Ο γιος του Έλληνα εφοπλιστή που αγάπησε τον Μαρξ και συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ

Είναι αλήθεια πως ο άνθρωπος μπορεί να βρει ως πηγή έμπνευσης ακόμα και το πιο θλιβερό ή δυσάρεστο γεγονός της ζωής του. Για την ακρίβεια, τα περισσότερα από αυτά τα γεγονότα έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για να γραφτούν μερικά από τα σπουδαιότερα ποιήματα, βιβλία ή να δημιουργηθούν κάποιοι από τους πλέον σημαντικούς πίνακες ζωγραφικής ή μερικά από τα ωραιότερα τραγούδια.

Αλήθεια, επίσης, είναι πως οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι από τους σκληρότερους, πλέον αιματηρούς και φονικούς πολέμους που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα. Εκεί είναι που η ανθρώπινη φύση υποχωρεί απέναντι σε συναισθήματα που πιο ταιριαστά θα ήταν σε κάποια από τα πιο άγρια ζώα της ζούγκλας.

Αν τώρα επιχειρήσουμε να συνδέσουμε αυτές τις δυο «αλήθειες» τότε σε ένα μεγάλο βαθμό θα έχουμε αποκτήσει μια καλή εικόνα της πιο τραυματικής εμπειρίας που βίωσε στην πολυτάραχη ζωή του ο σπουδαίος Ανδρέας Εμπειρίκος. Μια τραυματική εμπειρία που σημάδεψε όχι μόνο τον ίδιο αλλά και τα ελληνικά γράμματα καθώς αποτέλεσε την πηγή έμπνευσής του, ώστε να γράψει ένα σπουδαίο έργο. Τον «Μέγα Ανατολικό». Ένα έργο που αποτελείτε από οκτώ τόμους και 2.000 σελίδες και το οποίο πριν αναγνωριστεί καθολικά, λοιδορήθηκε και δέχθηκε την χλεύη των κριτικών που το χαρακτήρισαν «άκρως πορνογραφικό δίχως την παραμικρή λογοτεχνική αξία»!

Η μεγάλη κόντρα με τον πατέρα του

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος γεννήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 1901 στη Μπράιλα της Ρουμανίας. Πατέρας του ήταν ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, εφοπλιστής και γόνος παλαιάς οικογένειας ναυτικών με καταγωγή από την Άνδρο. Ο Λεωνίδας Εμπειρίκος ήταν ένας υπερδραστήριος άνθρωπος ο οποίος υπήρξε ιδρυτής της Εθνικής Ατμοπλοΐας Ελλάδος ενώ την περίοδο 1917-1918 εκλέχθηκε βουλευτής της κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου ο οποίος τον τοποθέτησε υπουργό Επισιτισμού.

Η οικογένεια του Εμπειρίκου επέστρεψε στην Ελλάδα ένα χρόνο μετά τη γέννηση του μικρού Ανδρέα και εγκαταστάθηκε αρχικά στη Σύρο και έξι χρόνια αργότερα στην Αθήνα. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος σπούδασε Φιλοσοφία, αγγλική φιλολογία ενώ παρακολούθησε και μαθήματα οικονομικών στο πανεπιστήμιο.

Το 1926 ξέσπασε μια μεγάλη κόντρα ανάμεσα σε εκείνον και τον πατέρα του ο οποίος χρόνια νωρίτερα είχε χωρίσει με τη μητέρα του. Ο Εμπειρίκος έφυγε για το Παρίσι όπου αποφάσισε να ασχοληθεί με την δεύτερη μεγάλη του αγάπη, πέρα από την λογοτεχνία. Την ψυχανάλυση. Ο Εμπειρίκος επέστρεψε στην Ελλάδα το 1931 και αφιερώθηκε τόσο στην λογοτεχνία χτίζοντας σιγά- σιγά ένα σπουδαίο όνομα αλλά και την ψυχανάλυση την οποία ασκούσε επαγγελματικά.

Ταυτόχρονα, ο Εμπειρικός απέκτησε και μια ακόμα «αγάπη» η οποία, ωστόσο, θα έχει τραγικό τέλος. Γοητευμένος και ενθουσιασμένος από την Οκτωβριανή επανάσταση, ενστερνίστηκε σε μεγάλο βαθμό τον Μαρξισμό και δήλωνε κομμουνιστής. Έγραψε, μάλιστα, και έξι ποιήματα από τα οποία τα περισσότερα έμειναν ημιτελή.

Ο εμφύλιος και η ομηρία από τον ΕΛΑΣ και την ΟΠΛΑ

Η αγάπη αυτή του Εμπειρίκου, ωστόσο, για τον κομμουνισμό, τον Μαρξισμό και την Οκτωβριανή Επανάσταση, έμελλε να διακοπεί απότομα και με τραγικό τρόπο.  Ήδη λίγο πριν το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ο Εμπειρίκος είχε αρχίσει σταδιακά να διαχωρίζει τη θέση του από τη «μητέρα ΕΣΣΔ» και τον κομμουνισμό όπως αυτός είχε εξελιχθεί. Μέχρι και τον εμφύλιο πόλεμο ο Εμπειρίκος δήλωνε πλέον «αριστερός» και όχι κομμουνιστής. Αυτό ήταν κάτι που λίγο έλειψε να του στοιχίσει την ίδια του τη ζωή.

Την παραμονή της πρωτοχρονιάς του 1944 και ενώ η Αθήνα συνταράσσεται από τα Δεκεμβριανά , ο Ανδρέας Εμπειρίκος συλλαμβάνεται από στελέχη της Οργάνωσης Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών, της ένοπλης πολιτοφυλακής που είχε ιδρύσει το ΚΚΕ.

Ο λόγος της σύλληψης του Εμπειρίκου είναι η «μεταστροφή» του που τον χαρακτήρισε «ταξικό εχθρό», σε συνδυασμό με το γεγονός πως ήταν γνωστό άτομο και άρα θα δημιουργούταν αίσθηση στην κοινή γνώμη.

Τα στελέχη της ΟΠΛΑ, αφού τον ανέκριναν, παραδίδουν τον Εμπειρίκο σε μαχητές του ΕΛΑΣ που φεύγουν από την Αθήνα με προορισμό τη Βοιωτία. Όλοι οι όμηροι σχηματίζουν μια τεράστια φάλαγγα. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής γίνονται και εκτελέσεις όσων θεωρούνταν Τροτσκιστές ή ακόμα και συνεργάτες των Βρετανών. Η διαδρομή είναι φρικτή, καθώς η φάλαγγα περνά μέσα από χιονισμένα βουνά.

Τελικά, λίγο πριν τη Θήβα οι ΕΛΑΣιτες δέχονται επίθεση από Βρετανούς στρατιώτες και μέσα στον πανικό ο Εμπειρίκος πέφτει μέσα σε ένα χαντάκι. Παραμένει εκεί καθώς κανείς δεν τον αναζητά και έτσι καταφέρνει να διαφύγει.

Η επιστροφή του στη Αθήνα ήταν ακόμα χειρότερη. Αναγκάζεται ξυπόλυτος και με ελάχιστα ρούχα να περάσει μέσα από παγωμένα μονοπάτια και χιονισμένες βουνοκορφές. Τελικά επιστρέφει στην πρωτεύουσα με κρυοπαγήματα, σοβαρά τραύματα και παραμένει κατάκοιτος για δύο ολόκληρους μήνες.

Ο σπουδαίος «Μέγας Ανατολικός»

Το φρικτό αυτό βίωμα του Ανδρέα Εμπειρίκου αποτέλεσε πηγή έμπνευσης ώστε ο λογοτέχνης να γράψει ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα έργα των ελληνικών γραμμάτων. Ο «Μέγας Ανατολικός» δεν είναι συνηθισμένο βιβλίο. Η συγγραφή του κράτησε πολλά χρόνια και δημοσιεύθηκε σε οκτώ τόμους δεκαετίες μετά.

Μέσα στις περίπου 2.000 σελίδες του βιβλίου ο Εμπειρίκος περιγράφει το ταξίδι ενός υπερωκεάνιου, του «Μέγα Ανατολικού» το 1867, στην ακμή της βικτοριανής εποχής από το λιμάνι του Λίβερπουλ στην Νέα Υόρκη. Πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι όλοι οι επιβάτες και στο επίκεντρο βρίσκονται οι ερωτικές τους συνευρέσεις. Ο Εμπειρίκος δεν διστάζει να προχωρήσει σε λεπτομερείς περιγραφές κάθε μορφής ερωτισμού με τρόπο που ξενίζει ακόμα και σήμερα. Στις σελίδες του βιβλίου οι επιβάτες χάνουν κάθε έννοια συστολής και παραδίδονται στα πάθη τους και στα ένστικτά τους.

Το έργο του Εμπειρίκου έγινε δεκτό είτε με τον πλέον άκρατο ενθουσιασμό, είτε την πλέον βίαιη επίκριση. Οι πολέμιοί του το χαρακτήρισαν ένα αμιγώς πορνογραφικό έργο, ακραίου ερωτικού περιεχομένου άνευ λογοτεχνικής αξίας. Η άποψη αυτή άρχισε σταδιακά και με την πάροδο του χρόνου να αλλάζει και σήμερα πλέον θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα έργα στην ελληνική λογοτεχνία.

Στην πραγματικότητα, εξαιτίας του τεράστιου όγκου του, λίγοι είναι αυτοί που έχουν καταφέρει να το διαβάσουν ολόκληρο. Επί της ουσίας στον «Μέγα Ανατολικό» ο Εμπειρίκος επιχειρεί να κάνει μια σύνδεση της ερωτικής με την πολιτική ουτοπία.

Η έκδοση του έργου άργησε πολλά χρόνια και πέρασε μέσα από πολλές δυσκολίες και εμπόδια. Άργησε «λόγω ελευθεροστομίας» όπως έλεγε και ο ίδιος ο συγγραφέας του ο οποίος δεν πρόλαβε να το δει δημοσιευμένο αν και αυτό ήταν κάτι που δεν το ήθελε ούτε ο ίδιος, όχι για λόγους αποκήρυξης του έργου, αλλά για να μην αντιμετωπίσουν προβλήματα όσοι το εκδώσουν.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος πέθανε στην Κηφισιά στις 3 Αυγούστου του 1975, σε ηλικία 74 ετών, χτυπημένος από τον καρκίνο του πνεύμονα. Περίπου 15 χρόνια μετά τον θάνατό του, το 1990 ξεκίνησε (ολοκληρώθηκε το 1992) για πρώτη φορά η έκδοση του ογκωδέστερου μέχρι και σήμερα ελληνικού μυθιστορήματος.