Μια τεράστια απειλή κρύβεται κάτω από τους πάγους

Πριν από μερικά χρόνια είχε παιχτεί μια σειρά, το «Fortitude» (που σημαίνει «σθένος»), της οποίας η υπόθεση εκτυλισσόταν σε ένα απομονωμένο νησί, πολύ βόρεια της Νορβηγίας, όπου ζούσαν άνθρωποι από διάφορες χώρες αρμονικά μεταξύ τους. Την παγωμένη αυτή ουτοπία, σύμφωνα με το σενάριο, ήρθαν να διαταράξουν κάποιοι φόνοι, αλλά κυρίως ένας προϊστορικός ιός που ξεθάφτηκε κατά λάθος μαζί με κόκκαλα από μαμούθ, και μετέτρεπε τους ανθρώπους σε παρανοϊκά τέρατα, πριν τους σκοτώσει.

Ακούγεται σαν ακόμη μια σειρά με ζόμπι, αλλά δεν είναι. Κυρίως επειδή αυτό που περιγράφει, όσο τρελό κι αν ακουγόταν μέχρι πρότινος, δεν είναι. Και δεν ήταν και εντελώς τυχαίο ως σενάριο.

Η σειρά είχε γυριστεί στην Ισλανδία, αλλά το μέρος που περιέγραφε είναι πολύ πραγματικό. Πρόκειται για τη βορειότερη κατοικημένη περιοχή της Γης, στο αρχιπέλαγος Σβάλμπαρντ και Γιαν Μάγιεν, 900 χλμ. βορείως της Νορβηγίας και άλλα τόσα νοτίως του βορείου μαγνητικού πόλου της Γης.

Οι ανθρώπινες κοινωνίες των πάγων υπό μία έννοια είναι πράγματι ουτοπικές για έναν βασικό λόγο: Αν δεν υπάρχει απόλυτη συνεργασία και αλληλεγγύη, απλώς δεν επιβιώνεις. Η καθημερινή ζωή στους -40 βαθμούς Κελσίου κανονικά είναι αδύνατη. Δυνατή την καθιστούν πολύ συγκεκριμένα πράγματα: ο εξοπλισμός, το σθένος που λέγαμε πιο πάνω, η αλληλοβοήθεια και κυρίως το άρρηκτο αίσθημα της κοινότητας.

Στη μοναδική πόλη του αρχιπελάγους, το Λόνγκγιαρμπιεν, ζουν περίπου 2.000 άνθρωποι προερχόμενοι από 50 διαφορετικές χώρες. Κανείς δεν ενδιαφέρεται αν είσαι λευκός, μαύρος, άνδρας, γυναίκα, αν γεννήθηκες στη Νορβηγία ή στα Φίτζι. Ολοι συνεργάζονται με όλους. Διότι υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που μπορούν να σε σκοτώσουν στον Αρκτικό Κύκλο: το κρύο, η χιονοθύελλα, οι πολικές αρκούδες, οι κατολισθήσεις. Τα μικρόβια, όμως, λογικά δεν είναι ένα από αυτά. Το κρύο σκοτώνει τα μικρόβια, σωστά; Λάθος.

Ενα από τα πιο παράξενα που μαθαίνεις στο Σβάλμπαρντ είναι ότι εκεί δεν γεννιούνται παιδιά και δεν θάβονται νεκροί. Το πρώτο συμβαίνει επειδή δεν υπάρχουν επαρκείς νοσοκομειακές εγκαταστάσεις, σε περίπτωση που κάτι πάει λάθος. Το δεύτερο, όμως, είναι το πιο ενδιαφέρον.

Συνδέεται με δημοσιεύματα των τελευταίων ημερών, όπως εκείνο του Guardian , που γράφουν ότι οι επιστήμονες ανησυχούν πλέον πολύ σοβαρά για την εξάπλωση πανδημιών από μικρόβια που είναι παγιδευμένα στους πάγους εδώ και δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Και όπως οι πάγοι λιώνουν, οι ιοί, που έχουν διατηρηθεί άθικτοι από το κρύο, βγαίνουν ξανά στην επιφάνεια.

Το μοναδικό νεκροταφείο του Λόνγκγιαρμπιεν είναι ένα από τα αξιοθέατα του μέρους. Δεν έχει ταφεί κανείς εκεί από το 1950. Το έδαφος είναι μόνιμα παγωμένο στο νησί και τα νεκρά σώματα δεν αποσυντίθενται. Επιπλέον, οι κατολισθήσεις και οι μετακινήσεις του εδάφους, λόγω των πάγων, καθιστούν επισφαλή την «αποθήκευση» των νεκρών, καθώς μπορεί να τους βγάλουν στην επιφάνεια.

Εδώ και χρόνια, ο μόνος τρόπος να ξεκουραστείς για πάντα στο Λόνγκερμπιεν είναι μέσα σε μια τεφροδόχο. Σε ένα ξεχωριστό σημείο από τους υπόλοιπους νεκρούς βρίσκονται θαμμένοι οι επτά νορβηγοί ανθρακωρύχοι που πέθαναν από την επιδημία της ισπανικής γρίπης το 1918. Τους έθαψαν χωριστά επειδή φοβούνταν ότι αν οι πάγοι λιώσουν ή τα σώματα βγουν στην επιφάνεια, ο ιός θα ήταν ακόμη ενεργός. Δεν είχαν πολύ άδικο.

Το 1998, η Κέρστι Ντάνκαν, καθηγήτρια Ιατρικής Γεωγραφίας τότε και σήμερα μέλος του Κοινοβουλίου του Καναδά, πήγε με την ομάδα της στο Σβάλμπαρντ για να ξεθάψει τους επτά ανθρακωρύχους. Η αποστολή της ήταν να μελετήσει τον ιό της ισπανικής γρίπης και να κατανοήσει πώς κατάφερε να εξαπλωθεί ραγδαία και να σκοτώσει δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο.

Η επιστημονική αποστολή της Ντάνκαν και της ομάδας της θεωρείται ως σήμερα υποδειγματική σε βιοασφάλεια και εκτέλεση. Μετά από μήνες ερευνών διαπίστωσαν ότι δεν μπορούσαν να βρουν δείγματα του ιού, καθώς τα νεκρά σώματα δεν είχαν ταφεί αρκετά βαθιά ώστε να διατηρηθούν –ένα βρέθηκε σε βάθος μόλις 30 εκατοστών–, αντίθετα με τα ταφικά έθιμα των Νορβηγών, οι οποίοι συνήθως τοποθετούν τους νεκρούς σε βάθος 2,5-3 μέτρων. Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι οι άνδρες που έθαψαν τους επτά ανθρακωρύχους το 1918 το έκαναν πάρα πολύ βιαστικά, φοβούμενοι μην κολλήσουν οι ίδιοι. Αθελά τους, λοιπόν, σκότωσαν τον ιό.

Αλλοι ιοί, όμως, ήταν πιο τυχεροί, καθώς δεν κόλλησαν σε νορβηγούς ανθρακωρύχους, αλλά σε αυτόχθονες Ινουίτ της Γροιλανδίας ή σε διάφορα ζώα. Ανάμεσά τους ένας ιός που μπορεί να προκαλέσει πανδημία ευλογιάς. Το 2015, στη Σιβηρία απομονώθηκε δείγμα ιού που μπορεί ακόμη να προσβάλει ζωντανούς οργανισμούς και έχει ηλικία 48.500 ετών, οπότε ας μην γελάμε πολύ με το μαμούθ.

Το πολύ ζεστό καλοκαίρι του 2016, ένα βακτήριο που προκαλεί άνθρακα «ξύπνησε» από το παγωμένο έδαφος, επίσης στη Σιβηρία, και άρχισε να σκοτώνει ταράνδους, ενώ προσέβαλε και αρκετούς ανθρώπους, ανάμεσά τους και ένα αγόρι που πέθανε.

Καθώς πλέον η Σιβηρία δεν είναι προσβάσιμη στις επιστημονικές ομάδες λόγω του πολέμου στην Ουκρανία, αυτές έχουν επικεντρώσει τις έρευνές τους στη Γροιλανδία. Το καλοκαίρι του 2020, σύμφωνα με το περιοδικό Science , συγκέντρωσαν 360 δείγματα εδάφους στο νησί. Σε αυτά έχουν ήδη βρει ενεργά βακτήρια που μπορούν να προκαλέσουν από δηλητηρίαση έως τοξικό σοκ. Τα δείγματα βρίσκονται ακόμη υπό ανάλυση και αν σε αυτά βρεθούν ιοί πολύ επικίνδυνοι για τον άνθρωπο ολόκληρα τμήματα της Γροιλανδίας μπορεί να κλείσουν εντελώς.

Ενας άλλος μεγάλος φόβος είναι ότι, καθώς λιώνουν οι πάγοι, κουβεντιάζεται η πιθανότητα να μεταφερθούν πρόβατα στο νησί. Και αυτά τα πρόβατα θα τρώνε το χορτάρι που θα έχει αναδυθεί, μετά από χιλιάδες χρόνια που ήταν καλυμμένο με πάγους. Κανείς δεν ξέρει τι θα περιέχει το χορτάρι που θα φάνε τα πρόβατα, τα οποία μετά θα φάμε εμείς.

Και βέβαια, με τα τεράστια έργα που ήδη προγραμματίζονται στον Αρκτικό Κύκλο και ιδιαίτερα στη Σιβηρία, και τις εξορύξεις που πρόκειται, αργά ή γρήγορα, να γίνουν, θα πάμε σε τεράστια βάθη, όπου δεν αποκλείεται να κρύβονται ιοί έως και ενός εκατομμυρίου ετών. Το είδος μας είναι μόλις 300.000 ετών. Δεν έχουμε έρθει σε επαφή ποτέ με αυτά τα βακτήρια και δεν έχουμε ιδέα τι μπορούν να μας κάνουν.

«Η πιθανότητα να αρχίσουμε να παθαίνουμε ασθένειες των Νεάντερνταλ είναι μεν μικρή, αλλά δεν αποκλείεται καθόλου», όπως το έθεσε ο γενετιστής Ζαν-Μαρί Κλαβερί, ο οποίος μελετά επί χρόνια τους «κοιμισμένους» ιούς της Σιβηρίας.

Η επιστημονική κοινότητα διχάζεται για τη διαχείριση που πρέπει να γίνει στους ιούς αυτούς, αν πρέπει δηλαδή να τους «ξυπνήσουμε» και να τους μελετήσουμε ή να τους αφήσουμε να κοιμούνται. Συμφωνεί όμως σε ένα πράγμα: Εως τώρα γνωρίζαμε ότι οι πανδημίες ξεκινούσαν στον Νότο και εξαπλώνονταν προς τον παγωμένο και σχετικά προστατευμένο Βορρά. Τώρα διαπιστώνουμε ότι η κλιματική αλλαγή έχει τελικά πολύ περισσότερους τρόπους να μας «τελειώσει» από όσους νομίζαμε. Μερικοί κρύβονται κάτω από τους πάγους εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια.