Ο Ελγιν; Αρπαγας των Γλυπτών αλλά και βέβηλος

«Οι Έλληνες μπορεί να έχαναν τα… Μάρμαρά τους, αν δεν υπήρχε ο λόρδος Ελγιν». Προκλητικός ο τίτλος στον βρετανικό Guardian. Τι θέλει να μας πει ο ποιητής; Oτι ο λόρδος Έλγιν έσωσε και δεν κατέστρεψε τα Γλυπτά του Παρθενώνα, ξηλώνοντάς τα, βίαια, με σμίλες και καλέμια, από το μνημείο-παγκόσμιο έμβλημα του κάλλους και του μέτρου;

Ο,τι και να θέλει να μας πει ο ποιητής, η έρευνα της καθηγήτριας στο King’s College του Λονδίνου Eμα Πέιν στις τρισδιάστατες αναπαραστάσεις τριών φάσεων στα Γλυπτά του Παρθενώνα, που έκλεψε ο σκωτσέζος κόμης, πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1799, καταλήγει, στην έγκυρη αρχαιολογική επιθεώρηση Antiquity του Κέμπριτζ, στο ακριβώς αντίθετο από τον τίτλο: στο επιστημονικό της συμπέρασμα καταλήγει ότι η φθορά στον Παρθενώνα, από την βία της σμίλης και του καλεμιού και του σφυριού από τους «εργάτες» του Έλγιν και από συμπληρώσεις για «βελτίωση», ήταν πολύ μεγαλύτερη και εμφανέστερη πάνω στο μνημείο, από εκείνη που προκάλεσε ο χρόνος και η ατμοσφαιρική ρύπανση τα επόμενα κοντά 200 χρόνια!

Μάρτυρες αυτού του συμπεράσματος οι τρισδιάστατες απεικονίσεις (3D), που μελέτησε στο Τμήμα Κλασικών Αρχαιοτήτων του King’s College. Μία από τους «καλλιτέχνες» του Έλγιν, που κλήθηκαν να φτιάξουν εκμαγεία κάποιων γλυπτών του Παρθενώνα, πάνω στο πολύτιμο μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, το 1802. Μία από τα ίδια γλυπτά, με βάση τα εκμαγεία που έκανε το Βρετανικό Μουσείο (όπου κατέληξε η λεία του Έλγιν) 70 χρόνια μετά και μία η τρισδιάστατη σάρωση που έκανε – στα ίδια πάντα, προς σύγκριση, γλυπτά – το Μουσείο Ακρόπολης, στις μέρες μας.

 

 

Τρεις φάσεις που μπήκαν στο «εργαστήρι» του 3D και απέδειξαν τις τεράστιες ζημιές που προκάλεσαν τα συνεργεία του Ελγιν, ξεκολλώντας με βία τα έργα του περίφημου αρχαίου γλύπτη Φειδία από τον Παρθενώνα. Αποδεικνύοντας, σήμερα, και επιστημονικά εκείνο που η ελληνική πλευρά υποστηρίζει εδώ και χρόνια, από την εποχή της αξέχαστης Μελίνας Μερκούρη.

Για να μην θυμηθούμε και άλλη, τεράστια, αποδεδειγμένη και επιστημονικά πλέον καταστροφή που υπέστησαν, στην βικτωριανή εποχή, τα ίδια γλυπτά που εκθέτει το Βρετανικό Μουσείο. Όταν κάποιοι φωστήρες και λάτρεις του «κλασικού αρχαιοελληνικού λευκού» (μύθος!) αποφάσισαν να «καθαρίσουν» και να «λευκάνουν» τα κλεμμένα Γλυπτά του Παρθενώνα, χρησιμοποιώντας σκληρές συρμάτινες βούρτσες και άλλα καταστροφικά μέσα.

Για αυτά, τα πολύπαθα «Ελγίνεια», όπως επιμένουν να τα ονομάζουν οι Βρετανοί, είχε μιλήσει η ίδια η αείμνηστη Μελίνα, από το 1986 ακόμη. Μιλώντας στον Σύλλογο Φοιτητών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, την Oxford Union. Παρουσία και του φοιτητή τότε και δραστήριου στην Oxford Union, και σημερινού πρωθυπουργού της Βρετανίας, Μπόρις Τζόνσον.

«Υπάρχουν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα. Δεν υπάρχουν Ελγίνεια Μάρμαρα. Όπως υπάρχει ο Δαβίδ του Michael Angelo. Yπάρχει η Αφροδίτη του Da Vinci. Υπάρχει ο Ερμής του Πραξιτέλη. Δεν υπάρχουν Ελγίνεια Μάρμαρα», ξεκινούσε η Μελίνα την ομιλία της (στην οποία είχαν συμβάλει και ο Ζυλ Ντασσέν και ο Κωνσταντίνος Αλαβάνος). Αφού από το καλοκαίρι του 1982 είχε ήδη θέσει, μαχητικά, το ζήτημα της ελγίνειας κλοπής και του επαναπατρισμού των Γλυπτών του Παρθενώνα, στη διάσκεψη υπουργών Πολιτισμού της Unesco, στο Μεξικό.

 

 

«Βρισκόμαστε στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Ναπολέων σκέφτεται να αποπειραθεί να εισβάλει στην Αγγλία. Αποφασίζει να μην το πράξει. Αντί αυτού εισβάλλει στην Αίγυπτο αποσπώντας την από την τουρκική κυριαρχία, γεγονός που δυσαρεστεί πολύ τους Τούρκους. Η Βρετανία βρίσκει ότι αυτή είναι μια πρώτης τάξεως στιγμή να διορίσει πρεσβευτή στην Τουρκία. Τα καθήκοντα αναλαμβάνει ο Λόρδος Έλγιν (…) Ο αρχιτέκτονάς του, του μιλάει για τα θαύματα της ελληνικής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής και του λέει πως θα ήταν μια θαυμάσια ιδέα να κάνει αντίγραφα από τα πραγματικά έργα στην Αθήνα. “Θαυμάσιο πράγματι”, λέει ο Έλγιν. Αρχίζει να συγκροτεί μια ομάδα ανθρώπων που θα μπορούσαν να κάνουν αρχιτεκτονικά σχέδια με επικεφαλής έναν ικανό ζωγράφο που δεν ήταν άλλος από τον Ιταλό Giovanni Lusieri.

»Εφημέριος της ομάδας ήταν ο αιδεσιμότατος Philip Hunt. Δεν θα μιλήσω με πολύ σεβασμό γι’ αυτόν. Αν είχα να εξαιρέσω του Λόρδο Έλγιν ο αρχιαπατεώνας στην υπόθεση όπως τη βλέπω ήταν ο αιδεσιμότατος Hunt. (…) Ας στραφούμε τώρα στην Ελλάδα. Την Ελλάδα, εκείνη που για 400 τόσα χρόνια βρίσκεται κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Η ομάδα των καλλιτεχνών του Έλγιν φθάνει στην Αθήνα. Οι Τούρκοι έχουν ορίσει δύο κυβερνήσεις, μια πολιτική και μια στρατιωτική. Πολλά έχουν ειπωθεί και συνεχίζονται να λέγονται για το πόσο λίγο ενδιαφέρον εκδήλωναν οι Τούρκοι για τους θησαυρούς της Ακρόπολης. Εν τούτοις, χρειάστηκαν 6 μήνες για να επιτραπεί η είσοδος στην ομάδα του Έλγιν. Αλλά τα κατάφεραν με 5 λίρες, στο χέρι του στρατιωτικού κυβερνήτη, για κάθε επίσκεψη. Αυτό εγκαινίασε μια διαδικασία δωροδοκίας και διαφθοράς των αξιωματικών που δεν θα σταματούσε μέχρι να συσκευαστούν και να φορτωθούν τα μάρμαρα για την Αγγλία.

 

 

»Όμως όταν στήθηκαν οι σκαλωσιές και τα αντίγραφα ήταν έτοιμα να γίνουν, ξαφνικά έφθασαν φήμες για προετοιμασία στρατιωτικής δράσης των Γάλλων. Ο Τούρκος κυβερνήτης διέταξε την ομάδα του Έλγιν να κατέβει από την Ακρόπολη. Με 5 λίρες την επίσκεψη ή όχι, η πρόσβαση στην Ακρόπολη ήταν απαγορευμένη. Μόνο ένας τρόπος υπήρχε για να τους επιτραπεί η είσοδος ξανά. Να χρησιμοποιήσει ο Έλγιν την επιρροή του πάνω στο Σουλτάνο στην Κωνσταντινούπολη, ν’ αποσπάσει ένα έγγραφο, που θα διέταζε τις αρχές των Αθηνών να επιτρέψουν τη συνέχιση των εργασιών.

»Ο αιδεσιμότατος Hunt πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη να συναντήσει τον Λόρδο Έλγιν. Ζητά στο έγγραφο να αναφέρεται ότι οι καλλιτέχνες – παρακαλώ προσέξτε το αυτό – είναι αποκλειστικά στην υπηρεσία του Βρετανού Πρεσβευτή. Ο Έλγιν επισκέπτεται το Σουλτάνο και αποσπά το φιρμάνι. Το κείμενο του εγγράφου είναι μάλλον ύπουλα συντεταγμένο. (…) Πριν καλά – καλά φθάσει το φιρμάνι στην Αθήνα, γίνεται μια φοβερή επίθεση πάνω σ’ ένα οικοδόμημα που μέχρι σήμερα θεωρείται από πολλούς, η ευγενέστερη και ωραιότερη από τις ανθρώπινες δημιουργίες.

»Για να αφηγηθώ όλη την τερατωδία χρειάζεται αρκετός χρόνος και αρκετή ψυχραιμία. Οι λέξεις “λεηλασία”, “ερήμωση”, “αχαλίνωτη καταστροφή”, “αξιοθρήνητη συντριβή και συμφορά” δεν είναι δικές μου για να χαρακτηριστεί το γεγονός. Ειπώθηκαν από τους σύγχρονους του Έλγιν. Ο Horace Smith αναφέρεται στον Έλγιν σαν τον “ληστή των μαρμάρων”. Ο Lord Byron τον αποκάλεσε πλιατσικολόγο. Ο Thomas Hardy χαρακτήρισε αργότερα τα Μάρμαρα σαν “αιχμάλωτους σ’ εξορία”».

 

 

Πράγματι, λοιπόν, ο λόρδος Έλγιν με τα συνεργεία του ξεκίνησε, φτιάχνοντας εκμαγεία από τα γλυπτά πάνω στον Παρθενώνα. Αυτά όμως έσωσαν την εικόνα ελάχιστων γλυπτών, πριν την λεηλασία του. Η καθηγήτρια Έμα Πέιν στην έρευνά της, κυρίως στην πρώτη δημοσίευσή της στο «Antiquity» του Κέμπριτζ και λιγότερο στο θέμα που υπογράφει στον «Guardian», μελέτησε στο 3D εργαστήριό της κάποια από αυτά, σε σύγκριση με τα εκμαγεία από το Βρετανικό Μουσείο και την ψηφιακή αναπαράστασή τους από το Μουσείο Ακρόπολης.

Άλλωστε, ιστορικές έρευνες έχουν αποδείξει – επίσης επιστημονικά – ότι οι «εργάτες» του λόρδου στις σκαλωσιές του Παρθενώνα κατέστρεφαν ουσιαστικά, όσα γλυπτά δεν μπορούσαν να αποκολλήσουν από το περίφημο αρχαίο μνημείο. Είτε με τα καλέμια, είτε αφήνοντας τα κομμάτια να πέσουν στο έδαφος.

Πράγματι, «έγιναν πολύ ακριβή αντίγραφα (σ.σ.: εκμαγεία) των γλυπτών πάνω στον Παρθενώνα», ξεκινάει τα συμπεράσματά της η καθηγήτρια Έμα Πέιν στην δημοσίευσή της στο «Antiquity», υπό τον τίτλο «Τρισδιάσταση απεικόνιση των Γλυπτών του Παρθενώνα: Μία αξιολόγηση της αρχαιολογικής αξίας των γύψινων εκμαγείων του 19ου αιώνα» (στο Βρετανικό Μουσείο, τα λεγόμενα και «Αντίγραφα Μέρλιν», καθώς έγιναν για λογαριασμό του βρετανού προξένου στην Αθήνα, Τσαρλς Μέρλιν, από τον Ναπολεόνε Μαρτινέλι).

 

 

Όμως, στην σύγκριση με τα «Αντίγραφα Μέρλιν», του 1872, και την ψηφιακή απεικόνιση από το Μουσείο της Ακρόπολης, 121 χρόνια μετά, γίνονται και μάρτυρες των καταστροφών που επέφερε η βίαιη αποκόλληση των Γλυπτών από το μνημείο. Πολύ μεγαλύτερων και από εκείνες που επέφερε ο χρόνος, η φθορά και η ρύπανση, που ήρθε χρόνια μετά την κατασκευή των εκμαγείων κατά Έλγιν (πέρα από την επίσης βίαιη «λεύκανση» στο Βρετανικό Μουσείο).

Και κάτι ακόμη: «Αν και τα περισσότερα εκμαγεία είναι πιστές αναπαραγωγές των γλυπτών, κάποια τμήματά τους (σ.σ.: που σώζουν και χαρακτηριστικά προσώπων κ.λπ., τα οποία πλέον δεν υπάρχουν στα γλυπτά) έχουν υποστεί διαφοροποιήσεις – ή αλλοιώσεις, αν θέλετε – κυρίως λόγω της συμπλήρωσης σε σημεία που είχαν καταστραφεί πριν από την επεξεργασία με τον γύψο, για τα αντίγραφα», καταλήγει στα συμπεράσματά της η Δρ. Έμα Πέιν. «Αυτές οι προσθήκες είναι ορατές στα εκμαγεία του Έλγιν, που κυκλοφόρησαν τότε ευρέως, όχι όμως και στα Αντίγραφα Μέρλιν. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας στην μελέτη αυτών των εκμαγείων ότι όπως και τα αυθεντικά γλυπτά υπήρξαν αντικείμενο σημαντικών εργασιών αποκατάστασης, έτσι και τα αντίγραφα αυτή την περίοδο που εξετάζουμε υπήρξαν αντικείμενο σημαντικών επεμβάσεων. Προσφέρουν δε πολύτιμες πληροφορίες, αλλά δεν είναι αδιαμεσολάβητες αναπαραγωγές / αντίγραφα».

Και ναι, μιλάμε για τα «ωραιότερα γλυπτά που έφτιαξε ο άνθρωπος», κατά τον επιμελητή της Ελληνικής Συλλογής στο – άκαμπτο επί δεκαετίες – Βρετανικό Μουσείο, Ίαν Τζένκινς. Αδιάλλακτο αντίπαλο στο μόνιμο ελληνικό αίτημα για τον επαναπατρισμό αυτών των «ωραιότερων γλυπτών που έφτιαξε ο άνθρωπος»…