Ναοί των Κυθήρων. Ο Άγιος Κύριλλος και ο Κάλαμος

Όσοι διερωτηθείτε αν υπάρχει στα Κύθηρα ναός αφιερωμένος στον Άγιο Κύριλλο θα απαντήσουμε ότι, δεν υπάρχει! Άρα, γιατί συμπεριλάβαμε σε αυτή τη σειρά άρθρων ένα ανύπαρκτο στο νησί ναό; Απλούστατα, γιατί οι γραπτές πηγές (μία για την ακρίβεια) δείχνουν ότι κάποτε υπήρξε! Συγκεκριμένα, στη διανομή των Βενιέρων, που έγινε το 1310, αλλά δεν έχει διασωθεί στο πρωτότυπο, το περιεχόμενό της όμως περιλαμβάνεται σε μία νεότερη καταγραφή των ορίων της διανομής, που έγινε από τον Ενετό Προνοητή Κυθήρων Zorzi Demezo στα τέλη του 17^ου αι. Πολλά από τα στοιχεία αυτής της διανομής και συγκεκριμένα τα όρια μεταξύ των τιμαρίων, έχει διασώσει η Ακαδημαϊκός κ. Χρύσα Μαλτέζου σε εργασίες της και αποτελούν πολύτιμο υλικό ειδικά στους ασχολουμένους με τον τοπωνυμικό χάρτη των Κυθήρων. Σύμφωνα με μελέτη του γράφοντος (ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, Ιστορική Γεωγραφία των Κυθήρων 2011), η πολύ μεταγενέστερη της διανομής καταγραφή των ορίων ανάγεται στην εποχή της αρχικής διανομής, κάτι που μας δίνει τη δυνατότητα να έχουμε μεγάλο πλήθος τοπωνυμίων και να μπορούμε να αποδείξουμε ότι στα Κύθηρα δεν έχει διασωθεί μόνον μεγάλο πλήθος οικογενειακών ονομάτων που φθάνουν μέχρι και την Ενετική κατάκτηση (13^ος αι) αλλά και ότι ο τοπωνυμικός χάρτης του νησιού δεν έχει αλλάξει σε μεγάλο βαθμό από τότε.

Μετά από αυτήν την αναγκαία εισαγωγή να αναφέρουμε τώρα και τα σχετικά με αυτόν τον άγνωστο ναό. Συγκεκριμένα, ένα μεγάλο τιμάριο, αναφέρεται να έχει τοπογραφική αφετηρία τον Κάλαμο και συγκεκριμένα τη Βίγλα του Carchea. Το επόμενο τοπογραφικό σημείο είναι ο Άγιος Νικήτας, ακολουθεί αυτό που αναφέρεται ως Stavli (στάβλοι) του Carchea και, αφού προσπεράσουμε δύο άγνωστα τοπωνύμια βρίσκουμε τον Άγιο Κύριλλο[1]. Ακολουθούν άλλα, άγνωστα ή αταύτιστα τοπωνύμια, για να πάμε στις γνωστές Βαγγελάδες και να είμαστε κοντά στο να διακρίνουμε ότι, ο ναός αυτός του Αγίου Κυρίλλου (η αναφορά σε ναούς είναι παρούσα μονίμως στις εγγραφές ορίων την Ενετική εποχή, καθώς οι ναοί ήταν οι σταθερότερες τοπογραφικές αναφορές την εποχή αυτή) θα πρέπει να βρισκόταν σε μία νοητή γραμμή από Κάλαμο-Λειβάδι-Αλεξανδράδες. Μέχρι, πάντως, να βρεθεί κάποιος ερευνητής που θα ταυτίσει δύο-τρία άγνωστα τοπωνύμια, η θέση του ναού αυτού θα μένει άγνωστη, καίτοι θα έχουμε βεβαιότητα ότι υπήρξε. Με την ευκαιρία αυτή ένα άλλο ονοματολογικό θέμα που αναφύεται από τη διανομή των Βενιέρων έρχεται να αλλάξει τα δεδομένα που είχαμε για τον Κάλαμο. Μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι η περιοχή κατοικείται κατά τα Βυζαντινά χρόνια, όπως μαρτυρεί ο Βυζαντινός ναός του Αγίου Νικήτα (παλαιός ναός), τον οποίο, ευτυχώς, άφησαν άθικτο όταν αποφασίστηκε να κτισθεί νέος ναός. Ο Κάλαμος εγκαταλείπεται στη συνέχεια, άγνωστον πότε ακριβώς, εξ αιτίας των συχνών πειρατικών προσβολών από τη θάλασσα στα Νότια και επανακατοικείται στις αρχές του 19^ου αι. από κατοίκους του Στραποδίου (Καλλίγερους) και του Λειβαδίου, (Μεγαλοκονόμους). Όμως το τοπωνύμιο που αναφέραμε πρώτο, μπορεί να έχει την ανάγνωση, Βίγλα του Χαρκέα και στάβλοι του Χαρκέα. Μας είναι γνωστό ότι ο Άγιος Ανδρέας στο Λειβάδι είναι χτισμένος στη θέση Χαρκάδικα και ότι ένας κλάδος των κτητόρων του έφερε το επώνυμο Μεγαλοκονόμος (που βρίσκεται στα Κύθηρα πιθανότατα πριν την Ενετική κατάκτηση του1204) ενώ για την ιδιοκτησία της οικογενείας αυτής στο ναό έχουμε βεβαιότητα από το 16ο αι, πιθανώς δε να ήταν και παλαιότερη. Τώρα πλέον μπορούμε  να υποθέσουμε ότι το παρωνύμιο Χαρκέας των Μεγαλοκονόμων αυτών βρίσκεται ήδη στον Κάλαμο από το 14ο αι., άρα, μετά από πολλούς αιώνες, μόλις παρήλθε ο φόβος των πειρατικών προσβολών, οι Μεγαλοκονόμοι αυτοί απλά επέστρεψαν στα «πάτρια» εδάφη τους στον Κάλαμο και στις περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει τότε. Είναι αλήθεια ότι οι σκέψεις αυτές είναι πολύ προχωρημένες όμως είναι προκλητικός για τον ερευνητή ο συσχετισμός του Carchea  με τον γνωστό μας Χαρκέα. Μένει να εντοπίσουμε και τη θέση που βρισκόταν ο Άγιος Κύριλλος για να προσθέσουμε ένα λιθαράκι στην χωρογραφία του νησιού μας σε μία σκοτεινή και άγνωστη στους πολλούς εποχή.

[1] Τα δύο προηγούμενα τοπωνύμια αναφέρονται ως: Cologna (Κολώνα) και Ara de Carmougades.  (Χωράφι στους Καρμουγκάδες). Και τα δύο είναι αταύτιστα, όμως το δεύτερο έχει ενδιαφέρον κατά τούτο. Αναφέρεται σε άλλη καταγραφή ως Carvounades=Καρβουνάδες, όμως κάτι τέτοιο αποκλείεται από τα υπόλοιπα τοπωνύμια του τιμαρίου, γιατί, αφ’  ενός οι Καρβουνάδες είναι σε άλλη περιοχή, αφ’ ετέρου η γραφή μοιάζει πλησιέστερη στο δεύτερο. Για το οποίο έχουμε μία ένδειξη πολύ μεταγενέστερη από το γειτονικό στην περιοχή Στραπόδι, όπου αναφέρεται παρωνύμιο Καρμουγκάς, σχετικό με κλάδο μιας οικογένειας Καλλίγερων. Ως γνωστόν οικογένειες από αυτούς αναφέρονται στη β’ εγκατάσταση στον Κάλαμο και θα έχει ενδιαφέρον μία έρευνα και στην κατεύθυνση αυτήν.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2021