Οι πρώτες χαρτογραφικές απεικονίσεις του Ελλαδικού χώρου ξεκινούν από τα isolaria ή νησολόγια, χειρόγραφα και τυπωμένα. Δεν πρέπει να τα εξισώνουμε με τους πορτολάνους ή λιμενοδείκτες, οι οποίοι είναι ναυτικές σημειώσεις που περιλαμβάνουν γραπτές πληροφορίες, και ενδεχομένως περιγράμματα ακτών και ακόμη σπανιότερα χάρτες. Το πρώτο νησολόγιο που περιλαμβάνει απεικονίσεις Ελληνικών νησιών είναι εκείνο του Cristoforo Buondelmonti στο πόνημά του με τίτλο Liber Insularum Archipelagi, που τοποθετείται χρονικά περί το 1420 (φωτ. 1).[1] Όμως υπάρχουν παλαιότερες αλλά αυτές εμπίπτουν στον τομέα της αρχαιολογίας. Η ενασχόλησή μας με τις οπτικές απεικονίσεις των Κυθήρων μας οδήγησε σε εύρημα που είναι χάρτης και συγχρόνως δεν είναι. Πρόκειται για μια μωσαϊκή κατασκευή που απεικονίζει νησιά και πόλεις της Μεσογείου. Βρίσκεται στην αρχαία Ρωμαϊκή πόλη Ammaedara, σήμερα Haidra, της Τυνησίας. Υπάρχουν χώροι που ανάγονται στην αρχική φάση δημιουργίας της, αλλά και χριστιανικά κατάλοιπα έως την εποχή του Ιουστινιανού. Στην διάρκεια ανασκαφών, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, εντοπίστηκε ένα κτίριο με άγνωστη χρήση στο οποίο υπήρχε ένα μεγάλο μωσαϊκό, το οποίο ονομάστηκε, καταχρηστικά, «μωσαϊκό των νησιών» (φωτ. 2). Περιλαμβάνει κομμάτια γης, με ακανόνιστο σχήμα, και σχηματικές παραστάσεις κτιρίων σε αυτά. Οι ονομασίες των εικονιζόμενων υπάρχουν στην πλευρά τους. Το ενδιαφέρον είναι πως απεικονίζονται ως νησιά περιοχές ή πόλεις που δεν είναι, όπως το Idalium (αρχαίο Ιδάλιον, σήμερα Δάλι, της Λευκωσίας), αλλά και άλλες πόλεις της ίδια νήσου, όπως η Κύπρος και η Πάφος της Κύπρου. Όλο το μωσαϊκό απεικονίζεται ως ένας απλουστευμένος χάρτης, καλύπτοντας την γεωγραφική περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, θυμίζοντας το περίφημο και μεταγενέστερο μωσαϊκό της Μάνταμπα ή Μήδαβα στην Ιορδανία, κομμάτι μωσαϊκού δαπέδου της πρώιμης βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, που χρονολογείται στον 6ο αιώνα μ.Χ. Όμως το «μωσαϊκό των νησιών» χρονολογείται από τα τέλη του 3ου ή τις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ.
Το ψηφιδωτό καλύπτει όλο το δάπεδο της μεγαλύτερης αίθουσας του οικοδομήματος, περί τα 30². Το κεντρικό μοτίβο περιβάλλεται από δύο ζώνες πλαισίωσης. Η εξωτερική διακοσμείται από τεθλασμένες γραμμές, πλάτους 17 cm, ενώ η δεύτερη, προς το εσωτερικό, απεικονίζει βυθό με βράχους και ψάρια με οστρακόδερμα ενώ είναι διακριτή η επιφάνεια από τον πυθμένα, πλάτους 33 cm.[2] Οι απεικονίσεις των νησιών ενώ φαίνονται να είναι τυχαία τοποθετημένες συμμορφώνονται σε μια ομαδοποίηση ανά τριάδες, στραμμένες προς το εξωτερικό, καθιστώντας τες ορατές από τον διάδρομο που οδηγεί προς το δωμάτιο. Όλα τα νησιά περιλαμβάνουν κτίρια, σε κίτρινο φόντο, περιβαλλόμενα από τοίχο, και οι στέγες είναι καλυμμένες με διπλό κεραμίδι με προεξοχές στην κορυφή και τις πλευρές, με μία μόνον εξαίρεση. Τα κτίρια εμφανίζονται στο προσκήνιο ενώ στο φόντο έχουμε κάποιο άλλο χαρακτηριστικό, όπως η ύπαρξη στην Σκύρο, τα Κύθηρα και σε ένα άλλο απροσδιόριστο νησί ενός αμπελώνα, ή ενός λόφου. Επίσης συστάδες δένδρων εικονίζονται γύρω από τα κτίρια αλλά ποτέ στο τέλος των τοίχων. Τα είδη των δένδρων περιλαμβάνουν κωνοφόρα, πεύκα, έλατα και κυπαρίσσια. Υπάρχουν όμως και φοίνικες αλλά μόνον στην Κύπρο, το Ιδάλιο και την Λήμνο. Τα κτίρια είναι σημαντικά διότι αν και πρόκειται για ένα έργο μυθολογικής χορογραφίας η τεχνική απεικόνισής τους συνάδει με τα αντίστοιχα που βρέθηκαν πρόσφατα, όπως στην Πομπηία ( 1ος αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.), που καταδεικνύει πως η τεχνική έχει αρκετή προϊστορία, διήρκεσε αρκετές εκατοντάδες χρόνια και πολύ πιθανόν σε όλα τα καλλιτεχνικά μέσα. Αξίζει να επισημάνουμε πως το μωσαϊκό ΔΕΝ περιλαμβάνει άλλα μεγαλύτερα νησιά της Ανατολικής Μεσογείου. Συγκεκριμένα παρουσιάζονται μόνον:
Advertisement
- Egusa/Αιγάδες νήσοι (Σικελία)
- Erycos/Έρυξ (Σικελία)
- Cytherae/Κύθηρα
- Lemnos/Λήμνος
- Skyros/Σκύρος
- Naxos/Νάξος
- Rhodos/Ρόδος
- Cnossos/Κνωσσός
- Cypros/Κύπρος
- Paphos/Πάφος (Κύπρος)
- Idalium/Ιδάλιον (χωριό Κύπρου)
- Cnidos/Κνίδος (Μικρά Ασία)
Τα Κύθηρα εικονογραφούνται ως απλή περιτειχισμένη πόλη που βλέπει προς τα βόρεια (φωτ. 3). Η διάταξη των κτιρίων με την πίσω πτέρυγα απεικονίζει επίσης μια αυλή με στοές, στο κέντρο της οποίας στέκεται ένα κτίριο. Στην επάνω αριστερή γωνία υπάρχει ένας αμπελώνας παρόμοιος με αυτόν που απεικονίζεται στη εικονογραφία της Σκύρου. Η ακτογραμμή δεν φαίνεται να απεικονίζεται, καθώς η ζώνη από μπλε ψηφίδες που διατρέχει το εξωτερικό των κτιρίων αντιστοιχεί περισσότερο στη σκιά του περιβόλου. Ίσως η ενσωμάτωση του αμπελώνα να συνάδει με την αναφορά του Ηρακλείδη του Ποντικού για παραγωγή οίνου στη νήσο.[3]
Είναι προφανές ότι η απεικόνιση των νησιών απέχει πολύ από την πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας, επομένως περνάει περισσότερο στη σφαίρα του συμβολισμού. Ο μελετητής Fathi Bejaoui, ο οποίος το 1997 προσπαθώντας να αναλύσει το ψηφιδωτό διατυπώνει μια σειρά από υποθέσεις, παρά το γεγονός πως ένα τμήμα του (τρείς απεικονίσεις) έχουν καταστραφεί ανεπανόρθωτα, δίνοντας έτσι μια χροιά αβεβαιότητας. Προτείνει ως κοινό σημείο αναφοράς όλων των εικονιζόμενων νησιών και τόπων ως χώρους που έχουν σχέση με την λατρεία της Αφροδίτης. Με εξαίρεση την Σκύρο και τις Αιγάδες νήσους οι υπόλοιποι χώροι και νήσοι αναγνωρίζονται ως έχοντες άμεση ή έμμεση σχέση με την Αφροδίτη, τόσο από μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων όσο και από αρχαιολογικές ενδείξεις. Η τοποθέτηση της Κύπρου και του Ιδαλίου στην είσοδο και κεντρικό σημείο του ψηφιδωτού έχουν να κάνουν με τις παραδόσεις της Κύπρου ως γενέθλιου τόπου της Αφροδίτης. Όμως επειδή υπάρχουν και οι αντίστοιχες για τα Κύθηρα η τοποθέτηση των Κυθήρων στο ψηφιδωτό δεν είναι επομένως τυχαία, αφού η εικόνα του νησιού βρίσκεται μεν στο πίσω μέρος του δωματίου, μπροστά από το χαραγμένο κατώφλι, αλλά δίπλα στην Πάφο. Ο Όμηρος στην Οδύσσεια και στους Ομηρικούς Ύμνους αναφέρει την Αφροδίτη ως ανθοστέφανη Κυθέρεια (ἐϋστέφανος Κυθέρεια). Ο Ησίοδος αναφέρει την γέννησή της στα άγια Κύθηρα (Κυθήροισι ζαθέοισιν). Όμως ο Όμηρος αναφέρει την ύπαρξη ενός βωμού της στην Πάφο.[4] Ίσως είναι αυτό που ο ψηφιδωτής θέλησε να απεικονίσει στο φόντο της Πάφου (φωτ. 4). Το ιερό κατονομάζει και ο Πλίνιος.
Στα άλλα νησιά έχουμε τον Έρυκο/Έρυξ (Ericos) της Σικελίας όπου υπάρχουν στοιχεία για μεγάλο ναό της Αφροδίτης αλλά και ιερή πορνεία, όπως στην Κύπρο.[5] Στην Κνίδο της Μικράς Ασίας υπάρχει ο ναός της Αφροδίτης Ευπλοίας (προστάτιδας της ναυσιπλοΐας), αλλά και το περίφημο άγαλμα του Πραξιτέλη της Αφροδίτης Κνιδίας. Τα άλλα νησιά και οι πόλεις δεν είχαν τόσο γνωστά ιερά της, αλλά σίγουρα υπήρχαν. Η λατρεία της θεάς στην Ammaedara – Haidra δεν ήταν τεκμηριωμένη, αν και ως τμήμα της ευρύτερης περιοχής που ελεγχόταν από τους Καρχηδόνιους Φοίνικες θα έπρεπε να υφίσταται, μιας και η Αστάρτη μεταβλήθηκε σε Αφροδίτη. Ο μελετητής προτείνει επίσης μια σημειολογική ανάλυση των κωπήλατων σκαφών που απεικονίζονται. Πέραν της οπτικής συμμετρίας που θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος προτείνει πως οι βάρκες είναι αγκυροβολημένες στους βασικούς τόπους λατρείας της Αφροδίτης, την Κύπρο, την Πάφο και τον Έρυκο. Μάλιστα σε μία από αυτές εμφανίζεται Ερωτιδέας ως κωπηλάτης ενώ έτερος ψαρεύει και ένας κολυμπάει. Η απουσία απεικόνισης της Αφροδίτης δεν τον πτοεί αλλά αναφέρει την ύπαρξη της πέρδικας, ενός των ιερών πτηνών της θεάς, ως στοιχείο, εντοπίζοντάς το σε γκράφιτι του χώρου. Επίσης αναφέρεται στο μωσαϊκό Navigium Veneris που βρίσκεται στο Μουσείο της Kasbah της Ταγγέρης (Μαρόκο), που βρίθει συμβολισμών. Καταλήγει πως το «ψηφιδωτό των νησιών» είναι ίσως ένα φαντασιακό ταξίδι του δημιουργού ή του ιδιοκτήτη με μια συμβολική περιοδεία σε ιερούς τόπους της Αφροδίτης αλλά επίσης αναφέρει την εκδοχή πως εικονογραφεί μια ανάμνηση ενός ταξιδιού στην Ανατολική Μεσόγειο. Το σημαντικό είναι πως σε αυτό το μωσαϊκό συναντάμε την πρώτη εικόνα της νήσου των Κυθήρων. Δεν έχει σημασία εάν είναι συμβολική η πραγματική. Είναι η πρώτη οπτική απεικόνιση κι όχι μια απλή φιλολογική αναφορά (φωτ. 5).
Εικόνα 1 Cristoforo Buondelmonti: Liber Insularum Archipelagi. Πηγή: https://picryl.com/media/liber-insularum-cycladum-arundel-ms-93art7-f133v-cc053e.
Εικόνα 2 Το συνολικό «μωσαϊκό των νησιών» Πηγή: https://www.mucem.org/media/5673.
Εικόνα 3 Απεικόνιση Κυθήρων, λεπτομέρεια. Πηγή: https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1997_num_141_3_15786.
Εικόνα 4 Απεικόνιση Πάφου (Κύπρος), λεπτομέρεια. https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1997_num_141_3_15786.
Εικόνα 5 Αποκατάσταση του μωσαϊκού των νησιών, λεπτομέρεια Κύθηρα.
Πηγή: Ministère des affaires culturelles -Tunisie (Facebook).
Το παρόν άρθρο είναι απόρροια της έρευνας για ανακοίνωση σε επόμενο Πανιόνιο Συνέδριο σχετικά με τους πορτολάνους και νησολόγια του Μουσείου Ναυτικής Παράδοσης (Πέραμα).
[2] Το ψηφιδωτό παρουσιάστηκε στο αρχαιολογικό περιοδικό Persée το 1997 από τον αρχαιολόγο Bejaoui Fathi. Ο τίτλος του άρθρου είναι Îles et villes de la Méditerranée sur une mosaïque d’Ammaedara (Haïdra en Tunisie). (Βλ. σχετικά: https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1997_num_141_3_15786).
[3] «Κυθήριοι δε όψω, τυρώ χρώνται και σύκοις. Φέρει γαρ η νήσος πολλά. Και μέλι και οίνον. Φιλάργυροι δ΄εισίν και φιλόπονοι τα μάλιστα», Ηρακλείδης ο Ποντικός (4ος αι. π.Χ.).
[4] Η απεικόνιση της θεάς στην εσωτερική αυλή του ναού ήταν ως βαίτυλος, δηλαδή κωνικός ιερός λίθος. Αντίστοιχα όμως υπάρχει βαίτυλος στο σπήλαιο της Χουστής στο Διακόφτι.
[5] Η ιερή πορνεία στην Κύπρο είναι ακόμη σημείο συζήτησης, αφού την αναφέρει ρητά μόνον ο Ηρόδοτος, κατ’ αναλογία με το έθιμο στην Βαβυλώνα.
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2024
Kythira Online
