Ναΐτες, οι πρώτοι τραπεζίτες στο όνομα του Θεού

Η Α’ Σταυροφορία έφερε ξανά σε χριστιανικά χέρια τους Αγίους Τόπους και τα καραβάνια των προσκυνητών όργωναν και πάλι τη Μέση Ανατολή με κατεύθυνση την Ιερουσαλήμ. Πλέον είχαν το ασφαλές πέρασμά τους σχεδόν εξασφαλισμένο, καθώς οι φοβεροί μαχητές που απάρτιζαν το τάγμα Φτωχοί Συστρατιώτες του Χριστού και του Ναού του Σολομώντα ήταν εκεί γι’ αυτούς.

Οι προσκυνητές που διέσχιζαν όμως χιλιάδες χιλιόμετρα μέσα από εχθρικά εδάφη έπρεπε να νοιαστούν για το φαγητό, τη διαμονή και τη μεταφορά τους, μια οδύσσεια αρκετών μηνών που έπρεπε μάλιστα να γίνει χωρίς πολλά μετρητά πάνω τους, καθώς ο κίνδυνος της κλεψιάς καραδοκούσε σε κάθε τους βήμα. Ευτυχώς, οι Ναΐτες το είχαν προβλέψει κι αυτό.

Ο ευρωπαίος προσκυνητής μπορούσε λοιπόν να καταθέσει το μετρητό του στο τοπικό παράρτημα των Ναϊτών στη χώρα του και να κάνει ανάληψη όταν έφτανε στην Ιερουσαλήμ. Αντί για χρήματα, κουβαλούσε απλώς μαζί του το αποδεικτικό της κατάθεσης, όντας λες μια πρωτόγονη… Western Union της εποχής των Σταυροφοριών.

Ακόμα και σήμερα δεν είναι καθόλου γνωστό πως κατάφεραν να υλοποιήσουν ένα τέτοιο ραφιναρισμένο τραπεζικό σύστημα οι Ναΐτες και πώς προστατεύονταν οι ίδιοι απέναντι στις (τραπεζικές, αναγκαστικά!) απάτες. Υπήρχε πράγματι ένας μυστικός κώδικας που επαλήθευε τη γνησιότητα του εγγράφου και την ταυτότητα του ταξιδιώτη;

Αυτό υποθέτουν σήμερα οι ακαδημαϊκοί και έχουν λόγους να το πιστεύουν, σίγουροι μια φορά δεν είναι. Ξέρουμε πάντως πως το Βατικανό αποδείχθηκε ιδιαιτέρως πρόθυμο να τους εκχωρήσει προνόμια ζηλευτά και ανήκουστα για την εποχή ήδη από τις πρώτες στιγμές της ύπαρξής τους, αν και πάλι μας διαφεύγει ο λόγος…

Ήταν γιατί η παποσύνη εκτίμησε τις θεάρεστες υπηρεσίες τους ή μήπως, όπως θέλει ο θρύλος, βρήκαν κειμήλια της χριστιανοσύνης που έπρεπε πάση θυσία να παραμείνουν κρυφά, κι έτσι πήραν το κατιτίς τους για να κρατήσουν το στόμα τους κλειστό;

Εγγυητές της τάξης με το αζημίωτο

Οι Ναΐτες δεν ήταν ο πρώτος «οργανισμός» του κόσμου που παρείχε χρηματοπιστωτικές διευκολύνσεις. Αρκετούς αιώνες πρωτύτερα, η δυναστεία των Τανγκ στην Κίνα εφάρμοζε το λεγόμενο «ιπτάμενο χρήμα», ένα διπλότυπο έγγραφο που επέτρεπε στον έμπορο να καταθέσει ένα ποσό στο περιφερειακό γραφείο και να το πάρει μετά πίσω από το παράρτημα της πρωτεύουσας.

Μόνο που αυτό το σύστημα το λειτουργούσε το επίσημο κράτος. Οι Ναΐτες ήταν σαφώς πιο κοντά στην ιδιωτική τραπεζική, παρά την αγαστή συνεργασία με τον Ποντίφικα, καθώς αυτοί έτρεχαν ένα δικό τους σύστημα χωρίς βασιλικό ή παπικό έλεγχο. Αυτοί, οι μοναχοί που είχαν δώσει ιερό όρκο πενίας!

Και το δικό τους σύστημα περιλάμβανε φυσικά πολλά περισσότερα από τη μεταφορά χρημάτων σε μεγάλες αποστάσεις. Αν πρέπει να το πούμε, οι περισσότερες σημερινές χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες όχι μόνο γεννήθηκαν επί των ημερών τους, αλλά προσφέρονταν και από την ιερή τράπεζά τους.

Αν ήθελες, ας πούμε, να αγοράσεις ένα ωραίο νησάκι στη δυτική ακτή της Γαλλίας, όπως έκανε ο Ερρίκος Γ’ της Αγγλίας αποκτώντας τη Νήσο Ολερόν τον 13ο αιώνα, οι Ναΐτες θα λειτουργούσαν όχι μόνο ως εγγυητές, αλλά και μεσάζοντες. Όπως γνωρίζουμε, ο βρετανός βασιλιάς πλήρωνε 200 λίρες τον χρόνο στους Ναΐτες του Λονδίνου επί πέντε χρόνια και όταν οι άντρες του πάτησαν το πόδι τους στο νησί, το μοναστικό τάγμα διασφάλισε το γεγονός ότι ο πωλητής της νήσου θα έπαιρνε τα χρήματά του.

Ακόμα και τα λαμπρά Κοσμήματα του Στέμματος στεγάζονταν για ένα καλό μέρος του 13ου αιώνα στο παρεκκλήσι των Ναϊτών στο Λονδίνο, λειτουργώντας ως ενέχυρο για κείνο το τεραστίων διαστάσεων δάνειο που εκχώρησαν στον Ερρίκο. Που δεν ήταν φυσικά ο μόνος ευρωπαίος μονάρχης που έπαιρνε ποτέ δάνειο από τους Ναΐτες, κάθε άλλο.

Το μοναστικό τάγμα ήταν εξάλλου το μόνο που είχε τη δυνατότητα να τοκίζει τα χρήματα των πελατών του, με παπική βούλα αυτό, την ίδια ώρα που σε ολάκερο τον καθολικό κόσμο η πρακτική όχι μόνο απαγορευόταν διά ροπάλου, αλλά χαρακτηριζόταν κιόλας ως τοκογλυφία. Και όλοι ξέρουμε τι θέση είχαν οι τοκογλύφοι στην Κόλαση!

Οι Ναΐτες τόκιζαν τις καταθέσεις και κρατούσαν μια μικρή προμήθεια για όλο αυτό, γιγαντώνοντας τον πλούτο τους και δανείζοντας πια σε αυλές και στέμματα. Αυτή η χρηματοπιστωτική δράση ήταν η ίδια η γέννηση του τραπεζικού συστήματος, απ’ όπου ξεπήδησαν οι Ιππότες ως οι πρώτοι πανίσχυροι και ζάπλουτοι τραπεζίτες της οικουμένης.

Το πρωτόγνωρο δώρο του Πάπα Ιννοκέντιου Β’ στους πρώην Φτωχούς Συστρατιώτες περιλάμβανε όμως κι άλλα, όπως φοροαπαλλαγές, λαφυραγωγία, λογοδοσία μόνο στον Πάπα και δυνατότητα επιβολής των δικών τους φόρων. Το τάγμα έγινε έτσι πόλος έλξης για την ευρωπαϊκή αριστοκρατία και τσούρμο ευγενών εντάσσονταν εθελοντικά στις τάξεις του, καθώς η κάρτα μέλους στους Ναΐτες εξασφάλιζε μια ζωή τουλάχιστον χαρισάμενη.

Μόνο που το νέο μέλος όφειλε να πάρει όρκο φτώχειας και να γράψει έτσι όλη του την περιουσία στο τάγμα. Μέχρι το 1180 μ.Χ., ο νεοφερμένος μοναχός έπρεπε να περάσει στους Ναΐτες 3 τετραγωνικά χιλιόμετρα από τα κτήματά του, ένα ποσό που σε λιγότερο από 100 χρόνια είχε φτάσει στα 15 τετραγωνικά χιλιόμετρα.

Εξοπλισμένοι σαν αστακοί και εκπαιδευμένοι στην εντέλεια, οι μοναχοί-μαχητές μετατράπηκαν σε ελίτ σώμα στρατού και διαδραμάτισαν κεφαλαιώδη ρόλο στην πολεμική ιστορία των Αγίων Τόπων. Πεντακόσιοι Ναΐτες έφταναν πια για να τα βάλουν με μουσουλμανικές στρατιές ακόμα και 26.000 αντρών, όπως φέρεται να συνέβη σε μάχη του 1177 μ.Χ.

Ακόμα και βασίλεια ολόκληρα υποθηκεύτηκαν όμως για ένα χαμηλότοκο δάνειο από τους Ναΐτες, ενώ δεν ήταν καθόλου ασυνήθιστο να ενεχυριάζονται τα πετράδια του στέμματος ευρωπαίων μοναρχών ως εγγύηση. Γαλλία, Πορτογαλία, Αγγλία, Αραγονία, Ουγγαρία και πολλά βασίλεια της Μέσης Ανατολής φιλοξενούσαν παραρτήματα του χρηματοπιστωτικού ιδρύματος των Ναϊτών, το οποίο έφτασε να διαχειρίζεται περισσότερα από 9.000 κτήματα και ιδιοκτησίες στις τέσσερις γωνιές της Γηραιάς Ηπείρου.

Την ίδια στιγμή, αν ένας ευγενής ήθελε να ενταχθεί στις Σταυροφορίες, κάτι που σήμαινε πως θα έλειπε για καιρό από τον τόπο του, περνούσε την περιουσία του στο τάγμα ως τρόπο προστασίας από τους επιτήδειους. Ακόμα και τις εμπορικές του επιχειρήσεις έτρεχαν οι Ναΐτες της Ευρώπης, κρατώντας ένα μέρος των κερδών για τα ταμεία τους.

Είχαν εξάλλου πίσω τους ένα διεθνές -και το μόνο- χρηματοπιστωτικό σύστημα που εγγυόταν την αξιοπιστία τους. Κι έτσι μέχρι το 1150, πολύ πρώιμα δηλαδή στην ιστορία τους, η Νο 1 αποστολή του τάγματος ήταν η τραπεζική. Μια τραπεζική που έκοψαν τελικά στα μέτρα τους και πλούτισαν όσο κανείς.

Χαρακτηριστική είναι εδώ η εμπλοκή τους με την τοκογλυφία, αυτό που τους έκανε αρχικά πάμπλουτους. Και δεν ήταν μόνο η πολιτική δύναμη που απέκτησαν και οι καλές σχέσεις με το Βατικανό, αλλά το πόσο πανούργα εκμεταλλεύονταν τα «παραθυράκια» του νόμου, κλείνοντας τα στόματα των επικριτών τους. Την ώρα δηλαδή που η Καθολική Εκκλησία απαγόρευε τον δανεισμό χρημάτων με αντάλλαγμα τον τόκο, το τάγμα εισέπραττε κανονικά τόκους με τη μορφή υποθηκών σε κτίρια και εκτάσεις. Όπως το θέτει εξάλλου ένας μελετητής των Ναϊτών, «καθώς δεν μπορούσαν να χρεώνουν τόκους, χρέωναν ενοίκια αντίθετα».

Στο απόγειο της ακμής τους, οι Ναΐτες δεν είχαν μόνο ένα διεθνές τραπεζικό σύστημα, αλλά και τεράστιες εκτάσεις σε Ευρώπη και Μέση Ανατολή. Αλλά και τα δικά τους κάστρα, καλλιεργήσιμα εδάφη και αμπελώνες, συμμετοχές σε εμπορικές δραστηριότητες άλλων, αλλά και έναν στολίσκο από πλοία. Και για ένα διάστημα τουλάχιστον, κατείχαν ολόκληρη την Κύπρο!

Λυπούμαστε, αλλά χρωστάμε

Η όλη ιερή τραπεζική των Ναϊτών είχε βέβαια και μια σαφώς πιο σκοτεινή πλευρά. Και ήταν η μετατροπή του προσωπικού χρέους σε εμπορεύσιμο χρέος, που αγοραζόταν και πωλιόταν κανονικά. Οι μεσαιωνικοί μοναστικοί τραπεζίτες έφτιαξαν ουσιαστικά το δικό τους οικουμενικό νόμισμα, το χρέος, το οποίο δούλευε πάνω και πέρα από τα εθνικά νομίσματα που έκοβαν οι ευρωπαίοι μονάρχες. Οι οποίοι δεν είχαν εξάλλου καμιά δικαιοδοσία στα πεπραγμένα των Ναϊτών ακόμα και στις χώρες όπου βασίλευαν.

Όμοια με το σύγχρονο τραπεζικό σύστημα κοντολογίς, εκεί όπου οι μεγάλες διεθνείς τράπεζες είναι φωλιασμένες σε έναν επιχειρηματικό ιστό ομίλων που αψηφά την εύκολη κατανόηση του τρόπου λειτουργίας τους. Ή ακόμα και τον έλεγχο των δραστηριοτήτων τους. Και όπως ακριβώς οι σημερινές κυβερνήσεις προσπαθούν να χαλιναγωγήσουν το χρηματοπιστωτικό σύστημα, έτσι έκαναν και οι κυβερνήσεις του Μεσαίωνα. Ιδιαίτερα οι πιο χρεωμένες.

Ο βασιλιάς Φίλιππος Δ’ της Γαλλίας δηλαδή, που χρωστούσε αμύθητα πια ποσά στους Τραπεζίτες του Θεού και εκείνοι αρνούνταν πεισματικά να σβήσουν ή να ελαφρύνουν. Κάτι που οδήγησε σε κείνη την αποφράδα Παρασκευή και 13, τη μεγάλη συνωμοσία Φιλίππου και Κλήμη Ε’, που ο ένας αφόρισε το τάγμα και ο άλλος το ξεπάστρεψε μέσα σε μια μέρα, έχοντας βάλει την Ιερά Εξέταση να αποσπάσει με βασανιστήρια τη μαρτυρία τους.

Στη δίκη-παρωδία της Αβινιόν, ο Κλημης Ε’ αφόρισε το τάγμα και σηματοδότησε το αιματοβαμμένο τέλος του, δίνοντας κι ένα τέλος στο τραπεζικό του σύστημα. Καθώς τίποτα δεν κρατά αιώνια και η χρηματοπιστωτική το ξέρει αυτό καλύτερα από τον καθένα…

Τι απέγινε με τη διεθνή τραπεζική των Ναϊτών