«Μικρασιατική Καταστροφή, Η μεγάλη εικόνα της μικρασιατικής μας περιπέτειας» της Δέσποινας Μ. Δαμιανού (κριτική) – Μια αφήγηση για παιδιά και εφήβους

Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί ένα διαρκές τραύμα στο σώμα της ελληνικής ιστορίας. Το 2022, έτος που συμπληρώθηκε ένας αιώνας από την τραγωδία του μικρασιατικού ελληνισμού, πραγματοποιήθηκαν πολλές εκδηλώσεις για το γεγονός και την παρουσία του ως ζώσα μνήμη κι επίσης εκδόθηκε μια πληθώρα βιβλίων (ιστορικά, δοκίμια, λογοτεχνικά για ενήλικες, λογοτεχνικά: εικονογραφημένα και μυθιστορήματα καθώς και γνώσεων για παιδιά).

Μία από αυτές τις εκδόσεις για μεγάλα παιδιά και εφήβους, αλλά θα έλεγα και για ενήλικες, είναι το ιστορικό βιβλίο γνώσεων Μικρασιατική Καταστροφή – Η μεγάλη εικόνα της μικρασιατικής μας περιπέτειας, της Δέσποινας Μ. Δαμιανού, από τις εκδόσεις Αρτέον. Η Δαμιανού, πανεπιστημιακός, φιλόλογος και λαογράφος ασχολείται με τη μελέτη και την έρευνα του λαϊκού παραμυθιού, την αφήγηση, τον λαϊκό υλικό πολιτισμό, την παραδοσιακή τεχνολογία, καθώς και με την έρευνα του μικρασιατικού ελληνισμού. Έχει πραγματοποιήσει επιτόπια εθνογραφική έρευνα στη Χίο, τα Κύθηρα, τη Θράκη και τη Ν. Μάκρη Αττικής κι επίσης, εκδώσει αρκετά βιβλία με συναφή θέματα καθώς και βιβλία για παιδιά.

Το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί ένα πανόραμα ανθρωπογεωγραφίας, ιστορίας, κοινωνιολογίας και πολιτισμού για την περιπέτεια του μικρασιατικού ελληνισμού. Και να σημειώσω ότι, παρόλη τη σχετικά μικρή του έκταση παρέχει μια ουσιαστική πληρότητα, γεγονός που σχετίζεται με την ειδικότητα της συγγραφέως και τις σχετικές μελέτες και έρευνές της. Διαβάζοντας κάποιος το βιβλίο –αν είναι παιδί μάλλον χρειάζεται και η συνανάγνωση με τον ενήλικα γονιό ή τον δάσκαλο– μαζί με τις φωτογραφίες, που θα αναφερθώ ξεχωριστά σε αυτές, έχει μπροστά του ανάγλυφα τα γεγονότα. Κι αν ως ενήλικος έχει διαβάσει, ας πούμε, τα Ματωμένα Χώματα (εκδ. Κέδρος) της Διδώς Σωτηρίου ή τη Γαλήνη (εκδ. Εστία) του Ηλία Βενέζη και άλλα μυθιστορήματα ή ως μεγάλο παιδί ή έφηβος τα μυθιστορήματα της Ελένης Δικαίου Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά (εκδ. Πατάκη) ή της Τζέμης Τασάκου Το σεντούκι µε τα αµύθητα σεντέφια (εκδ. Μεταίχμιο), τότε θα «βλέπει» και θα αισθάνεται τους ανθρώπους που τα δημιούργησαν, αλλά κι εκείνους, τους ανώνυμους, που διέμεναν στις γειτονιές των πόλεων και των χωριών της Μικρασίας. Εξάλλου μια τέτοια επιπλέον φιλαναγνωστική πραγματικότητα την προωθεί το βιβλίο της Δαμιανού, περιλαμβάνοντας όλα τα θετικά που είναι απαραίτητο να έχουν τα βιβλία γνώσεων και ιδιαίτερα τα ιστορικά.

Η συγγραφέας εν είδει προλόγου μάς προδιαθέτει για το περιεχόμενο, αναφερόμενη στη Μικρασιατική εκστρατεία και την Καταστροφή, για την ανταλλαγή των πληθυσμών, για την υποδοχή των προσφύγων από το ελληνικό κράτος, για την οδυνηρή ενσωμάτωση των κατοίκων, αλλά και για την εποχή με τις ανακατατάξεις στην Ευρώπη, αναλογιζόμενη την καταπάτηση των δικαιωμάτων και τη δοκιμασία των προσφύγων.

Η συγγραφέας εν είδει προλόγου μάς προδιαθέτει για το περιεχόμενο, αναφερόμενη στη Μικρασιατική εκστρατεία και την Καταστροφή, για την ανταλλαγή των πληθυσμών, για την υποδοχή των προσφύγων από το ελληνικό κράτος, για την οδυνηρή ενσωμάτωση των κατοίκων, αλλά και για την εποχή με τις ανακατατάξεις στην Ευρώπη, αναλογιζόμενη την καταπάτηση των δικαιωμάτων και τη δοκιμασία των προσφύγων. Έχοντας δε επίγνωση για τη δυσκολία που κρύβουν τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα, πολύ περισσότερο όταν αναδύονται από αυτά πολύπλοκες καταστάσεις, ξεκινά από τα γεγονότα που προηγήθηκαν της Μικρασιατικής καταστροφής, δεδομένου ότι κανένα ιστορικό γεγονός δεν γεννάται από μόνο του, αλλά συνδέεται με άλλα που το προκάλεσαν.

Οι αναγκαστικές μεταρρυθμίσεις στην οθωμανική αυτοκρατορία

Το κυρίως κείμενο αρχίζει με την αναφορά της κατάστασης στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα έως τα πρόθυρα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, με τα ισχυρά κράτη που υπάρχουν και ως σήμερα, τις διάφορες επαναστάσεις που προηγήθηκαν μεταξύ αυτών και της ελληνικής, αλλά και με τις αυτοκρατορίες όπως η Οθωμανική που άρχισαν να αποσυντίθενται. Αναφέρεται στους Βαλκανικούς πολέμους και στον ανταγωνισμό Γαλλίας και Γερμανίας που προξένησε αναταραχές και στα μικρά κράτη. Με ευσύνοπτο τρόπο η συγγραφέας επισημαίνει τους λόγους για τους οποίους σιγά-σιγά, από τις αρχές του 20ού αιώνα, έφθινε η οθωμανική αυτοκρατορία και τελικά διαμελίσθηκε. Η οικονομία της κατέρρεε καθώς αναγκαζόταν να δίνει όλο και περισσότερα προνόμια. Οι ξένοι ήθελαν να βρίσκονται κοντά στα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής με τα έργα που έκαναν (σιδηρόδρομοι, τηλεπικοινωνίες) και με τις επενδύσεις τους στην περιοχή ήλεγχαν τον ορυκτό της πλούτο. Έτσι η αυτοκρατορία δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει οικονομικά με αποτέλεσμα να αυξάνεται η εξάρτησή της.

Οι χριστιανικές κοινότητες επιδίδονταν σε οικονομική δραστηριότητα και σε έργα προς όφελος του εμπορίου, της εκπαίδευσης και γενικά του πολιτισμού του

Η συγγραφέας αναφέρεται στα δικαιώματα των εθνοτήτων στην αυτοκρατορία. Οι περισσότερες από τις δεκαεπτά εθνότητες που τη συγκροτούσαν, καταπιέζονταν και ζητούσαν περισσότερες ελευθερίες και δικαιώματα, με κάποιες από αυτές, όπως οι Έλληνες και οι Αρμένιοι, να επωφελούνται από τις αλλαγές που υποχρεωνόταν να προβεί ο σουλτάνος. Οι Έλληνες στην αυτοκρατορία είχαν σχέσεις άλλες καλές και άλλες κακές με τους μουσουλμάνους, που οξύνονταν σε καιρούς πολέμου. Ωστόσο αντιμετωπίζονταν με βάση τη θρησκευτική τους ταυτότητα, όπως και οι άλλες εθνότητες κι είχαν μια σχετική αυτονομία, π.χ. να έχουν ναούς, να φροντίζουν για την εκπαίδευσή τους, αρκεί να είναι συνεπείς στην απόδοση φόρων. Οι μεταρρυθμίσεις δε που έγιναν, προς το τέλος του 19ου αιώνα, ήταν σημαντικές, με κυριότερη εκείνη της επίδοσης της οθωμανικής υπηκοότητας σε όλες τις εθνότητες.

Οι χριστιανικές κοινότητες επιδίδονταν σε οικονομική δραστηριότητα και σε έργα προς όφελος του εμπορίου, της εκπαίδευσης και γενικά του πολιτισμού τους. Παράλληλα, αναφέρονται οι Νεότουρκοι ως εκφραστές του τουρκικού εθνικισμού, που ενώ διεκήρυτταν την ένωση των εθνοτήτων, στην πραγματικότητα ευνοούσαν τους μουσουλμάνους και δεν έβλεπαν με καλό μάτι τους Έλληνες, τους Αρμένιους και τους Ασσύριους. Και, βέβαια, τα πράγματα μπλέχτηκαν δραματικά με την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη.

Η εκπαίδευση και η κοσμοπολίτισσα Σμύρνη

Στη συνέχεια παρουσιάζεται η εκπαίδευση στη Μικρασία και η Σμύρνη ως ένα σημαντικό κοσμοπολιτικό κέντρο. Επισημαίνεται ένας αληθινός οργασμός με την ίδρυση πάνω από 2000 σχολείων και σχολών όπως το Ομήρειο Κεντρικό Παρθεναγωγείο για δασκάλες και η σημαντική συμβολή συλλόγων όπως, για παράδειγμα, του «Φιλολογικού Συλλόγου Κων/λης» και του Συλλόγου «Ανατολή» στην Αθήνα, το 1861. Οι σύλλογοι φροντίζουν για την ίδρυση και τη συντήρηση των σχολείων, παράλληλα, προσφέροντας υποτροφίες για σπουδές στους νέους και τις νέες. Ένα πρόβλημα που παρουσιάστηκε,με την αλλοίωση της προφορικής ελληνικής γλώσσας, αντιμετωπίστηκε και με την ίδρυση νηπιαγωγείων ενώ συνέβαλαν σε αυτό τα διάφορα αναγνωστήρια και οι βιβλιοθήκες Με την εμφάνιση όμως των Νεότουρκων όλος αυτός ο οργασμός ανακόπτεται.

Υπήρχε μια θαυμαστή πολιτιστική ζωή με θέατρα, κινηματογράφους, μουσικές σκηνές, μια εξαίρετη πολυπολιτισμική ειρηνική ζωή.

Όσον αφορά στη Σμύρνη το αναγνωστικό κοινό πληροφορείται για το περίφημο λιμάνι της, μέγιστο κέντρο εμπορίου, που κατέφθαναν σε αυτό από την Ευρώπη πολυποίκιλα προϊόντα με αποτέλεσμα την ικανοποιητική οικονομική ζωή των κατοίκων. Υπήρχε μια θαυμαστή πολιτιστική ζωή με θέατρα, κινηματογράφους, μουσικές σκηνές, μια εξαίρετη πολυπολιτισμική ειρηνική ζωή. Οι κάτοικοι που ζούσαν εκεί ή έρχονταν από την Ελλάδα και διέμεναν ως μόνιμοι, δημιούργησαν όμορφες και λειτουργικές συνοικίες, οικονομικές ενώσεις, μαγαζιά με ποικίλα είδη, σπούδαζαν δικηγόροι, γιατροί, δάσκαλοι άλλοι ήταν έμποροι, μεσίτες, ίδρυσαν σχολεία, έκτισαν εκκλησίες μια πραγματικότητα που θα τη μεταφέρουν και οι λογοτέχνες όπως ο Κοσμάς Πολίτης, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Γιώργος Θεοτοκάς.

«Από τις σχέσεις τους με τους Ευρωπαίους, τους Αρμένιους, τους Εβραίους, τους Τούρκους […] οι Έλληνες έμαθαν να είναι ανοιχτόμυαλοι και προοδευτικοί. Με τη δημιουργικότητα και την ευστροφία τους βοήθησαν σημαντικά στην οικονομία της πόλης και κατάφεραν να αποκτήσουν σημαντικές περιουσίες και κοινωνικές διακρίσεις» (σελ. 15).

Ο ελληνικός στρατός και η υποχώρηση

Ακολούθως αναφέρεται ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, που ξεκίνησε αρχικά ανάμεσα στη Γαλλία και στη Γερμανία. Στη συνέχεια ενεπλάκη και η υπόλοιπη Ευρώπη που χωρίστηκε σε δυο μεγάλα στρατόπεδα, με την Ελλάδα, στο τέλος του πολέμου, να είναι με την πλευρά των νικητών και την Τουρκία των ηττημένων. Η συγκεκριμένη περιπέτεια έληξε προσωρινά για την Ελλάδα με τη βραχύβια Συνθήκη των Σεβρών και με το άστρο του Ελευθέριου Βενιζέλου να κυριαρχεί.

Πόλεις όπως οι: Τραπεζούντα, Κερασούντα, Πέργαμος, Φώκαια, Βουρλά, Αϊδίνι, Μάκρη και άλλες ακούγονται ως ήχοι μιας πένθιμης καμπάνας που στη συνέχεια σε πείσμα των καιρών και της δημιουργικής γνώσης και δύναμης των Μικρασιατών ξαναγεννήθηκαν στην Ελλάδα που κι εκείνη τους δέχτηκε δύστροπα.

Η συγγραφέας περιγράφει την τραγωδία του μικρασιατικού ελληνισμού, από την υποδοχή του ελληνικού στρατού, ως ελευθερωτή, που αποβιβάστηκε στη Σμύρνη το 1919, με τη σύμφωνη γνώμη των Συμμάχων μέχρι τις πρώτες επιτυχίες, τις εκλογές που έχασε ο Βενιζέλος, την υποστήριξη των Συμμάχων στους Νεότουρκους, την άστοχη απόφαση να προχωρήσει ο στρατός στο εσωτερικό της Μικρασίας, τις κακουχίες που πέρασε και τελικά την άτακτη υποχώρηση μετά τη νίκη του Κεμάλ. Αναφέρεται στην ολοσχερή καταστροφή και στον απηνή διωγμό, στον απροστάτευτο κόσμο και τις συγκεχυμένες ειδήσεις του τύπου για τις μετακινήσεις του στρατού. Κι η οριστική φυγή του ελληνισμού από όλη τη Μικρά Ασία και από τον Εύξεινο Πόντο και το εσωτερικό της Μικρασίας και τα παράλια της Μεσογείου, ήταν πια γεγονός. Πόλεις όπως οι: Τραπεζούντα, Κερασούντα, Πέργαμος, Φώκαια, Βουρλά, Αϊδίνι, Μάκρη και άλλες ακούγονται ως ήχοι μιας πένθιμης καμπάνας που στη συνέχεια σε πείσμα των καιρών και της δημιουργικής γνώσης και δύναμης των Μικρασιατών ξαναγεννήθηκαν στην Ελλάδα που κι εκείνη τους δέχτηκε δύστροπα. Κι όλα αυτά με ομπρέλα τη «Μεγάλη Ιδέα», της τότε καθυστερημένα ανερχόμενης αστικής τάξης στην Ελλάδα και την παταγώδη αποτυχία της και τον ιδιοτελή ρόλο των Άγγλων, των Γάλλων και των Ιταλών.

«Μετά την ολοκλήρωση της περιπέτειας του στρατού στη Μ. Ασία, με το δραματικό τρόπο που έλαβε τέλος, το αποτέλεσμα έδειξε ότι όλοι βρέθηκαν ΄αθώοι και κερδισμένοι΄ και μόνο οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Ασσύριοι το πλήρωσαν ακριβά […] Δεν ήταν πρώτη φορά που έφευγαν κυνηγημένοι αλλά αυτή τη φορά δεν θα ξαναγύριζαν. Όμως δεν το ήξεραν ακόμη και κυρίως δεν το πίστευαν» (σελ. 19, 21).

Η μεγάλη τραγωδία και η ανταλλαγή των κατοίκων

Ακολούθως αποτυπώνεται η καταστροφή της Σμύρνης, ένα σημαίνον γεγονός χαραγμένο μόνιμα στη συλλογική ελληνική μνήμη, με την εμβλματική μορφή του μητροπολίτη Χρυσόστομου, με τους Τσέτες να λεηλατούν και να σκοτώνουν, τη φωτιά να καταστρέφει τα πάντα, τον πανικό των κατοίκων, τα πλοία των Συμμάχων, με τους απελπισμένους που κολυμπούσαν για να φτάσουν σε αυτά, με την καθυστερημένη αντίδραση του ελληνικού κράτους που βρισκόταν σε αμηχανία για το τι θα κάνει με τους χιλιάδες των προσφύγων και με την αυλαία να πέφτει με τη συνθήκη της Λωζάνης.

αποτυπώνεται η καταστροφή της Σμύρνης, ένα σημαίνον γεγονός χαραγμένο μόνιμα στη συλλογική ελληνική μνήμη, με την εμβλματική μορφή του μητροπολίτη Χρυσόστομου, με τους Τσέτες να λεηλατούν και να σκοτώνουν, τη φωτιά να καταστρέφει τα πάντα, τον πανικό των κατοίκων, τα πλοία των Συμμάχων, με τους απελπισμένους που κολυμπούσαν για να φτάσουν σε αυτά…

Επισημαίνεται δε ο τρόπος που έγινε η ανταλλαγή των πληθυσμών «μια νέα μέθοδος για τη διαχείριση των λαών» (σελ. 25) πριν από την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης καθώς και οι όροι που επικράτησαν για τη διανομή των προσφύγων. Κι επίσης υπογραμμίζονται οι εξαιρέσεις, οι λόγοι που επέβαλαν την ανταλλαγή και που δεν ήταν η ομογενοποίηση του κάθε κράτους, συγκεκριμένα της Ελλάδας και της Τουρκίας, με τη μεταφορά των πληθυσμών, αλλά η πιθανότερη άποψη ότι οι Σύμμαχοι προώθησαν τα σχέδιά τους, γιατί οι εθνότητες όπως οι Έλληνες, οι Ασσύριοι και η Αρμένιοι με την πρόοδό τους, στο εμπόριο και στη μόρφωση, στέκονταν εμπόδιο στην οικονομική εκμετάλλευση της Μικρασίας και της Μέσης Ανατολής. Η συγγραφέας δεν παραλείπει και τη δίκη των έξι που θεωρήθηκαν ως οι υπεύθυνοι της τραγωδίας και την εκτέλεσή τους.

Η υποδοχή στην Ελλάδα και ο μικρασιατικός πολιτισμός

Στη συνέχεια περιγράφεται η υποδοχή των προσφύγων στην Ελλάδα, η στέγαση και οι ασχολίες τους και τέλος ο πολιτισμός που κόμισαν. Η υποδοχή των προσφύγων, με λίγες εξαιρέσεις από τους γηγενείς, ήταν σκληρή, σχεδόν εχθρική. Το χάσμα ήταν μεγάλο και κράτησε κάποια χρόνια μέχρι να εγκατασταθούν μόνιμα και να νιώσουν ίσοι πολίτες. Το κράτος προέβη σε επίταξη κτημάτων, κτηρίων, θεάτρων, στρατώνων, αποθηκών για την προσωρινή διαμονή. Δημιουργήθηκαν επιτροπές στήριξης και δόθηκαν δάνεια από την Αγγλία και τις ΗΠΑ κι επίσης ενεργοποιήθηκαν στο εξωτερικό φιλανθρωπικές οργανώσεις και στη συνέχεια με τη συμβολή της «Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων», με απαλλοτριώσεις κτημάτων, κατασκευάστηκαν προσφυγικές κατοικίες. Οι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα εγκαταστάθηκαν είτε σε αγροτικές περιοχές είτε σε αστικές.

Αρχικά οι αποζημιώσεις που πήραν σύμφωνα και με τις συμφωνίες Ελλάδας Τουρκίας ήταν μικρές, αλλά με τη θέληση, το πείσμα και την εργασία τους ορθοπόδησαν. Η Ελλάδα μια χώρα κυρίως αγροτική με τη συμβολή και το εμπορικό πνεύμα των προσφύγων απόκτησε δύναμη με την περαιτέρω ώθηση για δημιουργία εργαστηρίων, βιοτεχνιών ακόμα και εργοστασίων. Επίσης στις πόλεις αλλά και στην επαρχία δημιουργήθηκαν συνοικισμοί και προάστια με τα ονόματα των τόπων προέλευσης των προσφύγων.

Οι πρόσφυγες έφεραν στην Ελλάδα σημαντικά πολιτιστικά στοιχεία που εντάσσονται στις περιοχές της επιστήμης, της εκπαίδευσης, της μουσικής κυρίως με το ρεμπέτικο, αλλά και της ελαφράς και της κλασικής μουσικής κι ακόμα πολιτιστικούς και αθλητικούς συλλόγους. Οι Μικρασιάτες λογοτέχνες πρόσφεραν νέα πνοή στη λογοτεχνία.

Οι πρόσφυγες έφεραν στην Ελλάδα σημαντικά πολιτιστικά στοιχεία που εντάσσονται στις περιοχές της επιστήμης, της εκπαίδευσης, της μουσικής κυρίως με το ρεμπέτικο, αλλά και της ελαφράς και της κλασικής μουσικής κι ακόμα πολιτιστικούς και αθλητικούς συλλόγους. Οι Μικρασιάτες λογοτέχνες πρόσφεραν νέα πνοή στη λογοτεχνία. Επίσης το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών και η Εστία Νέας Σμύρνης συμβάλλουν τα μέγιστα στην εξέλιξη του σύγχρονου πολιτισμού.

Η συγγραφέας καταλήγει το κείμενό της εστιάζοντας στις σχέσεις των δύο χωρών υπογραμμίζοντας «ότι ο μόνος τρόπος για να υπάρξει μια διαρκής ειρήνη είναι να κατανοήσει κάθε λαός τι πραγματικά συνέβη και να δυναμώσει την εμπιστοσύνη του στις ανθρώπινες αξίες του σεβασμού και της αλληλεγγύης με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον» (σελ. 31).

Μαρτυρίες

Το κείμενο τελειώνει με την παράθεση μαρτυριών από ανθρώπους που έζησαν στη Μικρασία (σελ. 32-33). Ιστορούν σημαδιακές εμπειρίες τους που αντλούνται από διάφορα αρχεία, βιβλία ή εφημερίδες. Αναδύονται γεγονότα που έχουν σχέση με την υποδοχή των Ελλήνων στρατιωτών, ως ελευθερωτών, στα χωριά της Μικρασίας, τη ζωή των κατοίκων πριν από τον διωγμό, τη συγκατοίκηση Ελλήνων και Τούρκων, την καταστροφή της Σμύρνης «που ήταν μια πανσέληνος, ένα ελληνικό φεγγάρι, ένα όνειρο λευτεριάς», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει μία γυναίκα.

Επιπλέον αναφέρονται εικόνες από την αναχώρηση με τα βαπόρια –«αλίμονο φεύγουμε πλέον οριστικά από την αγαπημένη πατρίδα μας» λέει μια άλλη, με τη δυσκολία στέγασης και εύρεσης εργασίας στην Ελλάδα ή ένα αρνητικό παράδειγμα με την εμπάθεια πολιτευτή του Λαϊκού Κόμματος να μην δεχτεί προσφυγικές ψήφους. «Μην πλησιάζετε το ποτάμι είναι Τουρκοσπορίτες-Μακριά από τα προσφυγόπουλα»- έλεγαν οι γηγενείς…

Οι φωτογραφίες μάρτυρες των γεγονότων

Ανέφερα πιο πάνω για το φωτογραφικό υλικό του βιβλίου. Είναι εντυπωσιακό, ουσιαστικό και κατάλληλα κατανεμημένο στις σελίδες, ώστε με ευκολία ο αναγνώστης να το συνδυάζει με το κείμενο. Ξεκινάει το βιβλίο με μια ζωγραφική εικόνα καϊκιού σε θαλασσοταραχή κάτω από τον χάρτη της Μικρασίας, δείχνοντας, συμβολικά, τη Μικρασία που θαλασσοπνίγεται με τους καταδιωγμένους. Χάρτες υπάρχουν και σε άλλες σελίδες δεικνύοντας τις αλλαγές των συνόρων κι ακόμη ένας σατιρικός χάρτης της Ευρώπης, μετά τον Γαλλοπρωσικό πόλεμο, με τις διάφορες αυτοκρατορίες και μια γελοιογραφική εικόνα σχετική με την αποτίναξη των οθωμανικού ζυγού από τα Βαλκάνια. Επίσης το κείμενο διανθίζουν γκραβούρες μαζί με φωτογραφίες που αποτυπώνουν είτε τη στρατιωτική και πολεμική ζωή, είτε την πολιτική με τους κύριους ηγέτες των γεγονότων και με στιγμιότυπα από την υπογραφή των Συνθηκών είτε την κοινωνική ζωή με τις ενδυμασίες και τις ασχολίες των κατοίκων των διάφορων περιοχών καθώς και φωτογραφίες των προσφύγων από τη διαμονή τους στην Ελλάδα.

Το κείμενο διανθίζουν γκραβούρες μαζί με φωτογραφίες που αποτυπώνουν είτε τη στρατιωτική και πολεμική ζωή, είτε την πολιτική με τους κύριους ηγέτες των γεγονότων και με στιγμιότυπα από την υπογραφή των Συνθηκών είτε την κοινωνική ζωή με τις ενδυμασίες και τις ασχολίες των κατοίκων των διάφορων περιοχών καθώς και φωτογραφίες των προσφύγων από τη διαμονή τους στην Ελλάδα.

Επίσης υπάρχουν εικόνες που φανερώνουν την οικονομική, τη θρησκευτική, την εκπαιδευτική ζωή (π.χ. φοιτητές από τις διάφορες σχολές όπως το Παρθεναγωγείο Τραπεζούντας, την Ευαγγελική Σχολή, το Αλφαβητάρι με τον ήλιο του 1918), φωτογραφίες από τη Σμύρνη, το λιμάνι και την προκυμαία της, το περίφημο ‘Και’, αλλά και από την καταστροφή της και μετά από την πολιτισμική ζωή των προσφύγων στην Ελλάδα. Πρόκειται για ένα υλικό που με τις σημαίνουσες αποτυπώσεις από όλα τα στάδια της ζωής του ελληνισμού της Μικρασίας, δίνει ζωντάνια στο κείμενο και καθιστά, στους αναγνώστες και στις αναγνώστριες, κατανοητή και έτι βαθύτερα την περιπέτειά του.

Η συμβολή του βιβλίου

Δύο ακόμη σημαίνοντα στοιχεία που έχει το συγκεκριμένο βιβλίο και τα οποία βοηθούν τα μέγιστα τον αναγνώστη και την αναγνώστρια, είναι αφενός η ιστορική γραμμή πρωταγωνιστών και γεγονότων που σχετίζονται με την Μικρασιατική Καταστροφή από τη γέννηση του Βενιζέλου, το 1864, μέχρι τη Συνθήκη της Λωζάνης, το 1923 και αφετέρου μια ενδεικτική βιβλιογραφία. Τα βιβλία γνώσεων είναι αξιόπιστα και έγκυρα μόνον αν περιλαμβάνουν βιβλιογραφία, γιατί πέρα από την απόδειξη της επιστημονικότητάς τους, η βιβλιογραφία ωθεί τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες να διερευνήσουν και πέρα από το βιβλίο που διαβάζουν και που είναι και ο κύριος στόχος ενός βιβλίου γνώσεων.

Το βιβλίο της Δαμιανού προσφέρεται σε μια καλαίσθητη μορφή, εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία, ιδιαίτερα τη νεανική, αφενός παρουσιάζοντας με αντικειμενικό τρόπο και σεβασμό στην ιστορία και τον άνθρωπο τα γεγονότα και αφετέρου συμβάλλει τα μέγιστα στη διατήρηση και τη συνέχιση της εθνικής ιστορικής μνήμης.

Καταληκτικά: το βιβλίο της Δαμιανού προσφέρεται σε μια καλαίσθητη μορφή, εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία, ιδιαίτερα τη νεανική, αφενός παρουσιάζοντας με αντικειμενικό τρόπο και σεβασμό στην ιστορία και τον άνθρωπο τα γεγονότα και αφετέρου συμβάλλει τα μέγιστα στη διατήρηση και τη συνέχιση της εθνικής ιστορικής μνήμης. Προσεγγίζει τα γεγονότα πολυεπίπεδα μέσα από το κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον της Ευρώπης και της οθωμανικής αυτοκρατορίας του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού. Το βιβλίο είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί και στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ως συμπληρωματικό υλικό στο μάθημα της Ιστορίας αλλά και σε άλλα μαθήματα και πιθανές εκδηλώσεις.

---

^＊Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι τ. πανεπιστημιακός, συγγραφέας, κριτικός βιβλίων για νέους. Τελευταίο του βιβλίο η ποιητική συλλογή «Η πολιτεία των γάτων» (εκδ. Καλειδοσκόπιο).