Μεσανατολικό: Πού είναι (πάλι) η Ευρώπη;

ΒΡΥΞΕΛΛΕΣ – ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ: Η απουσία ενιαίας «γραμμής» της Ε.Ε. προέκυψε εκ νέου με την κρίση στη Γάζα, τραυματίζοντας την αξιοπιστία της ως ισχυρού παράγοντα εξωτερικής πολιτικής και υπονομεύοντας την όποια πρόοδο είχε σημειωθεί μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Η αρχική αντίδραση του «μπλοκ», μάλιστα, «στιγματίστηκε» από τη μονομερή απόφαση του επιτρόπου για τη Διεύρυνση, Ολιβερ Βάρχελι, για αναστολή της αναπτυξιακής βοήθειας προς την Παλαιστίνη, ύψους 691 εκατ. ευρώ, με την Κομισιόν να απαντάει «αμήχανα» ότι το «πακέτο» θα αναθεωρηθεί, αλλά δεν θα ανασταλεί. Σε αυτή την «αμηχανία» συνέβαλε και η αιφνιδιαστική επίσκεψη στο Ισραήλ της προέδρου της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, που προκάλεσε «οργή» σε αρκετές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για μονόπλευρη και φιλο-ισραηλινή στάση, ενώ αρκετοί υπονόησαν ότι παραβίασε τη θεσμική «εντολή» της.

Μόνο ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Σαρλ Μισέλ, και ο ύπατος εκπρόσωπος της εξωτερικής πολιτικής, Ζοζέπ Μπορέλ, εκπροσωπούν την Ε.Ε. σε αυτά τα ζητήματα, υπογράμμιζαν διαρροές από το Συμβούλιο, ενώ ο πρώτος διοργάνωσε έκτακτη τηλεδιάσκεψη των «27» προκειμένου να «μπει τάξη» στα διφορούμενα μηνύματα του «μπλοκ» σε επίπεδο κρατών-μελών και κυρίως ευρωπαϊκών θεσμών. Στην «κακοφωνία» των πρώτων ημερών προστέθηκαν πολυήμερες διαβουλεύσεις και μια πεντάωρη συζήτηση στο τελευταίο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για το εάν τα συμπεράσματά του θα αναφέρονταν σε «παύση» ή «παύσεις» στους βομβαρδισμούς στη Γάζα, ώστε να διευκολυνθεί η παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας.

Οι «27» κατέληξαν στον πιο «ουδέτερο» διπλωματικά όρο των «παύσεων» –καθώς ο ενικός παρέπεμπε στον απορριπτέο πλειοψηφικά όρο της εκεχειρίας–, ενώ συμφώνησαν, έπειτα από πιέσεις του Ισπανού πρωθυπουργού Πέδρο Σάντσεθ, στη διοργάνωση διάσκεψης για την ειρήνη. Δεν είχε στεγνώσει ακόμη το μελάνι της εν λόγω συμφωνίας και η ενιαία «γραμμή» της Ε.Ε. «τριχοτομήθηκε» στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, όταν οκτώ κράτη-μέλη ψήφισαν υπέρ, δεκαπέντε απείχαν και τέσσερα ψήφισαν κατά της τροπολογίας της Ιορδανίας για ανακωχή και σεβασμό στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο.

Πολλές γραμμές

«Επρόκειτο για θλιβερό σόου», σχολιάζει στην «Κ» η Νάταλι Τότσι, διευθύντρια του Instituto Affari Internazionali (ΙΑΙ), καθηγήτρια στο European University Institute (EUI) στη Φλωρεντία, και εξηγεί ότι «ενώ στην περίπτωση της Ουκρανίας η Ε.Ε. είχε όραμα (ελεύθερη και ανεξάρτητη Ουκρανία και σεβασμό στο διεθνές δίκαιο), στη Μέση Ανατολή η δύσκολη συναίνεση στη λύση των δύο κρατών έχει κλονιστεί τα τελευταία χρόνια, καθώς αρκετές χώρες έχουν σταδιακά ταχθεί με το Ισραήλ, οι κυβερνήσεις του οποίου έχουν εσχάτως εγκαταλείψει αυτή τη λύση. Η τραγική κατάσταση αποκαλύφθηκε πλήρως με το νέο ξέσπασμα της σύγκρουσης Ισραήλ – Παλαιστίνης. Το αποτέλεσμα ήταν μια κακοφωνία και μια θλιβερή τριχοτόμηση της Ε.Ε. στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ. Ενώ καίγεται η Μέση Ανατολή, η Ευρώπη μοιάζει να τσακώνεται με τον εαυτό της».

Η έλλειψη συντονισμού και συνοχής έρχεται σε αντίφαση με τις φιλοδοξίες της Ε.Ε. –όπως έχουν διατυπωθεί από το 1993 και τη Συμφωνία του Μάαστριχτ– για κοινή εξωτερική και πολιτική ασφάλειας, υπενθυμίζει από την πλευρά του ο Πιερ Βιμόντ, πρώην ειδικός απεσταλμένος της γαλλικής πρωτοβουλίας για διάσκεψη ειρήνης στη Μέση Ανατολή και πρώτος εκτελεστικός γενικός γραμματέας της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) το διάστημα 2010-15. Από τότε, εξηγεί, η Ε.Ε. έχει δημιουργήσει ένα ευμέγεθες θεσμικό πλαίσιο προκειμένου να δώσει σχήμα στην εξωτερική πολιτική της με τη δημιουργία ξεχωριστής θέσης για τον ύπατο εκπρόσωπο από το 2009, την ίδρυση της ΕΥΕΔ, καθώς και πολύ πρόσφατα με τον φιλόδοξο στόχο της Φον ντερ Λάιεν για μια «Γεωπολιτική Κομισιόν».

Ο διχασμός των «27» για το Μεσανατολικό, πάντως, δεν ήταν κάτι πρωτοφανές για τον Γιάννη Εμμανουηλίδη, διευθυντή μελετών, European Policy Center (EPC) στις Βρυξέλλες, καθώς αναφέρει ότι «ιστορικά και σε προηγούμενες κρίσεις στην περιοχή δεν υπήρχε ποτέ κοινή γραμμή». Εξηγεί ότι «οι 27 χώρες έχουν διαφορετική Ιστορία, γεωγραφική εγγύτητα και συγκεκριμένες ιδέες για τα εθνικά τους συμφέροντα, που σημαίνει ότι συχνά διχάζονται καθώς έχουν διαφορετική αντίληψη του κόσμου που τα περιβάλλει». «Εξάλλου, σε σχέση με το Μεσανατολικό κάποια κράτη-μέλη, όπως η Ελλάδα, έχουν συγκεκριμένες συμφωνίες με το Ισραήλ στον τομέα της Ενέργειας και της Αμυνας, άλλα όπως η Γερμανία “ενοχικά σύνδρομα” λόγω της Ιστορίας τους, ενώ η Γαλλία μια ξεχωριστή πολιτική έναντι των αραβικών χωρών», τονίζει. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο ο Πιερ Βιμόντ σημειώνει ότι οι Ευρωπαίοι ηγέτες θα πρέπει πλέον να ενισχύσουν άμεσα τον Ζοζέπ Μπορέλ και την ομάδα του, ώστε να μπορούν εκείνοι να έχουν τον έλεγχο του πώς εφαρμόζονται τελικά οι αποφάσεις των «27», για να αποφεύγεται αυτό που συνέβη την περασμένη εβδομάδα.

Ολοι συμφωνούν, πάντως, για τη σημασία συντονισμού της Ε.Ε. Ο Γιάννης Εμμανουηλίδης αναφέρει ότι αυτό διεφάνη τελικά στο τελευταίο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. «Οι 27 ηγέτες μιλούσαν επί πέντε ώρες για όρους όπως “παύση” ή “παύσεις”, αλλά το γεγονός ότι στο τέλος υπήρξε συντονισμός, έστω και με καθυστέρηση, είναι σημαντικό», τονίζει.

Μικρή και μεγάλη σκακιέρα

Παρ’ όλα αυτά, τα διπλωματικά «όρια» της Ε.Ε. είναι πολύ συγκεκριμένα, υπογραμμίζει ο Τζέιμι Σι, πρώην αξιωματούχος του ΝΑΤΟ, καθηγητής Στρατηγικής και Ασφάλειας στο βρετανικό Πανεπιστήμιο του Exeter. «Η έλλειψη ενότητας της Ε.Ε., ακόμη και ο διχασμός για τη Γάζα δείχνει ότι οι “27” παραμένουν ενωμένοι και αποδέχονται τη θεσμική ηγεσία της Ε.Ε. μόνο για την άμεση γειτονιά τους (Ουκρανία ή Δυτικά Βαλκάνια). Στην παγκόσμια σκηνή ωστόσο (Κίνα, Μέση Ανατολή) οι μεγάλες δυνάμεις προτιμούν να ακολουθούν τα δικά τους συμφέροντα. Το πρόβλημα με την Ε.Ε. στη Μέση Ανατολή είναι ότι πάντα ήταν ο μεγαλύτερος πάροχος αναπτυξιακής βοήθειας, αλλά με ελάχιστη επιρροή ως αντάλλαγμα». Για τον ίδιο, εξάλλου, μόνο οι ΗΠΑ διαθέτουν «πραγματική διπλωματική και στρατιωτική ισχύ έναντι του Ισραήλ».

«Οι 27 ηγέτες μιλούσαν επί πέντε ώρες για όρους όπως “παύση” ή “παύσεις”, αλλά το γεγονός ότι στο τέλος υπήρξε συντονισμός, έστω και με καθυστέρηση, είναι σημαντικό».

Αντιθέτως, ο Πιερ Βιμόντ εκτιμά ότι η Ε.Ε. έχει ρόλο να παίξει και κυρίως στη διαμόρφωση μακροπρόθεσμου οράματος για τη Μέση Ανατολή, «ώστε να εξευρεθεί βιώσιμη έξοδος από την τρέχουσα σύγκρουση στη Γάζα». «Η Ε.Ε. μπορεί να συμβάλει με την αναβίωση των προσπαθειών της με καινοτόμες ιδέες, όπως συνέβη και το 1980 με την απόφασή της να προωθήσει την αρχή της αυτοδιάθεσης των Παλαιστινίων μέσω της διακήρυξης της Βενετίας», αναφέρει o Γάλλος διπλωμάτης.

Για τη Νάταλι Τότσι, ωστόσο, η Ενωση δεν μπορεί να πετύχει μόνη της ένα τέτοιο σχέδιο, «αλλά αυτό δεν αποτελεί δικαιολογία, να μην προσπαθήσει δηλαδή να χρησιμοποιήσει όλα τα διαθέσιμα εργαλεία της (διπλωματικά, οικονομικά και εμπορικά). Στο παρελθόν η Ευρώπη έπαιξε σημαντικό ρόλο στον προσδιορισμό του τι μπορεί να αποτελέσει βιώσιμη ειρήνη. Σήμερα έχουμε χάσει την πολιτική και ηθική μας πυξίδα, και το αποτέλεσμα είναι χάος, σύγχυση και συνενοχή».

Ωρα αποφάσεων

Σε κάθε περίπτωση, η Ε.Ε. δεν μπορεί να θεωρηθεί ακόμη αυτόνομος γεωστρατηγικός παράγοντας και κατά τον Γιάννη Εμμανουηλίδη «γι’ αυτό δεν ευθύνεται η γραφειοκρατία των Βρυξελλών ή οι Συνθήκες που καθορίζουν τη λειτουργία της Ενωσης, αλλά η απροθυμία των κρατών-μελών να χάσουν μέρος της κυριαρχίας τους έναντι μιας γνήσιας κοινής εξωτερικής πολιτικής». Προειδοποιεί, ωστόσο, ότι επειδή η νέα κρίση στη Μέση Ανατολή δεν θα είναι η τελευταία και με ορατό το ενδεχόμενο νίκης του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ, «ήρθε η στιγμή οι “27” να επανεξετάσουν τι είναι ίσως πιο σημαντικό: να διατηρήσουν την εθνική κυριαρχία τους ή να ενεργήσουν από κοινού ως μια, ενιαία δύναμη».