Ο οικισμός Καρβουνάδες

Οικισμός στο κέντρο των Κυθήρων και από τους παλαιότερους στα Κύθηρα. Ο οικισμός αναφέρεται από τον 14ο αι., άρα είναι τουλάχιστον από τον 13ο, η ονομασία του δε δείχνει ότι είναι από τους πλέον παλαιούς, καθώς η κατάληξη οδηγεί σε Βυζαντινό επώνυμο ή παρωνύμιο.

Η πρώτη και άκρως ενδιαφέρουσα για την έρευνα αναφορά στον οικισμό είναι στη διανομή των Βενιέρων, όταν, μετά την αναφορά ενός ορίου στο Κεραμουτό, για το οποίο υπάρχουν και άλλα στοιχεία στις πηγές για την κατοίκησή του στις αρχές του 14ου αι., αναφέρεται ένα όριο ως Va alla casa di Carvonades[1]. Το στοιχείο αυτό είναι πολύτιμο, αφενός γιατί οι Καρβουνάδες βρίσκονται γεωγραφικά δίπλα στο Κεραμουτό, αφ’ ετέρου γιατί αναφέρεται οικία, στοιχείο που οδηγεί σε οικισμό.

Η βεβαιότητα για την ύπαρξη οικισμού στο Κεραμουτό την εποχή αυτή οδηγούσε στη σκέψη ότι θα υπήρχε κατοίκηση και στη γειτονική Καρβουνάδα, αλλά το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνει τη σκέψη. Αργότερα οι Καρβουνάδες ή Καρβουνάδα είναι οικισμός, ο οποίος αναφέρεται αδιάλειπτα στις πηγές, ειδικά από τον 17ο αι. και μετά και φαίνεται ότι υπήρξε ένας από τους οικισμούς μιας ενδιαφέρουσας οικιστικής περιοχής, η οποία πρέπει να έρχεται από τον 12ο ήδη αι και να έχει κέντρο τα Φράτσια και πολλούς δορυφορικούς οικισμούς, όπως τις Καρβουνάδες, Αλεξανδράδες, Κεραμουτό, και Καλύβια, καίτοι μερικοί από αυτούς αναφέρονται αργότερα να υπάγονται σε άλλα χωριά-κέντρα (π.χ. τα Καλύβια στο Μυλοπόταμο και οι Αλεξανδράδες στο Λειβάδι, όπως και η Καρβουνάδα). Η σκέψη αυτή προέρχεται από το συλλογισμό ότι έχουμε ήδη απόλυτη βεβαιότητα για την ύπαρξη κατοικιών στους περισσότερους από τους προαναφερόμενους οικισμούς από τις αρχές του 14ου αι, κάτι ασφαλώς που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι είναι αρκετά παλαιότεροι, καίτοι δεν υπάρχουν για όλους επαρκή στοιχεία στις πηγές για να αποφανθούμε με απόλυτη βεβαιότητα γι’ αυτό.

Όσον αφορά την ονομασία: Παρά τις διάφορες απλοϊκές εκδοχές[2], για την ονομασία του οικισμού πιστεύουμε βάσιμα ότι το όνομα Καρβουνάδες προέρχεται από επώνυμο ή παρωνύμιο Καρβουνάς της βυζαντινής εποχής. Η πεποίθησή μας αυτή ενισχύεται από την ανίχνευση δύο τοπωνυμίων, στο Λειβάδι και τα Βιαράδικα, με ακριβώς αυτή την ονομασία (το πρώτο ανιχνεύεται από το 1586). Αφού, λοιπόν, έφθασαν ως τις μέρες μας τα τοπωνύμια αυτά, όταν μάλιστα δεν ανιχνεύουμε πουθενά στο νησί αντίστοιχο επώνυμο ή παρωνύμιο[3] μετά τον 16ο αι., οπότε και οι πηγές σιγά-σιγά αυξάνονται, δημιουργείται βάσιμη πεποίθηση ότι βρισκόμαστε μπροστά σε άλλο ένα Βυζαντινό τοπωνύμιο. Έχουμε ήδη αναφέρει ότι τα τοπωνύμια αυτά είναι παλαιότερα αυτών με τις καταλήξεις -ιάνικα/-άδικα και έχουν επιβιώσει στα Κύθηρα από παλαιότερες εποχές.

Μετά τον 17ο αι. εγκαταστάθηκαν και στις Καρβουνάδες κλάδοι της αρχοντικής οικογενείας Κασιμάτη (Μπολάνη), καθώς και αυτής των Μαρσέλων, που είναι κυρίαρχες οικογένειες στην περιοχή ακόμα και σήμερα. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου, της οικογενείας Μαρσέλου, βρισκόταν παλαιότερα σε άλλη θέση, λίγο ανατολικότερα της σημερινής, δεν σώζονται όμως μεταγενέστερα στοιχεία για τη χρονολόγηση του παλαιού ναού που κατεδαφίστηκε, ενώ ο χώρος αλλοιώθηκε εντελώς με την προσθήκη σύγχρονων κτηρίων. Στο προαύλιο του ναού υπάρχει προτομή του διδασκάλου Πέτρου Μαρσέλου (1789-1687)[4]. Το ίδιο συνέβη και με το ναό της Παναγίας, ο οποίος ήταν ενοριακός της οικογενείας Κασιμάτη και βρισκόταν στη Ν πλατεία και λίγο πριν την έξοδο της οδού Δ προς το Κεραμουτό. Και ο ναός αυτός κατεδαφίστηκε, δεν χτίστηκε όμως ξανά, όπως ο Άγιος Γεώργιος. Και οι δύο ναοί αναφέρονται ως ενοριακοί από τις αρχές του 18ου αι.[5]. Έτσι οι Καρβουνάδες είναι από τους λίγους παλαιούς οικισμούς των Κυθήρων, στον οποίο δεν διασώθηκαν στοιχεία από παλαιότερες εποχές στους ναούς, όπως συμβαίνει συνήθως σε πλείστες περιπτώσεις, αφού αυτοί κατεδαφίστηκαν χωρίς να μείνουν οποιαδήποτε στοιχεία θα βοηθούσαν σήμερα την έρευνα. Για πολύ μικρό χρονικό διάστημα (1788) έγινε ενοριακός και ο ναός του Αγίου Νικολάου στο σημερινό νεκροταφείο του χωριού[6], η περιοχή του οποίου ονομαζόταν Τουρτάδικα από το παρωνύμιο Τουρτάς, κλάδου της οικογενείας Κασιμάτη. Δεν είναι γνωστή η θέση ενός ακόμα ναού, ο οποίος αναφέρεται στις πηγές από τον 17ο αι. Πρόκειται για τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, ναός επίσης που ανήκε σε κλάδο της οικογενείας Μασσέλου[7] και είχε, προφανώς, την ίδια τύχη με όσους κατεδαφίστηκαν.

Κατά τον 19ο αι. ο οικισμός μεγάλωσε, ο πληθυσμός του αυξήθηκε και αργότερα έγινε έδρα Κοινότητος, ενώ σήμερα παρουσιάζει έντονη εμπορική δραστηριότητα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία. 
[1] Χρ. Μαλτέζου, Τα Κύθηρα…, σ. 27. Το αναφερόμενο όριο στην περιοχή των Γαβριλιανών στο έγγραφο που αναφέρεται παραπάνω δημιουργεί πολλές αμφιβολίες, καθώς ολόκληρη η περιοχή φαίνεται βάσιμα να έχει σχέση με τον Κάλαμο και να στρέφονται τα όριά της αρχικά βόρεια και μετά ανατολικά προς τις Αλεξανδράδες, όπου πολλά από τα αναφερόμενα όρια είναι ευχερώς αναγνωρίσιμα. Στο σχετικό έγγραφο που δημοσιεύεται από την κυρία Μαλτέζου στη σ. 26 είναι αναγνώσιμη η λέξη Carvunades. Όμως σε άλλο έγγραφο ορίων με τα ίδια τοπογραφικά στοιχεία, η περιοχή μπορεί εύκολα πάλι να αναγνωσθεί Carmugades, ενώ Carvonades αναφέρονται δίπλα στο Κεραμουτό που είναι και γεωγραφικά σωστό. Τοπωνύμιο Καρμουγκάδες δεν είναι γνωστό στα Κύθηρα, έχουμε όμως γνωστότατο παρωνύμιο Καρμουγκάς σε κλάδο της οικογενείας Καλλίγερος στο Στραπόδι, το οποίο ανιχνεύεται κατά τον 18ο αι., χωρίς αυτό να αποκλείει ότι προέρχεται από παλαιότερο και χαμένο επώνυμο, που δημιούργησε το παρωνύμιο και το τοπωνύμιο (τοπωνύμιο Καρμουγκάς αναφέρεται στο Στραπόδι). Η υπόθεση πάντως είναι δύσκολη σε ερμηνεία σύμφωνα με τα διαθέσιμα μέχρι σήμερα στοιχεία.

[2] Ι. Π. Κασιμάτης, Από την παλαιά…, σ. 313.

[3] Αυτό μπορεί να σημαίνει πιθανόν και ότι το καρβουνάς είναι και ο τόπος εξόρυξης κάρβουνου, όμως στην περιοχή δεν έχει αναφερθεί κάτι αντίστοιχο.

[4] Π. Τσιτσίλιας, Ιστορία…, τόμ. Β΄, σσ. 214 επ.

[5] Ευ. Μπαλτά, Η οθωμανική…, σσ. 97, 197.

[6] Απογραφές…, τόμ. Β΄, σ. 477.

[7] Αναφέρεται να έχει κτισθεί από τον Μάρκο Μασσέλο κατά τον 17ο αι. Νοτάριος Ιάκωβος Μπελέσης, φ. 16r (βλ. και Κατάλογο ναών, στον παρόντα τόμο).