Ο Άγιος Ανδρέας στο Λειβάδι*

Από τα πιο γνωστά μέρη στο νησί, το Λειβάδι, λίγοι περνούν από εκεί χωρίς να σταματήσουν, πολύ λίγοι ό­μως γνωρίζουν ένα ναό λίγα μέτρα δί­πλα από τον κεντρικό δρόμο, ο οποίος θεωρείται ο σημαντικότερος ναός των Κυθήρων για πολλούς λόγους.

Πρό­κειται για τον Άγιο Ανδρέα απέναντι από τη γνωστή ταβέρνα του Πιέρρου και σε μικρή απόσταση από αυτήν. Με το ναό αυτόν έχουν ασχοληθεί πολλοί ειδικοί, αρχαιολόγοι και ιστορικοί, καθώς αποτελεί ένα μικρό μυστήριο και εξηγούμε τους λόγους αναλυτικό­τερα, καθώς λίγα πράγματα είχαμε γράψει σχετικά πρόσφατα. (Τα περισ­σότερα στοιχεία τα λαμβάνουμε από το βιβλίο των Μ. Χατζηδάκη-Ι. Μπίθα Ευρετήριο Βυζαντινών τοιχογραφιών Κυθήρων, αλλά και την εξαίρετη ανα­κοίνωση της κυρίας Ιω. Μπίθα, Τα Βυ­ζαντινά Κύθηρα μέσα από τις μαρτυ­ρίες των εκκλησιών και των τοιχογρα­φιών. Όλα περιλαμβάνονται στο λ. Καραβοχώρι του βιβλίου Κυθηραϊκά τοπωνύμια, Ιστορική Γεωγραφία των Κυθήρων, του υπογράφοντος).

Ο ναός χρονολογείται στο 10ο αι., ενώ έχουν διατυπωθεί και απόψεις ότι ο αρχικός ναός ήταν του 9ου αι. Ση­μειώνεται ότι έχει εντοπισθεί τοιχο­γραφία με σταυρό της εικονομαχικής περιόδου, που ενισχύει αυτή την άπο­ψη για παλαιότερη χρονολόγηση. Μία ακόμη άποψη θεωρεί ότι ο ναός έχει ανεγερθεί κατά την εποχή των Ευδαιμονογιάννηδων (12ος αι.) της Μονεμβασίας. Θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους, ίσως ο σημαντικό­τερος, ναός των Κυθήρων. Η κυρία Ι. Μπίθα σημειώνει: «Ίσως ήταν κάποιος σημαντικός επισκοπικός ή ενοριακός ναός, ίσως να ανήκε σε σημαίνον πρόσωπο που θα είχε σχέση με αξιό­λογο πολιτικό κέντρο της εποχής. Προς διερεύνηση είναι γιατί δεν απα­ντά ένας αντίστοιχα αξιόλογος ναός στα Β. του νησιού, όπου σύμφωνα με τις πηγές ήταν η έδρα των Ευδαιμονογιάννηδων».

Είναι αλήθεια ότι ελά­χιστα στοιχεία είναι γνωστά για την ευρύτερη περιοχή και την κατοίκησή της για τα χρόνια πριν το 16ο αι., καίτοι δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχουμε κατοίκηση εκεί κατά τα Βυζαντινά χρόνια, καθώς η περιοχή Λειβαδίου α­ναφέρεται με το όνομα αυτό από το 15ο αι.

Κατά το 16ο αι, πάντως, ο να­ός φαίνεται να είναι ιδιοκτησία της ι­σχυρής οικογενείας Μεγαλοκονόμων, όπως μαρτυρεί και μία αφιερωματική επιγραφή που παρουσιάζει μάλιστα μία γυναίκα, την αφιερώτρια, με το ό­νομα Ρέλια Μεγαλοκονομοπούλα και λαϊκή ενδυμασία, πράγμα όχι συνηθι­σμένο σε αφιερώσεις σε ναούς. Σύμ­φωνα με την παράδοση οι Μεγαλοκονόμοι ήταν Βυζαντινή οικογένεια που έφθασε στο νησί μετά το 1461 και την πτώση του Μυστρά στους Τούρκους.

Όπως έχουμε αναφέρει και σε άλλα σημειώματα, οι παραδόσεις αυτές εί­ναι εντελώς λανθασμένες και βασίζο­νται σε προφορικές πηγές και υποθέ­σεις χωρίς ιστορική βάση, αφού έχου­με πλέον γραπτές πηγές από τις οποί­ες προκύπτει ότι η οικογένεια Μεγα­λοκονόμων είναι ήδη στα Κύθηρα το 15ο αι και είναι μάλιστα πολύκλαδη, γεγονός που μαρτυρεί παλαιότερη παρουσία. Αυτό δείχνει και η μαρτυ­ρία ότι Μεγαλοκονόμοι αναφέρονται την εποχή αυτή ως βιλλάνοι των Βενιέρων, κάτι που δείχνει ότι ανήκαν στις οικογένειες που βρέθηκαν στα Κύθηρα κατά την Ενετική κατάληψη μετά το 1204 και τη Φραγκοκρατία. Ο κλάδος των Μεγαλοκονόμων στο Λει­βάδι έφερε κατά το 16ο αι το παρωνύ­μιο Καρδαράς, ενώ διασπάστηκε αρ­γότερα σε πολλούς άλλους κλάδους που εμφανίζονται με διαφορετικά πα­ρωνύμια (Κουτσούνης, Μπουκής, Ρω­μανός κλπ) στην ίδια περιοχή, αλλά και σε πολλές γειτονικές. Ενδιαφέρον έχει και η παρατήρηση ότι μερικά βα­σικά βαφτιστικά της οικογένειας (Μιχάλης, Μανώλης, Ανδρέας) εξακο­λουθούν να είναι και σήμερα ακόμη, 600 χρόνια μετά, κύρια βαφτιστικά κλάδων της οικογένειας αυτής.

Όσον αφορά τον ίδιο το ναό του Αγίου Ανδρέα έχει αναφερθεί (Σωτη­ρίου) ότι ήταν καθολικό παλαιάς μο­νής, από την οποία έμεινε μόνο ο κυ­ρίως ναός. Σήμερα, και παρά το γεγο­νός ότι ο ναός κινδυνεύει στατικά, έ­χουν διακοπεί κάθε είδους εργασίες συντήρησης, προφανώς λόγω έλλει­ψης κονδυλίων, παρά το γεγονός δε ότι, όπως είπαμε, πρόκειται πιθανόν για το σημαντικότερο ιστορικό μνη­μείο του νησιού λόγω και των πολλών αιώνων ζωής του, εκτός των άλλων που προαναφέρθηκαν.

Εμμ. Καλλίγερος

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Μόλις τον Οκτώβριο του 2017 δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΚΥΘΗΡΑΊΚΑ η απόφαση της ένταξης του σημαντικού αυτού μνημείου στο ΕΣΠΑ, ώστε να επισκευασθεί και να διασωθεί.

Φωτ. Αρχ. Εφημερίδας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ Φ. 302 ΜΑΪΟΣ 2015.

*αναλυτικά για την περιοχή και την κατοίκησή της θα δημοσιευθούν σε προσεχές αφιέρωμα της εφημερίδας μας.