Ο Οδυσσέας στις θάλασσες του Νότου: Η άγνωστη ιστορία των Ελλήνων στον Νέο Κόσμο τον 16ο αιώνα

«Καταρχήν οι Έλληνες είναι παρόντες, έστω και ως μεμονωμένα άτομα, σε όλες σχεδόν τις μεγάλες εξερευνητικές αποστολές των Ισπανών στις άγνωστες θάλασσες και την νοτιο-αμερικανική ενδοχώρα (π.χ. στον Αμαζόνιο και τον Ορινόκο). Η πρωιμότερη περίπτωση αφορά τους Έλληνες ναυτικούς (Χιώτες κυρίως) που πήραν μέρος στο δεύτερο και στο τρίτο ταξίδι του Κολόμβου (1493-1496, 1498-1500). Αλλά εντυπωσιακότερη είναι η συμμετοχή τους στην αποστολή του Μαγγελάνου στον πρώτο στην ιστορία γύρο του κόσμου (1519-1522)...»

Mια εξαντλητική ιστορική έρευνα με τίτλο «Ο Οδυσσέας στις θάλασσες του Νότου. Η ελληνική παρουσία στις υπερπόντιες κτήσεις της Ισπανίας (16ος-17ος αι.)» (εκδόσεις University Studio Press) για την παρουσία και τη δράση των Ελλήνων στην ιβηρική χερσόνησο, όπως και τις κτήσεις του ισπανικού στέμματος στη Μεσόγειο και τον Νέο Κόσμο από τα τέλη του 15ου ως τις αρχές του 18ου αιώνα, ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα για μία σίγουρα όχι γνωστή πτυχή της πρώιμης νεοελληνικής ιστορίας.

Ο συγγραφέας της μελέτης Ιωάννης Κ. Χασιώτης, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας Μεσαιωνικών και Νεότερων Χρόνων του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost και παρουσιάζει τον οδικό χάρτη της ελληνικής παρουσίας στον άγνωστο, μακρινό, εξωτικό ακόμη τότε, Νέο Κόσμο.

Οι έμπειροι Έλληνες ναυτικοί αλλά και οι κουρσάροι -διαβόητοι για τη δράση τους στον Ατλαντικό στη δεκαετία του 1470-, οι έμποροι, οι λόγιοι και οι αντιγραφείς χειρογράφων, οι απόγονοι και τα γενεαλογικά δέντρα τους στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική, αλλά και το διαχρονικότερο ίσως αποτύπωμα τους με τα τοπωνύμια «Griego» στην Κούβα, τον Παναμά, τη Βενεζουέλα, το Μεξικό, το Περού, το Νέο Μεξικό.

Άλλωστε ο κ. Ι. Κ. Χασιώτης το δηλώνει ρητά: «Σε τελευταία ανάλυση η ελληνική παρουσία στις υπερπόντιες κτήσεις της Ισπανίας, τόσο στην αμερικανική ήπειρο όσο και στον Ειρηνικό, δεν θα πρέπει να χαθεί λησμονημένη στα κοιμητήρια της Ιστορίας ούτε να παραμείνει καταχωνιασμένη στα αρχειακά αποθετήρια· αξίζει να διεκδικήσει τη θέση της στην ιστορία καταρχήν της νεοελληνικής Διασποράς, αλλά και των πρώτων τουλάχιστον φάσεων της αποικιακής ανέλιξης των χωρών και των λαών του Νέου Κόσμου».

-Κύριε καθηγητά, η πρώτη -για τον μη ιστορικό- απορία προκύπτει αυτομάτως από τον υπότιτλο της έκδοσης: «Η ελληνική παρουσία στις υπερπόντιες κτήσεις της Ισπανίας τον 16ο και 17ο αιώνα». Ενώ δηλαδή, η Ελλάδα βρίσκεται υπό οθωμανικό ζυγό, σε ένα άλλο, «παράλληλο σύμπαν», γράφεται την ίδια περίοδο, ένα άγνωστο κεφάλαιο της ιστορίας μας και ειδικότερα της νεοελληνικής Διασποράς, σωστά;

Ωραία η διατύπωσή σας. Πρόκειται για ένα κεφάλαιο της νεότερης ιστορίας μας για το οποίο δεν διαθέταμε ως τώρα παρά μόνο μερικά ονόματα και με ουσιαστική ιστορική τεκμηρίωση ένα, του Πέτρου του Κρητικού (Pedro de Candia), στενού συνεργάτη του Φρανθίσκο Πιθάρο στην κατάκτηση του Περού.

-Πού βρίσκεται χρονικά και ιστορικά η αφετηρία του άγνωστου αυτού κεφαλαίου; Στη χρόνια αντιπαλότητα της ισπανικής μοναρχίας με τους Οθωμανούς; Στη δημιουργία του δουκάτου των Αθηνών; Στις μετοικεσίες Ελλήνων (από Επτάνησα, Κρήτη, Χίο, Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Ναύπλιο) κυρίως στην Κάτω Ιταλία;

Την πρώτη τεκμηριωμένη παρουσία Ελλήνων στις ισπανικές εξερευνήσεις την εντόπισα στο δεύτερο και τρίτο ταξίδι του Κολόμβου στον Νέο Κόσμο, στα 1493-1496 και 1498-1500 (εξέτασα όλους τους καταλόγους των ναυτικών και του πρώτου ταξιδιού του 1492, αλλά χωρίς αποτέλεσμα). Το συμβατικό τέλος το ορίζω με το κλείσιμο του 17ου αιώνα. Ωστόσο, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, στα τελευταία κεφάλαια προχωρώ και σε κάποιες χρονικές υπερβάσεις, σε μια προσπάθεια να γεφυρώσω το διάστημα που ακολουθεί ως τις αρχές τουλάχιστον του 19ου αιώνα (οι μεγάλες μετοικεσίες των Ελλήνων στην κεντρική και νότια Αμερική είναι του 20ού αιώνα).

Έρχομαι τώρα στα άλλα ερωτήματά σας: Το δουκάτο των Αθηνών και γενικά η αραγονικο-καταλανική «περιπέτεια» στην Ελλάδα επηρέασε την ισπανική παρουσία στην ανατολική Μεσόγειο· είχε επίσης φέρει σε άμεση (όχι πάντα ευχάριστη) επαφή τον ελληνικό με τον ισπανικό κόσμο. Aλλά μετά την Άλωση και την οριστική επικράτηση των Οθωμανών η επαφή αυτή σχεδόν εκμηδενίστηκε. Στις επόμενες δεκαετίες, η μεσογειακή πολιτική της Ισπανίας είχε ως κύριο στόχο την προστασία των κτήσεών της από την οθωμανική επέκταση στην κεντρική Μεσόγειο. Ταυτόχρονα άρχισε να στρέφεται προς τον Ατλαντικό.

Τελικά, οι αμεσότερες και διαρκέστερες ισπανο-ελληνικές επαφές έγιναν αντίστροφα: με τις ελληνικές μετοικεσίες προς τη γειτονική Κάτω Ιταλία, τα λεγόμενα Αντιβασίλεια της Νεάπολης και της Σικελίας, που ως το 1713 αποτελούσαν ισπανικές κτήσεις. Όλα αυτά είχαν άμεση σχέση με τη χρόνια αντιπαλότητα της Ισπανίας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία (που, ας σημειωθεί, κράτησε επίσημα ως το 1782). Δεν είναι τυχαίο που όλα σχεδόν τα αντιτουρκικά κινήματα που επιχειρήθηκαν στην ελληνική χερσόνησο από το 1480 ως τα μέσα του 17ου (με αποκορύφωμα την εξέγερση του μητροπολίτη Λαρίσης-Τρίκης Διονυσίου Φιλοσόφου στα Γιάννινα στα 1611) είχαν την οικονομική στήριξη και συχνά και τη στρατιωτική ενθάρρυνση των Ισπανών αντιβασιλέων της Νεάπολης και της Σικελίας.

Από τους Έλληνες ναυτικούς που στράφηκαν προς τη Δύση κάποιοι ανώνυμοι, αλλά και επώνυμοι, είχαν ήδη από τον Μεσαίωνα ανοιχτεί και στον Ατλαντικό. Για παράδειγμα, ένας ανώνυμος Έλληνας (um Grego, στις πορτογαλικές πηγές), όντας στην υπηρεσία των Ισπανών, εγκαταστάθηκε το 1370 στο νησί Σάου Μιγκέλ (São Miguel) των Αζορών. Έλληνες επίσης κουρσάροι είχαν γίνει διαβόητοι για τη δράση τους στον Ατλαντικό στη δεκαετία του 1470. Μάλιστα ένας από αυτούς, ο Nicolò Griego ή Colombo Zovene (Colombo el Joven) συσχετίζεται από μερικούς ερευνητές με τον ίδιο τον Χριστόφορο Κολόμβο.

Σπεύδω να διευκρινίσω ότι οι πηγές που χρησιμοποίησα στο βιβλίο μου δεν ενισχύουν καθόλου (το αντίθετο, θα έλεγα) τον εμμονικό (αλλά ατεκμηρίωτο) ισχυρισμό μερικών Ελλήνων ερασιτεχνών ιστορικών για την ελληνική καταγωγή του μεγάλου Γενουάτη θαλασσοπόρου.

Η απόλυτη πλειονότητα των Ελλήνων που κατέφευγαν σε ισπανικά εδάφη παρέμεινε στην Κάτω Ιταλία, όπου και υπηρέτησε στο ναυτικό και κυρίως στο ελαφρό πεζικό των Ισπανών (ήταν οι ονομαστοί estradiotes). Μεγάλος επίσης αριθμός των επαγγελματιών εκείνων του πολέμου, που υπηρετούσαν κατά χιλιάδες στους Βενετούς (ως stradioti), επέλεγαν τους Ισπανούς επειδή πρόσφεραν μεγαλύτερες αμοιβές.

-Και η περίπτωση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, που από τη Βενετία εγκαταστάθηκε το 1577 στο Τολέδο, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του; Είναι ο Ελ Γκρέκο «μέρος» αυτής της ιστορίας;

Είναι έμμεσα συνδεδεμένος. Αλλά ο Θεοτοκόπουλος, όπως και άλλοι Έλληνες λόγιοι και καλλιτέχνες, προτίμησαν να σταδιοδρομήσουν στην Ισπανία, δεν ήταν άνθρωποι για υπερπόντιες περιπέτειες. Ο αδελφός του Δομήνικου, Μανούσος Θεοτοκόπουλος, ήταν έμπειρος και τολμηρός ναυτικός, αλλά όταν καταστάλαξε στο Τολέδο, ήταν πια μεγάλος σε ηλικία.

Σας θυμίζω ότι εκτός από τον El Greco και άλλοι καλλιτέχνες, αλλά και μια δεκάδα τουλάχιστον Ελλήνων λογίων έδρασαν σε ισπανικά εδάφη, ιταλικά και ιβηρικά. Στη Νεάπολη π.χ. διακρίθηκε τον 17ο αιώνα ο μεγάλος, αλλά όχι τόσο γνωστός στην Ελλάδα ζωγράφος Βελισσάριος Κορένσιος, που καταγόταν από την Κυπαρισσία της Πελοποννήσου.

Περισσότεροι Έλληνες εργάστηκαν ως αντιγραφείς ελληνικών χειρογράφων στο Εσκοριάλ και σε άλλα πνευματικά κέντρα της Ισπανίας. Μερικοί από πιο διακεκριμένους λογίους δίδαξαν σε ισπανικά πανεπιστήμια ή ποικίλα πνευματικά κέντρα της χώρας. Φαίνεται πάντως ότι μερικοί Έλληνες που πέρασαν και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού είχαν κάποια σχέση με τα γράμματα και τις τέχνες. Θα αναφέρω εδώ μόνο δυο άγνωστα στην Ελλάδα πρόσωπα, τον Κύπριο Juan Griego, που το 1551 άνοιξε στο Κίτο (την πρωτεύουσα του σημερινού Εκουαδόρ, τότε του Περού) το πρώτο (υποτυπώδες έστω) σχολειό της χώρας εκείνης, και τον πρώτο καταγραμμένο ευρωπαϊκής νοοτροπίας ζωγράφο του Νέου Κόσμου, τον Marcos de Aquino ή Marcos Cipac ή Marcos Griego, που έδρασε στο Μεξικό. Εννοείται ότι γράμματα ήξεραν και μερικοί σπουδαίοι Έλληνες ναυτικοί, που διακρίθηκαν σε αρκετές και σημαντικές εξερευνητικές αποστολές.

-Ποια ήταν τα κίνητρα για τους Έλληνες, που πήραν μέρος στις υπερπόντιες αποστολές των Ισπανών;

Πιστεύω ότι βασικός παράγοντας ήταν τα οικονομικά κίνητρα και γενικά οι δελεαστικές προοπτικές που φαινόταν να προσφέρει η δύσκολη υπηρεσία στις υπερπόντιες εξορμήσεις. Και πραγματικά μερικοί, που συνδέθηκαν με τις εξορμήσεις εκείνες, έγιναν πάμπλουτοι, άλλοι διακρίθηκαν στις νέες χώρες ως έμποροι, μεγαλοκαλλιεργητές αμπελιών και κακάου, άλλοι στις αγοραπωλυσίες ακινήτων κλπ. Αλλά ο βασικότερος παράγοντας ήταν η μεγάλη εξοικείωση που είχαν οι Έλληνες της εποχής εκείνης, ιδίως οι νησιώτες, με τη θάλασσα. Η απόλυτη πλειονότητα των Ελλήνων ναυτικών που έδρασαν στον Ατλαντικό και τον Ειρηνικό (τότε Θάλασσα του Νότου) προερχόταν από τις φραγκοκρατούμενες παράκτιες περιοχές και τα νησιά (την Κρήτη, τη Ρόδο, τη Χίο, τις Κυκλάδες, το Ναύπλιο κλπ.).

Στην Ισπανία τότε υπήρχε τεράστια έλλειψη έμπειρων πληρωμάτων για τις αυξημένες τεχνικές απαιτήσεις των υπερωκεάνειων ταξιδιών, με τις ανηλεείς και κατά κανόνα απάνθρωπες συνθήκες της ναυσιπλοΐας στα ανοιχτά πελάγη (αρχικά όλα αχαρτογράφητα). Οι Ισπανοί, που ναυτολογούνταν για τις αποστολές αυτές, ήταν σε μεγάλο βαθμό άπειροι, επειδή προέρχονταν από αγροτικές περιοχές. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που αρκετοί από τους Έλληνες ναυτικούς που κινούνταν στις υπερπόντιες αποστολές υπηρέτησαν ως κυβερνήτες, πλοηγοί, ναύκληροι ή λοστρόμοι, αλλά σταδιακά και ως ιδιοκτήτες δικών τους σκαφών. Σημειώνω ότι η ανάληψη αυτών των καθηκόντων προϋπέθετε σκληρές εξετάσεις σε ειδικές επιτροπές: οι άδειες δίνονταν μόνο σε πρόσωπα που, εκτός από τη ναυτική τους προϋπηρεσία, ήταν σε θέση να χειρίζονται με άνεση τα απαραίτητα όργανα ναυσιπλοΐας (αστρολάβους, πυξίδες, χάρτες κλπ.). Πολλοί επίσης διακρίθηκαν και ως καραβομαραγκοί και, κυρίως, ως καλαφάτες, μια ειδικότητα εξαιρετικά πολύτιμη στην ναυπηγική της εποχής εκείνης.

-Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα εντυπωσιακότερα δείγματα της παρουσίας των Ελλήνων στις υπερπόντιες κτήσεις;

Καταρχήν οι Έλληνες είναι παρόντες, έστω και ως μεμονωμένα άτομα, σε όλες σχεδόν τις μεγάλες εξερευνητικές αποστολές των Ισπανών στις άγνωστες θάλασσες και την νοτιο-αμερικανική ενδοχώρα (π.χ. στον Αμαζόνιο και τον Ορινόκο). Η πρωιμότερη περίπτωση αφορά τους Έλληνες ναυτικούς (Χιώτες κυρίως) που πήραν μέρος στο δεύτερο και στο τρίτο ταξίδι του Κολόμβου (1493-1496, 1498-1500).

Αλλά εντυπωσιακότερη είναι η συμμετοχή τους στην αποστολή του Μαγγελάνου στον πρώτο στην ιστορία γύρο του κόσμου (1519-1522). Ας σημειωθεί ότι από τους 237 άνδρες της αποστολής, επέζησαν και επέστρεψαν στην Ισπανία μόνον 18 και από αυτούς οι 5 ήταν Έλληνες (δυο μόνο από την ομάδα των 7 Ελλήνων της αποστολής «χάθηκαν» στο Βόρνεο). Το αναλογικά υψηλό ποσοστό της επιβίωσής τους δεν θα πρέπει να αποδοθεί τόσο στην τύχη όσο στις ιδιαίτερες ατομικές αντοχές εκείνων των σκληροτράχηλων Ελλήνων ναυτικών.

Θεωρώ επίσης ότι η επιστροφή της «Βικτωρίας» (Victoria), του μοναδικού πλοίου, από τα πέντε της αρμάδας του Μαγελλάνου, που τελικά επέστρεψε στην Ισπανία, οφείλετα σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο στον υπερπροβεβλημένο Βάσκο καπετάνιο Ελκάνο (Juan Sebastian Elcano), αλλά και στη ναυτοσύνη δύο Ελλήνων συνεργατών του: του Ροδίτη πλοηγού Μιχαήλ (Miguel de Rodas) και του Ναξιώτη λοστρόμου Φραγκίσκου Άλμπου (Francisco Albo).

Στον δεύτερο μάλιστα οφείλουμε και το τεχνικά άριστο (με τα μέτρα της εποχής) ημερολόγιο ναυσιπλοΐας της αποστολής Μαγελλάνου. Τελικά, ο πρώτος, ο Miguel de Rodas, ίσως ο σημαντικότερος Έλληνας ναυτικός στην Ισπανία της εποχής του Καρόλου Ε΄, δεν πρόλαβε να απολαύσει τα προνόμια και τις αμοιβές, που είχε εγκρίνει για το πρόσωπό του ο αυτοκράτορας: Συμμετέχοντας σε μιαν άλλη μεγάλη αποστολή, έχασε τη ζωή του εξαιτίας της εκδικητικότητας του γενικού διοικητή της επιχείρησης, του αμφιλεγόμενου Βενετού Σεμπαστιάνο Καμπότο (Sebastian Cabot). Αλλά και ο Φραγκίσκος Άλμπος δεν πρόλαβε να εισπράξει την αμοιβή του, επειδή πέθανε, πιθανότατα από τις κακουχίες του μεγάλου ταξιδιού της αποστολής του Μαγελλάνου.

-Τελικά οι Έλληνες που διαπεραιώθηκαν στις υπερπόντιες κτήσεις επέστρεψαν στην Ελλάδα;

Ελάχιστοι (γνωρίζουμε μόνο μερικά ονόματα Κρητικών και Επτανησίων). Η πλειονότητα παρέμεινε στις υπερωκεάνειες χώρες, απέκτησε οικογένεια (κατά κανόνα με Ισπανίδες και «ινδιάνες»), και σταδιακά ενσωματώθηκε στο νέο περιβάλλον.

-Πώς αναφέρονται στις ιστορικές πηγές αυτοί οι «ανύμνητοι Έλληνες Οδυσσείς», όπως τους χαρακτηρίζετε, ανάμεσα σε τόσους άλλους «ξένους» (όσους δεν προέρχονταν από την ισπανική επικράτεια);

Σχεδόν όλοι χρησιμοποιούσαν ως επωνυμία ή εθνοτικό χαρακτηριστικό το «Griego». Ακόμα και εκείνοι που υιοθέτησαν, για πρακτικούς λόγους, ισπανικά επώνυμα (και ήταν πάρα πολλοί), διευκρίνιζαν ότι ήταν «Griegos». Αυτό διευκόλυνε άλλωστε και στον εντοπισμό τους στις σχετικές πηγές.

-Γνωρίζουμε τους απογόνους τους; Υπάρχουν σήμερα οικογένειες στην Ελλάδα, στην Ισπανία ή στη Λατινική Αμερική, που να ανήκουν στα γενεαλογικά τους δέντρα;

Από τους Έλληνες που είχαν ζήσει στις υπερπόντιες κτήσεις μερικοί εγκαταστάθηκαν στη Σεβίλλη, όπου έδρασαν ως ναυτικοί και έμποροι. Από αυτούς στη σημερινή Ισπανία ελάχιστοι ανάγουν την καταγωγή τους στην Ελλάδα. Για παράδειγμα η μεγάλη κρητική οικογένεια Νταρόδη (de Rodas στις ισπανικές πηγές) «πολιτογραφήθηκε» αρκετά πρώιμα ως ισπανική. Γενικά το περιβάλλον, αλλά και οι Ισπανοί ιστορικοί, εξισπάνιζαν τους «ξένους», με αποτέλεσμα τη δύσκολη σήμερα ιχνηλάτηση της «εθνικής» τους ταυτότητας.

Αντίθετα στη Λατινική Αμερική αρκετές οικογένειες διατήρησαν στην οικογενειακή τους παράδοση την απώτερη ελληνική τους προέλευση, μερικοί ως τις μέρες μας. Σημειώνω εδώ μόνο δυο παραδείγματα: του Κυπρίου Nicolao Eustacio, ιδιοκτήτη από τα τέλη του 16ου αιώνα τεράστιων εκτάσεων στη Λίμα του Περού και στα περίχωρά της, και του Σκοπελίτη με το ιβηρικό επώνυμο Antonio de Acosta, του μεγαλύτερου παραγωγού κακάου της Κοσταρίκας κατά τον 17ο αιώνα. Οι απόγονοι του Ευσταθίου κράτησαν την ανάμνηση της ελληνικής τους καταγωγής ως τον 18ο αιώνα, και του Acosta ως τις μέρες μας.

Ας σημειωθεί ότι και μέλη άλλων οικογενειών της ισπανόφωνης Αμερικής (π.χ. οι Candia και οι de Rodas) δεν έπαψαν, παρά το πέρασμα των γενεών, να ανάγουν την καταγωγή τους σε Έλληνες ναυτικούς, εμπόρους και κονκισταδόρες. Ας μην ξεχνούμε ότι ένας από τους εξέχοντες πολιτικούς της σύγχρονης Αργεντινής, ο Bartolomé Mitre (1821-1906), ήταν –και το δήλωνε με υπερηφάνεια– μακρινός απόγονος του Δημητρίου Βεντούρα, Έλληνα εμπόρου, εγκαταστημένου στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα στα τέλη του 17ου αιώνα.

Αλλά το διαχρονικότερο ίσως αποτύπωμα της παρουσίας των Ελλήνων στις ισπανικές κτήσεις της αμερικανικής ηπείρου είναι τα τοπωνύμια «Griego» στην Κούβα, τον Παναμά, τη Βενεζουέλα, το Μεξικό, το Περού, το Νέο Μεξικό κ.α.

Ειδικά στο τότε ισπανικό Νέο Μεξικό η εγκατάσταση κατά τον 16ο αιώνα μιας μεγάλης οικογένειας από την Εύβοια (Negroponte), του Lázaro Griego, του γιού του Juan Griego και των πολλών απογόνων τους, «ευθύνεται» για την ονομασία “Λος Γριέγος” (Los Griegos) του σημερινού προαστείου της Αλμπουκέρκης (Albuquerque) της αμερικανικής (από το 1848) πολιτείας αυτής.

-Πόσοι είναι συνολικά αυτοί οι Έλληνες Οδυσσείς, κατ’ αρχάς μισθοφόροι και ναυτικοί, στη συνέχεια, έμποροι και λόγιοι, όπως διαβάζουμε, που βρέθηκαν στην Ισπανία και ορισμένοι εξ αυτών, στον Νέο Κόσμο;

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολη. Όσοι έμειναν στην Κάτω Ιταλία υπολογίστηκαν σε δεκάδες χιλιάδες. Αλλά για τους Έλληνες που πέρασαν στην ιβηρική χερσόνησο και από εκεί στις υπερπόντιες χώρες (από το Νέο Μεξικό ως την Παταγωνία και από την Καλιφόρνια ως τις Φιλιππίνες) ο αριθμητικός υπολογισμός είναι αδύνατος. Πάντως ο αριθμός των Ελλήνων, αλλά και των άλλων “ξένων”, ήταν ασήμαντος σε σύγκριση με το αντίστοιχο των Ισπανών και των καταγόμενων από περιοχές της ιβηρικής χερσονήσου (peninsulares). Εξάλλου αλλεπάλληλες απαγορεύσεις εμπόδιζαν το πέρασμα στις “Ινδίες” των μη Ισπανών, ιδιαίτερα των εμπόρων, με τις άδειες να δίνονται με το σταγονόμετρο. Στα 1540-1559 π.χ. πέρασαν στις υπερπόντιες ισπανο-αμερικανικές κτήσεις μόνον 8 ξένοι έμποροι και εμπορικοί πράκτορες έναντι 494 Ισπανών. Στο βιβλίο μου κατέγραψα αρκετά δημογραφικά δεδομένα, που δεν μπορούν να επαναληφθούν εδώ. Με βάση πάντως αυτά τα δεδομένα, μπορούμε να θεωρήσουμε, γενικεύοντας, τον αριθμό των Ελλήνων στρατιωτικών, ναυτικών, εμπόρων, βιοτεχνών κ.ά., που κατάφεραν να περάσουν στις υπερπόντιες χώρες, τουλάχιστον από τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα ως τις αρχές του 17ου, ως εντυπωσιακό, συγκριτικά πάντοτε με τις άλλες «ξένες» εθνότητες.

Γενικά στις επιμέρους εθνότητες που ξεχώριζαν μεταξύ των “ξένων”, που συμμετείχαν στην εξερεύνηση, την κατάκτηση και, σε μικρότερο βαθμό, και στον εποικισμό του Νέου Κόσμου, οι Έλληνες συμπεριλαμβάνονται στην πρώτη τετράδα, στην οποία ανήκαν οι Πορτογάλοι, οι Γενουάτες και οι Φλαμανδοί. Ωστόσο οι πρώτοι και οι τελευταίοι προέρχονταν από χώρες που για μεγάλα διαστήματα υπάγονταν στο ισπανικό στέμμα· και οι Γενουάτες ανήκαν σε ειδική κατηγορία: αποτελούσαν τους βασικούς χορηγούς όλων σχεδόν των υπερπόντιων αποστολών.