Ο Τζένγκις Χαν, οι εκστρατείες και η δημιουργία της αυτοκρατορίας του – Πόσο δόκιμη είναι η σύγκριση με τον Μέγα Αλέξανδρο

Ένα από τα πρόσωπα που αναφέρθηκε σε πολλά σχόλια του άρθρου μας για τα παιδικά χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν ο Τζένγκις Χαν. Πολλοί μάλιστα τόνιζαν ότι ο Μογγόλος κατακτητής ήταν ανώτερος, από στρατιωτικής πλευράς, από τον Έλληνα στρατηλάτη. Βέβαια, τους δύο άνδρες χώριζαν 1.500 χρόνια περίπου, δηλαδή η σύγκριση μεταξύ τους είναι από την αρχή δύσκολη. Αφού αναφερθούμε πρώτα στη ζωή και τη δράση του Τζένγκις Χαν, με τον οποίον δεν είχαμε ασχοληθεί ως τώρα, θα παραθέσουμε ορισμένες από τις απόψεις μας. Τα στοιχεία προέρχονται κυρίως, από σχετικό άρθρο της Britannica, όπως υπάρχει στον 57ο τόμο (έκδ. 1993) της Εγκυκλοπαίδειας ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ και το ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ.

Τα παιδικά χρόνια του Τζένγκις Χαν

Για τη ζωή και τη δράση του Τζένγκις Χαν (Genghis, Jenghiz ή Chingis Han), το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Τεμουσίν (Temujin ή Temuchin), δεν υπάρχουν πηγές της εποχής του, εκτός από τη «Μυστική Ιστορία των Μογγόλων» ένα χρονικό με επικά στοιχεία, που γράφτηκε, ίσως, γύρω στο 1240. Το όνομα αυτό θα χρησιμοποιήσουμε στην εξιστόρηση των γεγονότων ως το 1206, καθώς τότε ο Τεμουσίν “έγινε” Τζένγκις Χαν. Ο Τεμουσίν γεννήθηκε το 1155 ή το 1162 (υπάρχουν αναφορές ακόμα και για έτος γέννησής του το 1167) στο Ντελοούου Μπολντόγκ, κοντά στο όρος Μπουρχάν Χαλντούν και τα ποτάμια Ονόν και Χερλέν, όχι μακριά από την Ουλάν Μπατόρ, την πρωτεύουσα της σημερινής Μογγολίας. Το όνομά του το πήρε από έναν φύλαρχο που νίκησε ο πατέρας του Γεσίγκεϊ, όταν γεννήθηκε. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Τεμουσίν ήρθε στον κόσμο κρατώντας στην παλάμη του έναν θρόμβο αίματος, κάτι που θεωρήθηκε ευνοϊκός οιωνός. Λεγόταν επίσης ότι η καταγωγή του ήταν θεϊκή (ο πρώτος πρόγονός του ήταν ένας γκρίζος λύκος) και πως το πεπρωμένο του ήταν καθορισμένο από τον ουρανό. Η Τάιτσιουτ, η αντίπαλη οικογένεια του Γεσίγκει αφού τον δηλητηρίασε σφετερίστηκε την εξουσία. Η χήρα του Γεσίγκει, Χεέλιν και τα παιδιά της έμειναν στο έλεος του Θεού. Αναγκάστηκαν να τρώνε ρίζες φυτών και ψάρια (πολύ κοντά στον τόπο γέννησης του Τζένγκις βρίσκονται τα δύο ποτάμια που αναφέραμε). Πάντως η καταγωγή της οικογένειας του Τεμουσίν, του έδινε αρκετό κύρος. Όταν παντρεύτηκε την Μπέρτε, την κοπέλα με την οποία την είχε αρραβωνιάσει ο πατέρας του πριν πεθάνει, οι Μερκίτ, ένα φύλο που ζούσε στη Βόρεια Μογγολία και από τους οποίους ο πατέρας του είχε αρπάξει τη δική του γυναίκα Χεέλιν, την απήγαγαν. Ο Τεμουσίν όμως ζήτησε τη βοήθεια του αδελφοποιτού (anda) του πατέρα του Τογκρίν, χαν (ηγεμόνα) του φύλου Κέρεϊτ. Ως δώρο, ο Τεμουσίν του πρόσφερε ένα τομάρι ζιμπελίνας, που του είχαν χαρίσει στον γάμο του. Ήταν, όπως φαίνεται, το μόνο πράγμα που μπορούσε να δωρίσει στον Τογκρίλ… Αυτός, κατόρθωσε να συγκεντρώσει τον διασκορπισμένο λαό του Τεμουσίν και να πείσει τον παλιό του φίλο Τζαμούκα, να στείλει κι αυτός στρατό. Συνολικά συγκεντρώθηκαν 20.000 άνδρες. Πώς ένας άσημος και πάμφτωχος άνδρας βρέθηκε επικεφαλής ενός τόσου μεγάλου στρατού παραμένει μυστήριο, καθώς μοναδική πηγή αποτελεί η «Μυστική Ιστορία των Μογγόλων».

Η άνοδος του Τεμουσίν στην εξουσία

Με τον στρατό αυτό και τους συμμάχους του, ο Τεμουσίν κατατρόπωσε τους Μερκίτ. Ακολούθησε η αριστοκρατία του γένους Τζίρκιν. Όταν ο Τεμουσίν πολεμούσε με τους Μερκίτ, αυτοί βρήκαν την ευκαιρία να λεηλατήσουν την περιουσία του. Αφού εξόντωσε τους αριστοκράτες των Τζίρκιν, τα υπόλοιπα μέλη του γένους, τα πήρε μαζί του ως στρατιώτες και ως υπηρέτες. Στη συνέχεια συγκέντρωσε αρκετό στρατό και αναμετρήθηκε με τους Τατάρους, τους οποίους και συνέτριψε. Παράλληλα έσφαξε όλους όσους είχαν ύψος μεγαλύτερο από τον άξονα ενός κάρου! Όταν διαλύθηκε η συμμαχία του με τον Τοργκίλ, ο Τεμουσίν διασκόρπισε και τους Μερκίτ, ενώ κάποιους τους κράτησε ως στρατιώτες και υπηρέτες. Όλα αυτά, ο Τεμουσίν τα έκανε για να εξουδετερώσει την παλιά αριστοκρατία και να συνενώσει όλους τους νομάδες μέσω της προσωπικής τους υποταγής στην οικογένειά του. Πολύ σύντομα και η συμμαχία του Τεμουσίν με τον Τζαμούκα τερματίστηκε. Διήρκησε περίπου 1,5 χρόνο.

Αποτελεί ένα ακόμα μυστήριο γιατί διαλύθηκε η συμμαχία αυτή. Κατά μια εκδοχή, η Μπέρτε η σύζυγός του παρακίνησε τον Τεμουσίν να εγκαταλείψει τον Τζαμούκα, οι περισσότεροι από τους άντρες του οποίου βλέποντας ότι ο Τεμουσίν θα επικρατήσει, πήγαν με το μέρος του. Έτσι στη σύγκρουση των δύο ανδρών επικράτησε ο, κατά πολύ ανώτερος του Τζαμούκα Τεμουσίν.

Η ενοποίηση του μογγολικού έθνους

Το 1206 ήταν ένα κομβικό έτος για τους Μογγόλους. Ο Τεμουσίν αναγνωρίστηκε ως αυτοκράτορας από όλους τους λαούς της στέπας και έλαβε πλέον το όνομα Τζένγκις Χαν (κυριότερος αρχηγός). Οι ασήμαντες εσωτερικές διαφωνίες και οι έριδες σταμάτησαν. Ο Τζένγκις Χαν, πλέον, κατάργησε το παλαιό σύστημα των φύλων και των γενών με ένα νέο, που είχε πολλές ομοιότητες με τη φεουδαρχική δομή. Όσοι Μογγόλοι θέλησαν να διατηρήσουν το παλιό «σύστημα» περιορίστηκαν, απομονώθηκαν και τελικά χάθηκαν. Αναδείχτηκε έτσι ένα ενιαίο μογγολικό έθνος, που παρά τις αντιξοότητες διατηρείται μέχρι σήμερα. Ο Τζένγκις Χαν θεωρούσε ότι ήρθε η ώρα να κατακτήσει τον κόσμο. Ξεκίνησε την οργάνωση του νέου έθνους από τον στρατιωτικό τομέα. Διαίρεσε τα στρατεύματα με βάση το δεκαδικό σύστημα αρίθμησης, επέβαλε αυστηρή πειθαρχία στους άνδρες του, φροντίζοντας όμως τον εξοπλισμό και τον εφοδιασμό τους. Οι στρατηγοί του ήταν γιοι του ή επίλεκτοι άνδρες αφοσιωμένοι στον ίδιο. Ο Τζένγκις Χαν είχε την ικανότητα να προσαρμόζεται γρήγορα στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Αρχικά ο στρατός του περιλάμβανε μόνο ιππείς. Τα σκληραγωγημένα μογγολικά πόνι που έτρωγαν μόνο χλόη και δεν χρειάζονταν σανό βοήθησαν τον Τζένγκις Χαν να εξοντώσει διάφορους νομάδες. Δεν μπορούσε όμως να κυριεύσει πόλεις με αυτό τον τρόπο. Σύντομα οι Μογγόλοι έμαθαν να πολιορκούν μεγάλες πόλεις χρησιμοποιώντας λιθοβόλους, καταπέλτες, κινητές σκάλες, καυτό λάδι κ.ά. Ερχόμενος σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, σταδιακά ο, αναλφάβητος να σημειώσουμε εδώ, Τζένγκις Χαν έμαθε ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι να απολαύσει την εξουσία, εκτός από τις επιδρομές, τις λεηλασίες και τις καταστροφές.

Ένας αξιωματούχος του Χαν του Νάιμαν, του τελευταίου μογγολικού φύλου που αντιστάθηκε στον Τζένγκις Χαν, του δίδαξε τη σημασία της γραφής και της ανάγνωσης και συνέβαλε στη διαμόρφωση της μογγολικής γραφής. Σύμφωνα με τη «Μυστική Ιστορία των Μογγόλων», μόνο μετά από έναν πόλεμο εναντίον της μουσουλμανικής αυτοκρατορίας του Χουαρέζμ (στην περιοχή των ποταμών Αμού Νταριά και Σιρ Νταριά) γύρω στα τέλη του 1222, ο Τζένγκις Χαν έμαθε από κάποιους Μουσουλμάνους συμβούλους του τη «σημασία των πόλεων». Τέλος, ένας άλλος σύμβουλος, που είχε προηγουμένως υπηρετήσει τον αυτοκράτορα των Τσιν, του εξήγησε τη χρησιμότητα των αγροτών και των τεχνικών ως παραγωγών φορολογήσιμων αγαθών. Έτσι, ο Τζένγκις Χαν ματαίωσε τα σχέδιά του να μετατρέψει τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις της βόρειας Κίνας σε βοσκότοπους για τα άλογά του.

Όσον αφορά τις κατακτήσεις του Τζένγκις Χαν, αυτές ξεκίνησαν γύρω στο 1210. Εξασφάλισε τα δυτικά του σύνορα με μια δυναμική εκστρατεία εναντίον του βασιλείου Χι Χία των Τανγκούτ (στη ΒΔ Κίνα) και το 1211 επιτέθηκε στην αυτοκρατορία των Τσιν (στη Βόρεια Κίνα). Το 1214 σταμάτησε προσωρινά τον πόλεμο παίρνοντας ως λάφυρα έναν ολόκληρο θησαυρό. Όμως, το 1215 επανέλαβε τις εχθροπραξίες και κυρίευσε το Πεκίνο. Την κατάκτηση της βόρειας Κίνας ολοκλήρωσε ο στρατηγός του Μουκάλι. Ο Τζένγκις Χαν ασχολήθηκε με την κατάκτηση του Χουαρέζμ. Αφορμή, αποτέλεσε το γεγονός ότι ο κυβερνήτης της πόλης Οτράρ κατέσφαξε ένα καραβάνι Μουσουλμάνων εμπόρων που βρισκόταν υπό την προστασία του Τζένγκις Χαν. Ο σάχης του Χουαρέζμ αρνήθηκε να επανορθώσει, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ο πόλεμος, που ήταν πάντως αναπόφευκτος. Πρόκειται για τον πόλεμο που έκανε το όνομα των Μογγόλων συνώνυμο της κτηνωδίας και του τρόμου. Οι πόλεις του Χουαρέζμ αλώθηκαν η μία μετά την άλλη και οι κάτοικοί τους σφαγιάστηκαν ή υποχρεώθηκαν να πολεμήσουν ως εμπροσθοφυλακές των Μογγόλων εναντίον του ίδιου του λαού τους! Τα χωράφια και οι κήποι καταστράφηκαν, όπως και το αρδευτικό σύστημα καθώς ο Τζένγκις Χαν ήθελε να εκδικηθεί τον βασιλικό οίκο των Χουαρέσμ. Το 1218-19 μετά από μια διένεξη με τον σάχη της Χορασμίας κατέλαβε και λεηλάτησε την Μπουχάρα και τη Σαμαρκάνδη, καθώς και περιοχές του σημερινού Ιράν. Ο Τζένγκις Χαν αποσύρθηκε το 1223 από τα πεδία των μαχών. Ανέλαβε μόνο μια φορά ακόμα την ηγεσία του στρατού, το 1226-27 στην τελευταία εκστρατεία εναντίον του Χι Χία. Πέθανε στις 18 Αυγούστου 1227.

Αποτίμηση του χαρακτήρα του Τζένγκις Χαν

Ο Τζένγκις Χαν ήταν πολυσύνθετη προσωπικότητα. Είχε μεγάλη σωματική δύναμη, αντοχή και ισχυρή θέληση. Δεν ήταν ισχυρογνώμων και δεχόταν τις συμβολές άλλων, ακόμα και της μητέρας του ή των συζύγων του (9 συνολικά, ωστόσο μεγάλη του αγάπη ήταν η Μπέρτε). Απέκτησε πολλά παιδιά, άγνωστο πόσα ακριβώς, καθώς είχαν καταγραφεί μόνο τα ονόματα των γιων του και όχι των κορών του. Ήταν θρησκόληπτος και θεωρούσε ότι εκτελεί θεϊκή αποστολή. Όσο απομακρυνόταν από τις στέπες και ερχόταν σε επαφή με άλλους ανθρώπους, άλλαζε. Προσαρμοζόταν εύκολα και είχε το χάρισμα να προσελκύει από νομάδες ως τον ηλικιωμένο Ταοϊστή σοφό Τα’ανγκε-τσ’ουν που διέσχισε όλη σχεδόν την Ασία για να τον συναντήσει και να συζητήσει μαζί του θρησκευτικά ζητήματα.
Σαν στρατιωτικός πέτυχε πολλά. Αφού συνένωσε τους νομάδες των στεπών κατόρθωσε με μικρές σχετικά δυνάμεις να νικήσει πολύ πιο ισχυρούς αντιπάλους. Φρόντισε όμως ο λαός του να μην εξαντληθεί από τους πολέμους. Επέλεξε όμως με μεγάλη προσοχή ως διάδοχό του, τον γιο του Ογκοντάι εξασφαλίζοντας την υπακοή των αδελφών του, παραδίδοντας έναν λαό κι ένα κράτος σε πλήρη άνθηση. Όταν πέθανε ο Τζένγκις Χαν είχε κατακτήσει τα εδάφη που εκτείνονταν από το Πεκίνο ως την Κασπία Θάλασσα, ενώ οι στρατηγοί του είχαν φτάσει στην Περσία και τη Ρωσία. Οι επίγονοί του πέτυχαν να περιλάβουν στο κράτος τους ολόκληρη την Κίνα, την Περσία και το μεγαλύτερο μέρος της Ρωσίας. Ο εγγονός του Κουμπλάι Χαν θεωρείται ιδρυτής της κινεζικής δυναστείας των Γιουάν. Να σημειώσουμε, ότι πολιτικοστρατιωτικό κέντρο της εξουσίας του ήταν το Καρακουρούμ της Ταταρίας.

Επίλογος

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι οι συγγραφείς, ακόμα κι εκείνοι που ήταν στην υπηρεσία των Μογγόλων υπογράμμισαν το γεγονός των τεράστιων καταστροφών που προκάλεσαν οι επιδρομές τους. Ένας Άραβας ιστορικός δήλωσε απερίφραστα τον αποτροπιασμό του γι’ αυτές. Ο Άγγλος χρονικογράφος του 13ου αιώνα Matthew Paris, ο οποίος στηρίχθηκε σε έμμεσες πηγές χαρακτήρισε τους Μογγόλους «απεχθές έθνος του σατανά που ξεπήδησε από τα Τάρταρα, γεγονός που δικαιολογεί την ονομασία Τάρταροι» (κάνοντας λογοπαίγνια ανάμεσα στα τάρταρα, τα έγκατα του Άδη και το όνομα Τάταροι, που είχαν ορισμένες νομαδικές φυλές). Οι καταστροφές που προκλήθηκαν από τα στρατεύματα του Τζένγκις Χαν, δεν έχουν σβήσει από την ιστορική μνήμη των λαών που πολέμησαν μαζί τους. Υπολογίζεται, ότι ο Τζένγκις Χαν εξόντωσε 40 εκατομμύρια ανθρώπους!

Κατά τα άλλα, κάποιοι συμπατριώτες (;) μας χαρακτηρίζουν «σφαγέα» τον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος λατρεύεται ως θεός από τους λαούς που κατέκτησε. Και τον συγκρίνουν με τον Τζένγκις Χαν, κάτι που θεωρούμε εντελώς άστοχο, και λόγω των 15 αιώνων που τους «χωρίζουν». Και μόνο αν σκεφτούμε ότι ο ένας ήταν αναλφάβητος και ο άλλος είχε δάσκαλο έναν από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών, τον Αριστοτέλη και μεταξύ άλλων, γνώριζε π.χ. «απέξω» την «Ιλιάδα», οποιαδήποτε σύγκριση, αποτελεί ιεροσυλία. Εκείνο που δεν έχει επισημανθεί όσο θα έπρεπε από τη δράση των Μογγόλων είναι ότι εξαιτίας των επιδρομών τους στη δυτική Ασία, ορισμένες τουρκικές φυλές υποχρεώθηκαν να αναζητήσουν ζωτικό χώρο δυτικότερα και έκαναν πιο έντονη την παρουσία τους στη Μέση Ανατολή και τον μικρασιατικό χώρο, δημιουργώντας προβλήματα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με τη γνωστή οδυνηρή κατάληξη…

ΥΓ. Το 1979, στον διαγωνισμό τραγουδιού της Eurovision, η τότε Δυτική Γερμανία συμμετείχε με το «Genghis Khan», που ερμήνευε το συγκρότημα «Dschinghis Khan». Το τραγούδι που έκλεψε τις εντυπώσεις και έγινε διεθνής επιτυχία κατατάχθηκε μόλις τέταρτο. Διασκευή του έγινε και στα Ελληνικά, σε στίχους του αξέχαστου Τάκη Μουσαφίρη και ερμηνεία του Λάκη Τζορντανέλλι (καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Κωνσταντινουπολίτη Εμμανουήλ Ιορδανόπουλου).

Πηγές: ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ «ΠΑΠΥΡΟΣ – ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ», λήμμα Τζένγκις Χαν, τ. 57.
«ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ», ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ τ.10.