Ο Κάλαμος κι ο Άγιος Νικήτας

Στη γνωστή σειρά δημοσιευμάτων της εφημερίδας μας για να γνωρίσουμε τον τόπο μας, συνήθως γράφουμε για άγνωστες στους πολλούς περιοχές, αυτές τις οποίες λίγοι γνωρίζουν και λιγότεροι έχουν επισκεφθεί. Υπάρχουν όμως και πολλά χωριά, που είναι μεν γνωστά, ελάχιστοι όμως υποπτεύονται ότι η ιστορία τους γυρίζει πολλούς αιώνες πίσω και φθάνει βαθειά μέσα στο Βυζαντινό παρελθόν του τόπου. Ο Κάλαμος είναι ένα από αυτά τα χωριά και ένα που έχει μία ακόμη ιδιαιτερότητα, αν και σ’  αυτό δεν είναι μοναδικό.

Ο Κάλαμος έχει ουσιαστικά δύο ιστορίες. Καθώς χάθηκε μέσα στην πορεία του και ξαναβρέθηκε μερικούς αιώνες αργότερα με άλλους κατοίκους και με ξεχασμένο και σχεδόν άγνωστο το παρελθόν του. Από αυτό το άγνωστο και μακρινό παρελθόν θα ξεκινήσουμε και θα ρίξουμε πάνω του λιγοστό φως από το εξ ίσου λιγοστό που έφθασε ως τις μέρες μας από τις πενιχρές ιστορικές πηγές. Κι εδώ να αναφέρουμε, κάτι που ισχύει για όλα σχεδόν τα χωριά μας, ότι στα δύσκολα και στα σκοτεινά χρόνια, κανένας κάτοικος του νησιού δεν είχε τις γνώσεις ή το κέφι να καθίσει να γράψει όσα έβλεπε, ώστε να έχουμε σήμερα μία ακριβή εικόνα του τόπου στα βάθη των αιώνων. Όλους όμως αυτούς τους μακρινούς μας προγόνους τους συγκινούσε η βαθειά τους πίστη στο Θεό και εξ αιτίας της άφησαν πολλούς ναούς, οι οποίοι γράφουν τώρα τη δύσκολη ιστορία, την οποία ψάχνουμε. Κι εδώ έρχεται ο άγιος Νικήτας, ο άγιος προστάτης του Καλάμου, να μας βοηθήσει να βρούμε κάποια άκρη στο σκοτάδι. Μάλιστα οι κάτοικοι του Καλάμου είχαν την πρόνοια, όταν έχτιζαν το νέο ναό στον άγιο τους, να μην τον φτιάξουν πάνω στα θεμέλια του παλιού, όπως γινόταν συνήθως και έτσι έφθασε ως τις μέρες μας και ο παλιός ναός και μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία του τόπου. Σύμφωνα, λοιπόν, με τους αρχαιολόγους, ο παλιός άγιος Νικήτας ανάγεται στο 13^ο-14^ο αι, άρα έρχεται καθαρά από τα Βυζαντινά χρόνια. Η παρουσία του μάλιστα δείχνει ότι ο χώρος γύρω από αυτόν κατοικείται από τα χρόνια αυτά, ίσως και παλαιότερα. Και πώς θα γινόταν διαφορετικά, όταν ο Κάλαμος είναι ένα από τα πιο εύφορα μέρη στα Κύθηρα; Οι κάτοικοι πάντα επέλεγαν τις περιοχές με καλή γη και πολύ νερό για να στήσουν τα νοικοκυριά τους. Και ο Κάλαμος είχε κι από τα δύο! Τις παρατηρήσεις των αρχαιολόγων, πάντως, επιβεβαιώνουν τώρα και οι γραπτές πηγές. Στην περίφημη Διανομή των Βενιέρων (1310) την οποία επικαλούμαστε συχνά, αναφέρεται ως ένα των περιουσιακών ορίων, πιθανόν ενός τμήματος από ένα τιμάριο, ο ναός του αγίου Νικήτα, με το αμέσως πλησιέστερο τοπογραφικό σημείο, άρα σε οπτική επαφή με το ναό, ένα χώρο που αναφέρεται ως «Στάβλοι του Καρχέα». Δεν έφθασε ως τις μέρες μας κανένα τοπωνύμιο με παρόμοια εκφορά, όμως ο ναός και οι στάβλοι δίνουν ένα σαφές στίγμα κατοίκησης. Αν προσθέσουμε και τον εξίσου παλαιό ναΐσκο του αγίου Μύρωνος στη Φυρή Άμμο, αλλά και του Σωτήρα Πενταρμενά, πολύ κοντά στο σημερινό οικισμό (ναό νεότερο, αλλά πλησίον άλλου παλαιότερου, που χάθηκε από κατολίσθηση λίγα μέτρα μακρύτερα) η πιθανότητα κατοίκησης την εποχή αυτή γίνεται σχεδόν βεβαιότητα. Μάλιστα, λίγα χρόνια αργότερα (1444), ένα έγγραφο της εποχής που ανιχνεύθηκε στη Βενετία αναφέρει την περιοχή με το σημερινό της όνομα: Κάλαμος. Χωρίς να προσδιορίζει αν η περιοχή με το όνομα αυτό κατοικείται. Είπαμε όμως σχετικά με την κατοίκηση. Σχεδόν ένα αιώνα αργότερα το 1583, ο απογραφέας της Ενετικής Καγκελαρίας στην Κρήτη Πέτρος Καστροφύλακας αναφέρει και αυτός τον Κάλαμο, ενώ εκεί κοντά χρονικά πρέπει ο Κάλαμος να γνωρίζει πλήρη ερήμωση, πιθανότατα από πειρατικές προσβολές, καθώς ήταν ευπρόσβλητος από το Νότο. Και πρέπει να μένει ακατοίκητος μέχρι τις αρχές του 19^ου αι., αφού το 1827 ένας Άγγλος περιηγητής αναφέρει ότι ο Κάλαμος δεν καλλιεργείται παρ’  όλο που θα μπορούσε να δώσει τροφή σε αρκετές χιλιάδες ανθρώπους. Εκεί κάπου, λίγα χρόνια μετά, μερικοί κάτοικοι από το Λειβάδι (Μεγαλοκονόμοι) και από το Στραπόδι (Καλλίγεροι) ξεκίνησαν να

καλλιεργούν πάλι την περιοχή και λίγα χρόνια αργότερα έχτισαν έναν ακόμη ναό στον ίδιο άγιο που λάτρευαν εδώ και αιώνες. Και έτσι έχουμε σήμερα τον καινούργιο άγιο Νικήτα. Δίπλα του, λίγα μέτρα παραπέρα, ο παλιός στέκει ακόμα εξ αιτίας των φροντίδων της Αρχαιολογικής υπηρεσίας και σίγουρα έχει να μας πει πολλά ακόμα. Προς το παρόν ας κρατήσουν οι Καλαμίτες τα λίγα αυτά που αναφέρουμε εδώ και ας ενημερώνουν τους πολλούς επισκέπτες του χωριού το καλοκαίρι με ιστορικά στοιχεία και όχι με τις συνηθισμένες παραδόσεις και τα άφθονα παραμύθια που λέμε συνήθως στους τουρίστες για να περάσει η ώρα και να καλύψουμε την άγνοιά μας! (Όσοι επιθυμούν να μάθουν περισσότερα ας διαβάσουν το βιβλίο μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, Ιστορική Γεωγραφία των Κυθήρων, που εκδόθηκε από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών).

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η περιοχή του Καλάμου και ειδικά οι Σπηλίες με το σπήλαιο και το ναό της Αγίας Σοφίας μέσα σ’  αυτό αποτελούν τον παλαιότερο χώρο κατοίκησης στα Κύθηρα, 3000 χρόνια π.Χ. και ίσως περισσότερα, όπως βεβαιώνουν οι αρχαιολογικές έρευνες. Σε αυτό όμως το θέμα αξίζει να αφιερωθεί ένα ξεχωριστό κομμάτι αργότερα.

                                                                                                                                                Εμμ. Π. Καλλίγερος

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση Φ. 301 – Μάρτιος 2015