Ο οικισμός Κυπέρι (Φριλιγγιάνικα)

Ονομασία δύο οικισμών στο ΒΑ τμήμα του νησιού, ο οποίος σήμερα ονομάζεται Φριλιγγιάνικα. Η παλαιότερη ονομασία του ήταν Άνω Κυπέρι και Κάτω Κυπέρι. Ο οικισμός αναφέρεται από τον 16ο αι., ενώ και οι δύο μορφές Άνω και Κάτω Κυπέρι αναφέρονται και στον Καστροφύλακα. Ο οικισμός πιστεύεται ότι είναι παλαιότερος και συγκεκριμένα πρέπει να υφίσταται από τον 14ο αι., πιθανόν δε να είναι ακόμα παλαιότερος, καθώς γύρω από αυτόν έχουν εντοπισθεί ναοί από τον 13ο αι., κάτι που δείχνει κατοίκηση από την εποχή αυτή.

Ένα άλλο στοιχείο είναι ο εντοπισμός του επωνύμου Κιπεριώτης στη γνωστή δικογραφία των Καταλανών (1328). Το επώνυμο αυτό, το οποίο σήμερα έχει μετεξελιχθεί σε Κυπριώτης, είναι πατριδωνυμικό και σημαίνει τον καταγόμενο από το Κυπέρι. Είναι αλήθεια ότι δεν είναι ιδιαίτερα συνηθισμένο φαινόμενο να εμφανίζεται πατριδωνυμικό επώνυμο μέσα στον ίδιο ουσιαστικά χώρο, αφού τα Κύθηρα αποτελούν μία ενότητα. Από την άλλη μεριά δεν αποκλείεται το επώνυμο να αποκτήθηκε από τη μετεγκατάσταση ενός κατοίκου της περιοχής Κυπέρι σε μία άλλη, οπότε να έλαβε το επώνυμο Κυπεριώτης ή να έγινε το ίδιο αρχικά με παρωνύμιο και με τη μετατροπή του αργότερα σε επώνυμο.

Η συνεχής αλλαγή τόπου κατοίκησης μέσα στο ίδιο το νησί κατά την πορεία των αιώνων έχουμε διαπιστώσει ότι είναι συνήθης, ώστε να είναι πιθανή μία ανάλογη διαδικασία και στο επώνυμο αυτό[1]. Επειδή δε το Κυπεριώτης αναφέρεται στις αρχές του 14ου αι., συμπεραίνουμε ότι το Κυπέρι είναι παλαιότερο από την εποχή αυτή. Πιθανόν το επώνυμο Κυπεριώτης να είναι ίδιο με το αναφερόμενο σε πράξη του 16ου αι, που αναφέρει πληρωμή ενός Στρατηγού σε έναν «Κοιπεριάτη»[2]. Το επώνυμο Κυπεριάτης αναφέρεται σε πολλές νοταριακές πράξεις του 16ου αι. και οδηγεί στη διαπίστωση που κάναμε παραπάνω ότι έχει σχέση ή αποτελεί συνέχεια του Κυπεριώτης, το οποίο καταλήγει να διαμορφωθεί σε Κυπριώτης ήδη από το τέλος του 16ου αι.[3].

Η ύπαρξη των παλαιών ναών που αναφέραμε παραπάνω είναι ένας καλός δείκτης που οδηγεί την έρευνα προς ασφαλέστερο δρόμο. Γενικά η περιοχή που ξεκινά από τα Μητάτα και καταλήγει στην Παλιόχωρα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για την εποχή από τον 13ο αι. και μετά. Και αυτό είναι φυσικό, αφού τα Μητάτα είναι τόπος βεβαιωμένης κατοίκησης από τον 13ο αι., ίσως και λίγο παλαιότερα, και για μικρό χρονικό διάστημα κατά τον αιώνα αυτόν ήταν και πρωτεύουσα των Κυθήρων. Το Κυπέρι, λοιπόν, σε μικρή απόσταση από τα Μητάτα, είναι λογικό να ήταν από τους πρώτους τόπους που κατοικούνται την εποχή αυτή.

Οι πολλοί ναοί στην περιοχή δεν περιλαμβάνουν, δυστυχώς, τους ναούς στο ίδιο το Κυπέρι. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για την Παναγία στο Κάτω Κυπέρι (γνωστή παλαιότερα και ως Κυπεριώτισσα) και ο ναός που αναφέρεται σε όλες τις απογραφές του 18ου αι. δεν είναι εξακριβωμένο πόσο παλαιός είναι. Ίσως να συμβαίνει κι εδώ κάτι ανάλογο με το ναό της άλλης ενορίας της περιοχής, την Αγία Τριάδα, ο οποίος κατεδαφίστηκε και ξαναχτίστηκε στην ίδια θέση τουλάχιστον τρεις φορές.

Το ενδιαφέρον, λοιπόν, στρέφεται σε άλλους ναούς που βρίσκονται δορυφορικά από τον οικισμό. Εκτός από τους ναούς του Αγίου Βλασίου (13ος αι.) στις Αμμούτσες και της Παναγίας της Κεράς (επίσης 13ος αι.) ανατολικότερα, στη θέση που είναι σήμερα το αεροδρόμιο, έχουμε το ναό των Αγίων Αναργύρων στη θέση Πελάδες, πολύ κοντά στην Α έξοδο του οικισμού προς τα Μητάτα, που χρονολογείται στον 13ο αι.[4]. Η άποψη των ειδικών ότι ο ναός του Αγίου Βλασίου (δημοφιλούς Αγίου στη Βενετία, αλλά και προστάτη των ζώων, όπως ο Άγιος Μάμας) είναι πιθανόν χτισμένος γύρω στο 1200, δηλαδή μπορεί να φθάνει και στα τέλη του 11ου αι., δίνει ένα ενδεχόμενο χρονολογικό στίγμα και για τους οικισμούς Μητάτα και Κυπέρι, καίτοι για το δεύτερο δεν υπάρχουν στοιχεία πλην αυτών των υποθέσεων. Στην ευρύτερη περιοχή αναφέρεται και ένας ακόμη παλαιός ναός, αυτός του Αγίου Ιωάννου, που βρίσκεται ανάμεσα στους Αγίους Αναργύρους και την Παναγία την Κερά, σε πλέον Β θέση, δεν έχει όμως χρονολογηθεί. Αναφέρεται στις πηγές από τα τέλη του 17ου αι.

Άλλο ένα θέμα σχετικά με τον οικισμό είναι ότι οι αναφορές για τους ναούς των δύο ενοριών αφορούν και οι δύο στο Κάτω Κυπέρι[5]. Είναι γεγονός ότι οι δύο ναοί και οι οικισμοί δεν είναι σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους, πιθανόν δε να μην ήταν σε χρήση την εποχή αυτή ο παλαιότερος διαχωρισμός.

Όσον αφορά την ονομασία: Το Κυπέρι (γράφεται από μερικούς και Κιπέρι) πιστεύεται ότι είναι τοπωνύμιο φυτωνυμικό και προέρχεται από το αναφερόμενο από το Θεόφραστο φυτό κύπειρον (= ιτέα)[6]. Το φυτό αυτό αναφέρεται και στον Όμηρο, θεωρείται δε ότι είναι ποώδες ζιζάνιο και νομευτικό φυτό[7]. Και στις δύο περιπτώσεις το τοπωνύμιο είναι φυτωνυμικό, ασχέτως σε ποιο φυτό αναφερόμαστε. Από τη σημερινή χλωρίδα της περιοχής πιθανότερο είναι το δεύτερο, αγνοούμε όμως την κατάσταση που υπήρχε στην περιοχή κατά τα αρχαία χρόνια.

Η ονομασία Κυπέρι αναφέρεται τον 18ο αι, αργότερα όμως υποχωρεί και επικρατεί το Φριλιγγιάνικα από το επώνυμο Φριλίγγος της κυρίαρχης την εποχή αυτή ομάδος οικιστών του οικισμού. Τόσο στον οικισμό αυτόν όσο και στο γειτονικό Καστρισιάνικα, αναφέρεται και το επώνυμο Νοταράς, ένα από τα παλαιότερα επώνυμα στα Κύθηρα, προερχόμενο από τη Μονεμβασία. (Και οι δύο οικογένειες ζουν και απογράφονται κατά τον 18ο αι. στην ενορία της Παναγίας. Στην ενορία της Αγίας Τριάδος έχουν εγκατασταθεί κυρίως μέλη ενός κλάδου της οικογενείας Κασιμάτη, με το παρωνύμιο Λόλη, οι οποίοι φέρουν τίτλους ευγενείας, αλλά και των Χαραμουντάνη, Πρωτοψάλτη και Σάμιου)[8]. Σήμερα η ονομασία Κυπέρι έχει εγκαταλειφθεί εντελώς και μόνο με την ονομασία Φριλιγγιάνικα είναι γνωστός ο οικισμός αυτός.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία. 

[1] Στα πρόσφατα χρόνια αναφέρεται ένας κάτοικος του ίδιου οικισμού να εγκαθίσταται σχεδόν μόνιμα στην Αγία Μόνη και να ζει κάτω από μία καμάρα. Σε λίγα χρόνια όλοι τον γνώριζαν ως Καμαριώτη και το αρχικό του επώνυμο έχει ήδη ξεχαστεί! Ασφαλώς δεν είναι ακριβώς όμοια περίπτωση, αξίζει όμως να ληφθεί υπ’ όψιν. Πλησιέστερα προς τη δημιουργία εσωτερικού πατριδωνυμικού είναι το σημερινό Δρυμωνιάτης, το οποίο όμως παραμένει παρωνύμιο. Πλέον χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του επωνύμου Λειβαδίτης (σήμερα στον Ποταμό), αφού θα μπορούσε να προέρχεται από το Λειβάδι, η υπόθεση όμως είναι επισφαλής, καθώς είναι πιθανόν να προέρχεται από άλλη, εκτός Κυθήρων, περιοχή.
[2] Εμμ. Δρακάκης, Εμμ. Κασιμάτης νοτάριος…, σ. 234.
[3] Ελ. Χάρου-Κορωναίου – Εμμ. Δρακάκης, Δημήτριος Φάναρης νοτάριος…, σ. 129 και σε πολλές άλλες αναφορές.
[4] Μ. Χατζηδάκης – Ι. Μπίθα, Ευρετήριο…, σ. 52 επ., 112 επ., 266 επ.
[5] Χρ. Μαλτέζου, Βενετική παρουσία…, σσ. Θ 166, 167.
[6] Ι. Πετρόχειλος, Τα Κύθηρα…, σ. 41 (ο Θεόφραστος αναφέρει για το φυτό ότι «[…] φύεται δ’ εν αμφοίν και εν τη γη και εν τω ύδατι ιτέα, κάλαμος […] κύπειρον». (Να υπήρχαν εκεί παλαιότερα καλαμιώνες και από αυτό να προέκυψε το τοπωνύμιο στις πλησιέστατες Καλαμουτάδες;)
[7] Δ. Δημητράκου, Μέγα Λεξικόν…, τόμ. 5, σ. 4195 (Κύπειρον = το ποώδες ζιζάνιον και νομευτικόν φυτόν, κύπειρος η μακρά»)
[8] Απογραφές…, τόμ. Β΄, σσ. 524, 531.