Ο θερμοστάτης της Γης έχει τρελαθεί

Την περασμένη εβδομάδα οι Αρχές της Σουηδίας προχώρησαν σε κάτι πρωτοφανές. Απηύθυναν επείγουσα έκκληση στη διεθνή κοινότητα να σπεύσουν σε βοήθεια προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις πυρκαγιές που εκδηλώθηκαν σε ολόκληρη τη χώρα, από τις νότιες περιοχές ως τη Λαπωνία.

Επειτα από μήνες παρατεταμένης ανομβρίας και θερμοκρασίες εξαιρετικά υψηλές για την εποχή, οι εθνικοί δρυμοί της σκανδιναβικής χώρας είχαν μετατραπεί σε πυριτιδαποθήκη και οι Αρχές – συνηθισμένες μόνο σε καταστάσεις αντιμετώπισης χιονιού – δήλωναν ανήμπορες να θέσουν υπό έλεγχο την πύρινη λαίλαπα που μαινόταν για περισσότερες από δύο εβδομάδες σε τουλάχιστον πενήντα μέτωπα, τέσσερα εκ των οποίων ανεξέλεγκτα.

Την ίδια ώρα, στη Βρετανία, οι Αρχές καλούνταν να αντιμετωπίσουν αυτό που περιέγραφαν ως μια «ταχέως εξελισσόμενη και επιθετική πυρκαγιά» έξω από το Μάντσεστερ, στην Ιαπωνία οι αποπνικτικές θερμοκρασίες που ξεπερνούσαν τους 41 βαθμούς Κελσίου είχαν ως αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους τουλάχιστον 80 άνθρωποι, ενώ στο Μόντρεαλ του Καναδά ήταν τόσο μεγάλος ο αριθμός των νεκρών εξαιτίας του καύσωνα, που το νεκροτομείο δεν μπορούσε να παραλάβει άλλους νεκρούς. Συνολικά στους 70 έφθασε ο αριθμός στην περιοχή του Κεμπέκ.

Ο πλανήτης βρίσκεται σε τροχιά πυράκτωσης και το εφετινό είναι το καλοκαίρι των θερμοκρασιών-ρεκόρ: από τον Αρκτικό Κύκλο ως την Αλγερία, όπου πριν από λίγες εβδομάδες ο μετεωρολογικός σταθμός στην Ουάργκλα, στη νοτιοαλγερινή Σαχάρα, κατέγραψε θερμοκρασία 51,3 βαθμών Κελσίου, τη μεγαλύτερη δηλαδή θερμοκρασία που έχει καταγραφεί στην Αφρική.

Καθώς η Γη καταγράφει παρατεταμένες περιόδους υψηλών θερμοκρασιών, οι πυρκαγιές αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο. Ειδικά στις Δυτικές Ηνωμένες Πολιτείες (βλ. Καλιφόρνια) αλλά και στη Νότια Ευρώπη επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια οι μεγάλες δασικές πυρκαγιές, οι λεγόμενες και «μεγα-πυρκαγιές», έχουν πενταπλασιαστεί σε διάρκεια και έκταση, ενώ οι προβλέψεις αναφέρουν ότι η συχνότητα και η έντασή τους θα αυξηθούν δραματικά τα επόμενα 100 χρόνια.

«Οι πυρκαγιές κατά κύριο λόγο οφείλονται σε ανθρώπινο παράγοντα αλλά και σε φυσικά αίτια, όπως οι αστραπές, που δεν έχουν μεγάλη επίδραση στην κλίμακα της φωτιάς» αναφέρει ο Τζέισον Φανκ, επιστήμονας στην Ενωση «Concerned Scientists» («Ανήσυχοι Επιστήμονες») των Ηνωμένων Πολιτειών. «Ωστόσο», προσθέτει, «άλλα κυριότερα συμβάντα ανάφλεξης που επηρεάζουν την έξαρση του φαινομένου είναι η ζέστη και η ξηρασία». Οπως εξηγεί, «οι θερμότερες θερμοκρασίες καθιστούν τα εδάφη της Γης πιο ξηρά και άρα πιο “πρόσφορα” στις φωτιές. Και αυτές οι συνθήκες ξηρασίας σε συνδυασμό με τις υψηλότερες θερμοκρασίες αυξάνουν συνεπώς και τη διάρκεια των πυρκαγιών».

Η αλλαγή του κλίματος είναι εδώ, τη ζούμε και ήδη και είμαστε μάρτυρες των αρνητικών συνεπειών της, τόσο στους ανθρώπινους πληθυσμούς όσο και στα οικοσυστήματα. Πλέον αποτελεί ακλόνητη επιστημονική πεποίθηση ότι ο θερμοστάτης της Γης έχει αλλάξει και ότι οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες που καταγράφονται στο βόρειο ημισφαίριο σύντομα θα αποτελούν τη νόρμα, με αποτέλεσμα την αποδάσωση ολοένα και περισσότερων δασικών εκτάσεων και καλλιεργειών.

«Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής δεν είναι πλέον ανεπαίσθητες» αναφέρει ο Μάικλ Μαν, διευθυντής στο Κέντρο Earth System Science του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια: «Τις βλέπουμε να συντελούνται σε πραγματικό χρόνο και έχουν τη μορφή πρωτοφανών κυμάτων καύσωνα, πλημμυρών, έντονης ξηρασίας και πυρκαγιών. Ολα αυτά τα φαινόμενα», προσθέτει, «τα έχουμε δει αυτό το καλοκαίρι».

Το αμέσως προηγούμενο, έπειτα από ένα παρατεταμένο κύμα καύσωνα, η Πορτογαλία είχε πληγεί από πυρκαγιές που κόστισαν τη ζωή σε περισσότερους από 100 ανθρώπους, ενώ κατέκαψαν σχεδόν 500.000 στρέμματα δασικής γης. Μόνο στην Πορτογαλία, στην Ισπανία και στην Ιταλία κάηκαν 8 εκατομμύρια στρέμματα από πυρκαγιές το περασμένο έτος, την ώρα που το 2014 ο αντίστοιχος αριθμός ήταν μόλις 1,36 εκατομμύρια στρέμματα για τις τρεις προαναφερθείσες χώρες, τη Γαλλία και την Ελλάδα μαζί.

Οι επιστήμονες αναφέρουν ότι πρόκειται πια για μια παγκόσμια τάση, μια «επιδημία» η οποία ενσκήπτει ακόμη και σε περιοχές που δεν θα μπορούσαμε στο παρελθόν καν να φανταστούμε, όπως στις δυτικές επαρχίες του Καναδά, Αλμπέρτα και Βρετανική Κολούμπια, όπου πάνω από 1,26 εκατομμύρια εκτάρια δασικής γης έγιναν στάχτη στα μέσα του περασμένου Οκτωβρίου, ή στη Σιβηρία όπου οι πυρκαγιές κατέκαψαν εκατοντάδες σπίτια και 700 εκτάρια απάτητων δρυμών, ακόμη και στη Γροιλανδία, την πιο παγωμένη χώρα του κόσμου, όπου οι περσινές πυρκαγιές έκαναν στάχτη 2,5 χιλιάδες εκτάρια τούνδρας.

Καθώς η τάση αυτή θα γίνεται κανονικότητα, εύλογα αναρωτιέται κανείς τι πρέπει να κάνουμε για να την αποτρέψουμε. Σε πρώτο επίπεδο, η απάντηση βρίσκεται στην περιβαλλοντική αγωγή των πολιτών ώστε να αποκτούν στάσεις φιλικές προς το περιβάλλον και να συμμετέχουν στη λήψη και εκτέλεση αποφάσεων για την αναβάθμισή του. Σε δεύτερη φάση, το σημαντικότερο εργαλείο είναι μια συλλογική δράση για τη μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικών ή χαμηλών ρύπων.

Η Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα είναι το πιο αντιπροσωπευτικό βήμα σε αυτή την κατεύθυνση και παρά την απόσυρση των Ηνωμένων Πολιτειών οι υπόλοιπες χώρες που συμμετέχουν στην παγκόσμια συνθήκη πρέπει να παραμείνουν δεσμευμένες στις αρχές της.

Μιχάλης Πετράκης, ομότιμος ερευνητής, πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου Περιβάλλοντος στο Εθνικό Αστεροσκοπείο: Ερημοποίηση και έλλειψη νερού οι νέοι κίνδυνοι

Εχουμε πυρκαγιές από τη Σκανδιναβία ως τη Μεσόγειο, ασυνήθιστους καύσωνες, σαρωτικές πλημμύρες. Ποια η κοινή συνισταμένη σε αυτά τα ακραία καιρικά φαινόμενα;

«Ο κοινός παράγοντας βρίσκεται στην κλιματική αλλαγή, βρίσκεται στην υπερθέρμανση του πλανήτη και στη σταδιακή άνοδο της θερμοκρασίας. Είναι ένα θέμα το οποίο έχει συζητηθεί πολλές φορές στο παρελθόν και δυστυχώς τα δείγματα τα οποία έχουμε μέχρι τώρα, γιατί το θέμα της κλιματικής αλλαγής εκτείνεται σε μια περίοδο πάνω από εκατό χρόνια, είναι ανησυχητικά».

Ποιες είναι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα δασικά οικοσυστήματα;

«Το πρόβλημα στα δασικά οικοσυστήματα θα είναι οι επιπτώσεις από τη σταδιακή άνοδο της θερμοκρασίας. Κυρίως αυτές οι επιπτώσεις επικεντρώνονται στο θέμα το οποίο έχει να κάνει με την ερημοποίηση περιοχών και με την έλλειψη του νερού. Οταν λέω ερημοποίηση των περιοχών, εννοώ ότι η σταδιακή άνοδος της θερμοκρασίας θα στερήσει πολλές περιοχές από τις δυνατότητες που έχουν για τη χρήση του νερού στις καλλιέργειες ή στις αστικές περιοχές. Ενα παράδειγμα είναι η πιθανή επίπτωση της κλιματικής αλλαγής στον κύκλο των μουσώνων που στη Νοτιοανατολική Ασία κυρίως θα προκαλούσε ένα τεράστιο πρόβλημα στην καλλιέργεια του ρυζιού, που είναι και το βασικό είδος διατροφής».

Ποιες οι προβλέψεις για τα δάση της Μεσογείου συγκεκριμένα;

«Οχι μόνο τα δάση, αλλά γενικά οι καλλιέργειες και τα δάση της Μεσογείου θα υποστούν μια έντονη πίεση. Σύμφωνα με τη θεωρία της κλιματικής αλλαγής και λόγω της σταδιακής ανόδου της θερμοκρασίας, τα δάση θα επεκταθούν προς τα πάνω, δηλαδή σε περιοχές που μέχρι τώρα δεν είχαμε κωνοφόρα ή άλλα δέντρα, όπως οι υψηλές περιοχές στον Παρνασσό ή προς την κεντρική ραχοκοκαλιά της Πίνδου, εκεί θα υπάρξει βλάστηση, δηλαδή η βλάστηση η οποία πριν τελείωνε στα χίλια μέτρα τώρα θα ανέβει προς τα 1.400-1.500 μέτρα. Και φυσικά, οι καλλιέργειες θα χρειαστούν επιπλέον νερό, το οποίο θα πρέπει να το αντλήσουμε ή πρέπει να βρούμε τρόπους να το εξοικονομήσουμε».

Με δεδομένη την κλιματική αλλαγή, ποια θα πρέπει να είναι η στρατηγική μας εφεξής ώστε να προλαμβάνουμε καλύτερα αυτές τις πυρκαγιές και να σώζουμε ανθρώπινες ζωές;

«Η πρόληψη περιλαμβάνει, από τη μια, τη στενή παρακολούθηση των περιοχών που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και είναι υποψήφιες για μεγάλες φωτιές. Δορυφορικά μπορεί να γίνει ή με drones. Το δεύτερο θέμα είναι η κατάσβεση – επέμβαση. Επ’ αυτού πρέπει να υπάρξει το σωστό υπόβαθρο, δηλαδή το δίκτυο, οι ζώνες οι οποίες προστατεύουν τις αστικές περιοχές. Γι’ αυτό η κατάσβεση και η παρακολούθηση των πυρκαγιών εν εξελίξει θα χρειαστούν φυσικά και ένα υλικό υποδομής, όπως τα αεροπλάνα και τα ελικόπτερα που κάνουν τις πτήσεις και επιχειρούν στις εστίες. Αυτά είναι απαραίτητα. Τώρα αν η τεχνολογία μάς δώσει τη δυνατότητα και για κάτι άλλο, περιμένουμε να δούμε».

Νικολέτα Ζιακοπούλου, φυσικός – μετεωρολόγος: Κανένα μέρος του κόσμου δεν έχει πια ασυλία

Το κλίμα αλλάζει δραματικά αυξάνοντας την πιθανότητα πυρκαγιών. Ποια είναι η επιστημονική εξήγηση;

«Η κλιματική αλλαγή, η υπερθέρμανση δηλαδή του πλανήτη, αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Ακόμα και αν δεν μπορούμε να συνδέσουμε με βεβαιότητα κάθε μεμονωμένο ακραίο καιρικό φαινόμενο ή κάθε φυσική καταστροφή με την κλιματική αλλαγή, είναι σίγουρο ότι η άνοδος της θερμοκρασίας ευθύνεται για την αύξηση της έντασης και της συχνότητάς τους. Η κλιματική αλλαγή συνδέεται άμεσα και με τις πυρκαγιές. Βασικός λόγος είναι η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη. Η αυξημένη θερμοκρασία οδηγεί σε μεγαλύτερη εξάτμιση του νερού που βρίσκεται στο έδαφος. Παράλληλα οι συχνοί παρατεταμένοι καύσωνες και η ανομβρία μπορούν να μειώσουν επίσης δραματικά την υγρασία του δάσους. Ετσι όσο πιο ξηρή είναι μια δασική έκταση, τόσο πιο εύκολα μπορεί να ξεκινήσει και να εξαπλωθεί μια πυρκαγιά. Επιπλέον, οι υψηλότερες από τις κανονικές θερμοκρασίες κατά την περίοδο της άνοιξης, που είναι συχνότερες τα τελευταία χρόνια, φέρνουν επιμήκυνση της αντιπυρικής περιόδου. Εκτιμάται ότι περιοχές της Αμερικής, όπως η Καλιφόρνια, πλέον θα πρέπει να βρίσκονται σε υψηλή επιφυλακή για εκδήλωση πυρκαγιών καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και όχι για διάστημα συγκεκριμένων μηνών όπως ίσχυε έως τώρα. Σε αυτό επιδρά και το πρώιμο, λόγω της ζέστης, λιώσιμο του χιονιού στα ψηλά βουνά που παραδοσιακά αποτελεί πηγή φρέσκου νερού και υγρασίας για τα δάση. Η υπερθέρμανση επίσης της ατμόσφαιρας και των θαλασσών οδηγεί σε πιο ακραίες και έντονες καταιγίδες με παρουσία πολλών κεραυνών. Τα τελευταία χρόνια λοιπόν υπάρχει μια αύξηση των πυρκαγιών που ξεκινούν από πτώσεις κεραυνών σε δέντρα».

Γιατί τόσο πολλά μέρη του κόσμου, από τον Καναδά μέχρι την Καλιφόρνια, πλήττονται από τόσο υψηλές θερμοκρασίες;

«Κανένα μέρος του κόσμου δεν έχει ασυλία απέναντι στις φυσικές καταστροφές. Η κλιματική αλλαγή είναι παρούσα παντού και απειλεί με ακραία καιρικά φαινόμενα πλέον όχι μόνο κάποια απομονωμένα νησιά στον Ειρηνικό, αλλά και ολόκληρο τον ανεπτυγμένο κόσμο. Ο παρατεταμένος καύσωνας και η πρωτόγνωρη ξηρασία στη Βρετανία και στον Καναδά, οι υψηλές θερμοκρασίες, η ανομβρία και οι πρωτοφανείς πυρκαγιές στη Σουηδία, καθώς και η θερμοκρασία-ρεκόρ των 41,1 βαθμών Κελσίου στο Τόκιο προκαλούν μεγάλη ανησυχία για παγκόσμια απορρύθμιση του κλίματος. Αν και δεν μπορούμε να συνδέσουμε άμεσα καθένα από αυτά τα κύματα καύσωνα με την κλιματική αλλαγή, το σίγουρο είναι ότι λόγω ακριβώς της υπερθέρμανσης του πλανήτη τα επεισόδια καύσωνα θα είναι πιο συχνά, πιο ισχυρά και θα πλήττουν και περιοχές που μέχρι πρότινος δεν βίωναν τέτοια καιρικά φαινόμενα».

Στην Ευρώπη πώς αυτά τα καινούργια καιρικά δεδομένα μπορεί να αλλάξουν τον τρόπο ζωής μας;

«Οσον αφορά τις πρόσφατες, πολύ υψηλές θερμοκρασίες που βιώνει η Δυτική, Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη το τελευταίο διάστημα, αιτία αποτελεί ο ισχυρός, σχεδόν στάσιμος αντικυκλώνας, δηλαδή οι υψηλές πιέσεις που έμειναν πάνω από την περιοχή για μεγάλο χρονικό διάστημα δείχνοντας μεγάλη εμμονή και μπλοκάροντας ουσιαστικά κάθε βαρομετρικό χαμηλό που θα μπορούσε να φέρει βροχές και αλλαγή του καιρού. Στη Βρετανία αναθεωρούνται οι κτιριακές προδιαγραφές με νέα συστήματα σκίασης και εξαερισμού, ενώ στο Τόκιο, εν όψει Ολυμπιακών Αγώνων, στρέφονται σε πιο εξελιγμένα συστήματα κλιματισμού. Το πιο σημαντικό όμως είναι πως η κλιματική αλλαγή πλήττει ήδη την ανθρώπινη ζωή και πως σταδιακά φτιάχνει ένα νέο μεταναστευτικό κύμα: τους κλιματικούς μετανάστες».