Μεταμορφώσεις της Εργασίας: Από το “Ora et labora”* στο εφιαλτικό σήμερα

Καθώς το υλικό γι’ αυτό το τρίτο άρθρο περί Εργασίας υπήρχε στο αρχείο μου, επανέρχομαι. Βγήκε, ωστόσο, αρκετά εκτεταμένο και θεωρητικό. Ελπίζω να μη σας κουράσει.

Από την εποχή του “Ora et labora” κύλησε πολύ νερό στ’ αυλάκι. Με την εργασία να ξεκινά από το περιθώριο της οικονομίας για να καταλάβει στη συνέχεια το κέντρο της, και να περιθωριοποιείται πάλι στις μέρες μας.

Ιστορικά, ήταν η θρησκεία που αρχικά διαμόρφωσε την ηθική της εργασίας, αποδίδοντας αξία στην εργασία αυτήν καθεαυτή, ανεξαρτήτως δηλαδή αποτελέσματος και παραμερίζοντας την Αριστοτέλεια παραγγελία, ότι δηλαδή κάποιος θα έπρεπε να προσπαθεί να αποκτήσει όσο πλούτο θα χρειαζόταν για να ζήσει καλά.

Ετυμολογικά, η λέξη εργασία συνδέεται με τη έννοια του βασανισμού –travail, που με τη σειρά του προέρχεται από το λατινικό tripalium: μηχάνημα βασανιστηρίων. Ακόμα και σήμερα σε μερικές χώρες  η αίθουσα της γέννας, συνεχίζεται να ονομάζεται αίθουσα εργασίας.

Η έλευση του υπαρκτού σοσιαλισμού δεν απάλλαξε την εργασία από τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Οι ήρωες της ακμής των σοβιετικών καθεστώτων, που έπαιρναν τα παράσημα και τα πριμ εργατικότητας ήταν οι ουνταρνικοί και οι σταχανοβίτες. Δηλαδή, οι εργάτες που ανέβαζαν την ποσότητα της παραγωγής, όχι όμως και την παραγωγικότητα ή που ανέβαζαν την παραγωγικότητα, όμως με την ένταση της εργασίας, δηλαδή, πάλι με ποσοτικό κριτήριο. Πάνω, δηλαδή, στο πρότυπο του πιο σκληρού “τειλορισμού” και “φορντισμού”, απ’ τους οποίους υπόσχονταν να απαλλάξει τους εργαζόμενους ο κομμουνισμός.

Και όμως έμελλε ακριβώς στους Τέιλορ και Φορντ- εκπροσώπους του επιστημονικού μάνατζμεντ και των βιομηχανικών αυτοματισμών (της γνωστής εν σειρά παραγωγής), αντιστοίχως, να βγάλουν την εργασία από την πολύωρη, χειρωνακτική επαχθή μορφή της και να την εντάξουν στην ορθολογική οργάνωση της παραγωγής.

Σύμφωνα και με παρόμοια διήγηση του αείμνηστου Α. Καρκαγιάννη, ήταν ο καπιταλισμός του 19^ου αιώνα που με κίνητρο τη μεγιστοποίηση του κέρδους θα αναπτυχτεί ακάθεκτος στις ΗΠΑ, αλλάζοντας τις εργατικές και κοινωνικές δομές, τους πολιτικούς θεσμούς και κυρίως την καθημερινότητα. Συγχρόνως θα άλλαζε και τους ίδιους τους εργάτες  και τη φύση της εργασίας. Να υπενθυμίσουμε ότι τα εργοστάσια ήταν ακόμα ατμοκίνητα, η εργασία πρωτίστως χειρωνακτική και ο εργάτης δούλευε δώδεκα ώρες τουλάχιστον την ημέρα. Το πιο ισχυρό αίτημα των εργατών και των συνδικάτων του καιρού ήταν η καθιέρωση της οκτάωρης εργασίας.

Και ήταν υπό την πίεση αυτού του αιτήματος που οι καπιταλιστές, μέσα από την επιστημονική έρευνα και την τεχνολογία θα αναζητούσουν τρόπους οργάνωσης της παραγωγής που θα τους επέτρεπαν να εξοικονομήσουν εργασία, αυξάνοντας τα κέρδη τους.

Βασικό στοιχείο αυτής της περιόδου ήταν αυξανόμενη κυριαρχία των μηχανών. Με τις οποίες, βεβαίως, ήλθαν σε άμεση αντιπαράθεση οι εργάτες της εποχής. Στην αρχή, ακόμα και βίαια, καταστρέφοντας τα “διαβολικά σίδερα” που μείωναν την εργασία.

Το φαινόμενο της τεχνολογικής ανεργίας, ωστόσο, αποδείχτηκε περισσότερο τεχνολογικό παρά πραγματικό. Παρατηρήθηκε στις μονάδες, παρά στο σύνολο, για να αποδειχτεί και πάλι ότι η λογική της μονάδας διαφέρει από τη λογική του συνόλου των μονάδων. Στην πραγματικότητα, η σύζευξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής με την επιστημονική έρευνα και την τεχνολογία έδωσε στον καπιταλισμό πρωτοφανή ώθηση, διευρύνοντας τα πεδία της δράσης του, ώστε ως σύνολο (σε επίπεδο ισορροπίας) να απαιτεί περισσότερη εργασία.

Ό,τι απέμεινε από την κυριαρχία των μηχανών είναι μια μεγάλη, κυλιόμενη διάψευση, αναφορικά με την απελευθέρωση ελεύθερου χρόνου, αφού σύμφωνα με τον αφορισμό: “Το ποσό της πραγματικής ανάπαυσης που μια εργατική κοινωνία απολαμβάνει, τείνει να είναι αντιστρόφως ανάλογο με το ποσό της εργασίας που εξοικονομήθηκε από την χρησιμοποίηση των μηχανών”.

Σήμερα η φύση και ο χαρακτήρας της εργασίας είναι ριζικά διαφορετικός από την εποχή που η πρωτομαγιά καθιερώθηκε το 1889 ως ημέρα των εργατών. Σε αυτό βοήθησε η εξάπλωση της εργατικής τάξης με τη συνάθροιση  σε αυτή και των μισθωτών. Σήμερα δεν μιλάμε για εργάτες, αλλά για εργαζόμενους που συμπεριλαμβάνουν και τους μισθωτούς-ένα τεράστιο σύνολο πάνω από το μισό του πληθυσμού μιας ανεπτυγμένης χώρας.

Ένα σύνολο που διαφοροποιείται στο εσωτερικό του κατά το εισόδημα, την κατανάλωση, τις δεξιότητες, την μόρφωση, την κοινωνική θέση, ακόμα και κατά τα αιτήματα. Παρά τις ουσιώδεις  αυτές διαφορές μισθωτοί και εργάτες αποτελούν σήμερα, ταξικά, ενιαίο σύνολο το όποιο συνεχώς διευρύνεται, συνιστώντας βασικό παράγοντα μεταμόρφωσης του χαρακτήρα της εργασίας.

Αυτό είχε τις επιπτώσεις του στη μετεξέλιξη και της Πολιτικής. Ήδη από τα μισά του περασμένου αιώνα, τα τότε εργατικά κόμματα, σε μια αποφασιστική στροφή σε σχέση με τη μαρξιστική διδασκαλία προσπάθησαν, μέσα από τη Σοσιαλδημοκρατία, να εκφράσουν πολιτικά αυτό το νέο κοινωνικό σύνολο.  Όμως πλέον σε αντίθεση με την επαναστατική ρήξη προς το κεφάλαιο, επιλέγοντας πια ως σταθερό πεδίο δράσης την “αστική δημοκρατία” και προτείνοντας ένα άλλο τρόπο διαχείρισης του καπιταλισμού και της ανάπτυξής του.

Παράλληλα, οι σχέσεις του κράτους με την εργασία ακολούθησαν αλληλοδιαδόχως τις φιλοσοφικές πολιτικές αναζητήσεις του 19^ου και 20^ου αιώνα, παίρνοντας θέσεις κάπου μεταξύ των ιδεαλιστικών και των φιλελεύθερων ιδεών που κατά καιρούς επικρατούσαν.

Σύμφωνα με τις πρώτες, η εργασία αποτελεί καθήκον της ηθικής προσωπικότητας και όρο για την ύπαρξη της φυσικής προσωπικότητας. Είναι η πολιτική θεωρία που κορυφώνεται στην αρχή ότι το κράτος οφείλει να μεριμνά ώστε ο καθένας να μπορεί να ζει από την επαγγελματική του δραστηριότητα, δηλαδή το δικαίωμα στην εργασία. Το ιδανικό κράτος πρέπει να προσφέρει προς όλους τους πολίτες του τα εργαλεία για να πετύχουν και την ελευθερία να αποτύχουν. “Οι πρώτοι πιστωτές του έθνους είναι τα χέρια που ζητούν εργασία”.

Ναι, απαντούν οι δεύτεροι, αλλά βάσει ενός συμβολαίου: Κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα να πει στην κοινωνία: “Βοήθησέ με να ζήσω”. Η κοινωνία, με τη σειρά της, έχει επίσης το δικαίωμα να του απαντήσει: “Δώσε την εργασία σου”. Ή, αλλιώς: Κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στη επιβίωση. Όμως η επαιτεία είναι αδίκημα, για εκείνον που την προτιμά από την εργασία. Η θέση αυτή πιο συνοπτικά: Η εργασία είναι δικαίωμα, αλλά μονάχα για χάρη της εργασίας.

Μάλλον, απόψεις σαν την τελευταία θα έκαναν τον Μαρξ να ειρωνευτεί την κλασική πολιτική οικονομία, γράφοντας: “Eνώ το συμφέρον του εργαζόμενου, σύμφωνα με την πολιτική οικονομία, δεν έρχεται ποτέ σε αντίθεση με το κοινωνικό συμφέρον, η κοινωνία πάντοτε και υποχρεωτικά αντιστρατεύεται το συμφέρον του εργαζόμενου”.

Μεταφερόμενοι στο σήμερα, την κατάσταση περιγράφει επακριβώς η φράση του Μ. Μόντι: “Οι νέοι πρέπει να συνηθίσουν στην ιδέα ότι δεν θα μπορούν να έχουν μόνιμη δουλειά για όλη τους τη ζωή”. Κοντινό αποτέλεσμα: η ανασφάλεια του σημερινού εργαζόμενου. Συνακόλουθο αποτέλεσμα: η απομάκρυνση από τη φύση της εργασίας, της ατομικής ψυχικής υγείας και της προσωπικής αξιοπρέπειας. Μόνη ανταμοιβή; Η επιβίωση. Σε αντίθεση με κάθε έννοια κοινωνικής ευημερίας και προόδου, μια βίαιη απορρύθμιση υποβάθμισε την εργασία σε κάτι άλλο από αυτό που θα έπρεπε να είναι: μοχλός ζωής και δημιουργίας.

Τα παρακάτω στατιστικά είναι εύγλωττα. Μαύρη εργασία: Το 38% των εργοδοτών δεν δηλώνουν τους υπαλλήλους τους. 1,1 εκατ. εργαζόμενοι στην Ελλάδα σε σύνολο 4,5 εκατ. δεν υπάρχουν για την πολιτεία. Σε 8 δις ευρώ αποτιμάται η εισφοροδιαφυγή. Δουλειές του ποδαριού: Το 40% των εργαζομένων στην Ε.Ε. παλινδρομούν μεταξύ προσωρινής και μερικής απασχόλησης. Οικονομική μετανάστευση: 200 εκατ. άνθρωποι ζουν σε χώρα διαφορετική από αυτήν που γεννήθηκαν. Σε 30 χρόνια θα φτάσουν το 1 δις.

Στην καλύτερη περίπτωση, ο σημερινός εργαζόμενος βιώνει τον εαυτό του σαν εμπόρευμα και την αξία του, όχι σαν αξία χρήσης, αλλά σαν αξία ανταλλαγής. Κυρίως οι ειδικευμένοι μισθωτοί με υψηλό βαθμό επιδεξιότητας. Νέο εμπόρευμα σε μια νέα αγορά, όπου προσμετράται και η αξιολόγηση της προσωπικότητας. Πακέτο που περιλαμβάνει, αξιολογεί και ελέγχει στοιχεία, όπως εάν και πόσο ένα άτομο είναι χαρούμενο, ευχάριστο, σοβαρό, επιθετικό, αξιόπιστο, φιλόδοξο… Κι ακόμη, δεδομένα από το οικογενειακό του περιβάλλον, από τις κοινωνικές γνωριμίες του, ή από πάσης φύσεως χρησιμοθηρικές επιδόσεις. Σκοπός του αγοραίου χαρακτήρα του πακέτου, η απόλυτη προσαρμογή του ατόμου προς τις εκάστοτε παραγγελίες της ζήτησης στη σχετική αγορά. Το “εγώ”, καθοδηγούμενο και αναπροσαρμοζόμενο, με το σχετικό πλακάτ ανηρτημένο σε σαφή επίδειξη διαθεσιμότητας: “Είμαι αυτός που επιθυμείς”.

Λοιπόν; Μάλλον πρέπει να πιστέψουμε τον Pascal Bruckner, πως δεν  τα έχουμε δει όλα ακόμα: “Στο εξής τη δυστυχία τού να είσαι υποκείμενο εκμετάλλευσης, θα την διαδεχθεί η δυστυχία τού να μην είσαι πια εκμεταλλεύσιμος…”.

* Προσευχήσου και Εργάζου

* O κ. Κωστούλας είναι τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα

gcostoulas@gmail.com