O Πύργος στο Γερακάρι – Ένα ξεχασμένο μεσαιωνικό μνημείο των Κυθήρων

Στα όρια του σημερινού Γερακαρίου και βόρεια της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννου σώζονται ορατά τα ερείπια μίας τετράγωνης κατασκευής, η οποία μοιάζει με υπολείμματα Πύργου. Το τοπωνύμιο της περιοχής, είναι «Πύργος» και είναι γνωστό στους κατοίκους της περιοχής,  Μάλιστα στον Κώδικα εξομονίων του Επισκόπου Νεκταρίου Βενέρη, αναφέρεται ένας Αγιος Ιωάννης στον «Πύργο» στην περιφέρεια του Ποταμού. Στα πλαίσια του Αυστραλιανού Αρχαιολογικού Προγράμματος (Australian Paliochora Kythera Archaeological Survey – APKAS) έγινε εκτεταμένη έρευνα στην περιοχή του Πύργου, τόσο για να μελετηθεί η χρονολόγηση της κατασκευής, όσο και για να διευκρινιστούν τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά της και ο ρόλος της στην περιοχή.

Το καλοκαίρι τους 2017 έγινε εντατική επιφανειακή έρευνα πέριξ του πύργου, αποτυπώθηκε ο πύργος και τα χαρακτηριστικά του, ενώ εντοπίστηκαν συνοδά του πύργου κτήρια και περιμετρικό τείχος.

Advertisement

Το ορθογώνιο κτίριο που εντοπίστηκε βόρεια του πύργου είναι αρκετά καλά κατασκευασμένο με κανονισμένες πέτρες στους τοίχους που φέρουν ένδειξη τουλάχιστον ενός στρώματος λευκού κονιάματος. Ο προσανατολισμός του κτιρίου είναι βόρειο-ανατολικός, χαρακτηριστικό των μεσαιωνικών εκκλησιών στα Κύθηρα, ενώ ο ανατολικός τοίχος κλείνει ημικυκλικά και φαίνεται να ενώνει τις άκρες των μακρών τοίχων ανατολικά-δυτικά με έναν μικρό κάθετο τοίχο στην βόρεια και νότια πλευρά. Η τοιχοποιία είναι παρόμοια με αυτήν του πύργου, και αρκετά κομμάτια κεραμικής πού βρίσκονται ενσωματωμένα στους τοίχους είναι επίσης παρόμοια με αυτά στους τοίχους του πύργου, με πιθανόν χρονολόγηση στον 10ο-11ο αιώνα μ.Χ.  Στο εσωτερικό του ημικυκλικού τοίχου στο τέλος του κτιρίου εντοπίστηκαν δύο καλοδιατηρημένα θραύσματα αγγείων, το ένα από αμφορέα με εγχάρακτη κυματοειδής διακόσμηση χαρακτηριστικό δείγμα του 6ου ή 7ου/8ου αιώνα μ.Χ. , και το άλλο χείλος από πίθο πιθανόν της ίδιας ή και μεταγενέστερης εποχής. Πιθανόν τα θραύσματα αυτά να είχαν μεταφερθεί στο κτίριο σε μεταγενέστερη εποχή, αλλά δεν αποκλείεται και το ενδεχόμενο ότι το κτίριο είχε δύο φάσεις, η προγενέστερη εκ’ των οποίων να ήταν αρκετά παλαιότερη.

Πέραν των υπολειμμάτων της εκκλησίας, εντοπίστηκαν θεμελιώσεις κατασκευών σε άμεση συνάφεια με τον Πύργο, καθώς και Βορειοανατολικά της πιθανής εκκλησίας. Ο ίδιος ο πύργος περιβάλλεται από τρία εσώκλειστα τείχη που πιθανόν είχαν κατασκευαστεί για προστασία του πύργου που στέκεται στη μέση του κύκλου. Το κτίριο έχει υποστεί μεγάλες ζημιές μέσα στα χρόνια, ωστόσο τα κύρια χαρακτηριστικά του διακρίνονται εύκολα, όπως το χαμηλό μέρος ενός παραθύρου στην δυτική όψη του πρώτου ορόφου. Οι διαστάσεις του πύργου είναι περίπου 6 x 5μ. στο εξωτερικό του και σώζεται σήμερα σε μέγιστο ύψος τα 5μ.. Διατηρούνται ίχνη από πατώματα τουλάχιστον τριών ορόφων ενώ ο χαμηλότερος χώρος είναι σκεπασμένος με θολωτή καμάρα. Σήμερα ο κεντρικός χώρος είναι καλυμμένος από γκρεμισμένες πέτρες από την ανωδομή. Έξω από τον πύργο, πάνω από τα εξωτερικά τείχη, υπάρχουν λείψανα από τρία διαφορετικά κτίσματα ένα εκ των οποίων είναι η προαναφερόμενη πιθανή εκκλησία.

Η επιφανειακή έρευνα δεν απέδωσε δείγματα κεραμικής από την προϊστορική ή από την Κλασική Εποχή. Με βάση την κεραμική που εντοπίσαμε στην επιφανειακή έρευνα, η χρονολόγηση της θέσης συμβαδίζει με την αρχιτεκτονική και τον τρόπο κατασκευής του πύργου και φέρει πολλές ομοιότητες με τα κτίρια στον Α. Γεώργιο Κολοκυθιάς (10ο-11ο αιώνα μ.Χ.) δείχνοντας Μονεμβασιώτικες επιρροές. Ο πύργος επίσης διαθέτει περίεργο ξύλινο περιτοίχισμα στο εσωτερικό του που φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή της θεμελίωσης των τοίχων.

Θεωρώντας  ότι η κύρια φάση του Πύργου, με την πιθανή εκκλησία, το ημικυκλικό κτίσμα στα βόρειο ανατολικά, και την περίφραξη χρονολογείται στο μεταίχμιο του 11^ου – 12^ου αιώνος, το κτίσμα μπορεί εύκολα να συνδυαστεί με τις Λακωνικές επιρροές στα Κύθηρα την συγκεκριμένη περίοδο. Ποιος όμως ήταν ο ένοικος αυτού του μικρού οχυρωμένου κτηριακού συγκροτήματος; Με ασφάλεια αυτό δεν μπορεί να το αποδείξει η αρχαιολογική έρευνα. Γνωρίζουμε ότι την περίοδο αυτή δύο πύργοι κατασκευάζονται στα Κύθηρα, ένας του Γεωργίου Παχύ και ένας του Ευδαιμονογιάννη. Ο Γεωργιος Παχύς φτάνει στα Κύθηρα νωρίτερα και σύμφωνα με τις πηγές κτίζει τον πύργο του στην ευρύτερη περιοχή των Μητάτων. Αντίθετα ο Ευδαιμονογιάννης κτίζει τον πύργο του στην περιοχή του Ποταμού. Η περιοχή όπου βρίσκεται ο πύργος στο Γερακάρι ήταν στην περιφέρεια του Ποταμού την περίοδο εκείνη, αν σκεφτούμε ότι η Παναγία Δέσποινα, χαρακτηρίζεται αργότερα ως Despoina di Potamo, και ο Αγιος Ιωάννης στον Πύργο στον Κώδικα του Νεκταρίου Βενέρη υπολογίζεται επίσης ως Ποταμός. Τέλος ο Τσιτσίλιας αναφέρει ότι τα ερείπια του Πύργου είναι ορατά από τον κεντρικό δρόμο, πράγμα που ισχύει για τον υπο εξέταση πύργο. Τελος αναφέρεται ότι ο πύργος του Ευδαιμονογιάννη «επόπτευε όλο το νησί» πράγμα που προφανώς δεν ισχύει για τον Πύργο στο Γερακάρι. Εποπτεύει όμως όλη την περιοχή βόρεια του Ποταμού καθώς και το πέρασμα στο στενό της Ελαφονήσου από το Μουδάρι ως και τον Κάβο Μαλιά.

Είναι ο Πύργος στο Γερακάρι ο Πύργος του Ευδαιμονογιάννη; Είναι δύσκολο να υποστηρίξουμε κάτι τέτοιο με ασφάλεια. Είναι σίγουρα όμως μια οχυρωμένη κατοικία ενός άρχοντα και όχι μια βίγλα ή άλλη στρατιωτική εγκατάσταση, μιας και συνοδεύεται από εκκλησία, και άλλα κτήρια, ενώ υπάρχει τείχος που περιβάλει το συγκρότημα, στα πρότυπα παρόμοιων συγκροτημάτων που απαντώνται στη Νότια Πελοπόννησο.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2024