Οι ανασκαφές που γράφουν ιστορία

Οδεύοντας προς την ολοκλήρωση ενός τόσο καθοριστικού έργου υποδομής όσο ο αγωγός TAP, είναι πλέον ξεκάθαρο σε όλους ότι τα άμεσα οφέλη της Ελλάδας από το έργο υπερβαίνουν τον τομέα της ενέργειας– φτάνοντας μάλιστα και στο κομμάτι του Πολιτισμού και της Ιστορίας. Σε αυτό συντείνει η πληθώρα των αρχαιολογικών ευρημάτων που προέκυψαν στο πλαίσιο της κατασκευής του ΤΑΡ. Ευρήματα τα οποία προσθέτουν στην πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της χώρας, εμπλουτίζουν τον αρχαιολογικό χάρτη, και τεκμηριώνουν την αδιάλειπτη ιστορία των περιοχών της βόρειας Ελλάδας από όπου πέρασε ο αγωγός.

Το να ισχυριστεί κάποιος ότι η Ελλάδα αποτελεί έναν απέραντο αρχαιολογικό χώρο δεν αποτελεί είδηση ούτε πρωτοτυπία. Αρχαιότητα (προϊστορική, αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική κ.ο.κ), Ρωμαϊκή περίοδος, Βυζάντιο και μεταβυζαντινή εποχή (Ενετοκρατία, Φραγκοκρατία και Τουρκοκρατία) είναι μερικές από τις «στρώσεις», χρονικά και πολιτισμικά, που διαποτίζουν τη γη της χώρας με επίζηλα μνημεία κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής δραστηριότητας. Αυτό όμως που αποτελεί είδηση και αξίζει ανάλυσης είναι η υπεύθυνη διαχείριση των ευρημάτων αυτών και η ανάδειξη της πολιτιστικής και αρχαιολογικής μας κληρονομιάς στο μέτρο που της αρμόζει. Ειδικά μάλιστα όταν η ανασκαφή δεν σχετίζεται με αμιγώς αρχαιολογικές αποστολές, αλλά με έργα υποδομής όπως αυτό του Διαδριατικού Αγωγού Φυσικού Αερίου (Trans Adriatic Pipeline-TAP), που πρόκειται να μεταφέρει φυσικό αέριο από την Κασπία στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Μία από τις παράπλευρες θετικές επιδράσεις της διέλευσης του TAP από την Ελλάδα, λοιπόν, ήταν η ανεύρεση και η διάσωση σημαντικών αρχαιοτήτων στο πλαίσιο 300 περίπου ανασκαφών και 100 δοκιμαστικών τομών που πραγματοποιήθηκαν κατά την κατασκευή του αγωγού. Τις αρχαιολογικές αυτές εργασίες ανέλαβαν 650 και πλέον ειδικοί (αρχαιολόγοι, τοπογράφοι, σχεδιαστές κ.ά.), αλλά και εργάτες αρχαιολογίας, που απασχολήθηκαν στο έργο υπό τη διεύθυνση και επίβλεψη των κατά τόπους Εφορειών Αρχαιοτήτων και σε στενή συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού.

Στενή και αγαστή συνάμα συνεργασία, η οποία απέφερε καρπούς όπως τονίζει και η Διευθύντρια του ΤΑΡ για την Ελλάδα, Κατερίνα Παπαλεξανδρή: «Συνεργαστήκαμε στενά με το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, καθώς και τις κατά τόπους Εφορείες Αρχαιοτήτων, για την προστασία και ανάδειξη της πλούσιας ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Ευχαριστούμε θερμά για τη συνεργασία αυτή, η οποία εγγυάται την εφαρμογή των βέλτιστων αρχαιολογικών πρακτικών και την προαγωγή, τόσο του ακαδημαϊκού έργου, όσο και της επιστημονικής γνώσης».

Πιο συγκεκριμένα, για την υλοποίηση του έργου ο ΤΑΡ συνεργάστηκε με 13 Εφορείες Αρχαιοτήτων κατά μήκος της όδευσης του αγωγού, οι οποίες ταυτίζονται με τις αντίστοιχες περιφερειακές ενότητες της Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης, της Κεντρικής Μακεδονίας και της Δυτικής Μακεδονίας – τις περιοχές δηλαδή που διέσχισε ο αγωγός. Και το σύνολο του αρχαιολογικού έργου πραγματοποιήθηκε βάσει

• των σχετικών Μνημονίων Συναντίληψης και Συνεργασίας που έχουν υπογραφεί με το αρμόδιο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, και με τις Εφορείες Αρχαιοτήτων όλων των περιφερειακών ενοτήτων από τις οποίες διέρχεται ο αγωγός,
• την ισχύουσα νομοθεσία για την προστασία των αρχαιοτήτων,
• των σχεδίων διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς που έχει αναπτύξει και εφαρμόζει ο ΤΑΡ για να εξασφαλίσει την –κατά το δυνατόν– προστασία και διατήρηση των αρχαιολογικών ευρημάτων και χώρων κατά μήκος της όδευσής του.

Ας δούμε όμως τι υπήρχε κάτω από το έδαφος –συσσωρεύοντας πάνω του το χώμα της αθανασίας– πριν αξιοποιηθεί η ευνοϊκή συγκυρία του έργου του TAP.

Παράλληλα με τα 550 χιλιόμετρα του αγωγού ΤΑΡ στην Ελλάδα, η συγκομιδή της αρχαιολογικής σκαπάνης ήταν κάτι παραπάνω από πλούσια, καλύπτοντας μεγάλο εύρος εποχών. Εντελώς ενδεικτικά, στα πιο πρώιμα, χρονολογικά, ευρήματα συγκαταλέγονται οικιστικά κατάλοιπα που βρέθηκαν στην περιοχή της Φλώρινας και ανάγονται στο 6.000 π.Χ. περίπου, θραύσματα κεραμικής της νεολιθικής περιόδου (5.300-3.200 π.Χ.) στη Μεσορράχη Σερρών, κατάλοιπα ανθρώπινης παρουσίας στη Θράκη από την νεολιθική περίοδο (4η χιλιετία π.Χ.) και λείψανα οικισμού της πρώιμης εποχής του χαλκού (3.200-2.000 π.Χ.) στα Άβδηρα της Ξάνθης. Επίσης, ανασκάφηκαν λείψανα κτηρίου ρωμαϊκών χρόνων μεταξύ Λαχανά και Ευαγγελίστριας στη Θεσσαλονίκη, προϊστορικός οικισμός με δύο φάσεις κατοίκησης στον Πεντάλοφο, οργανωμένα νεκροταφεία της ρωμαϊκής περιόδου στην περιοχή του Κιλκίς, οικισμοί προϊστορικών χρόνων στο Μανδήλι και τη Μεσορράχη Σερρών. Τα υστερότερα ευρήματα, από την άλλη, είναι μεταβυζαντινά – όπως τα υδραγωγεία στους Δήμους Τοπείρου και Αβδήρων Ξάνθης και τμήμα ναού στην Ποριά Καστοριάς. Ακόμη πιο πρόσφατο δε, είναι το ασημένιο σέρβικο νόμισμα του 19ου αιώνα που βρέθηκε σε νεκροταφείο στους Πύργους Κοζάνης.

Δεν ήταν όμως, μονάχα, αυτά. Οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν για την κατασκευή του έργου εμπλούτισαν την αρχαιολογική τοπογραφία και την επιστημονική γνώση, δίνοντας σειστορικούς και αρχαιολόγους πληροφορίες για άγνωστες ως σήμερα αρχαιολογικές θέσεις όπως νεκροταφεία, τείχη και ιερούς ναούς, αλλά και επιβεβαιώνοντας στοιχεία που είχε ως τώρα η έρευνα για άλλα σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Όπως το τοποθετεί η Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ροδόπης και τέως αναπληρώτρια Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων (ΕΦΑ) Έβρου, κα Χρύσα Καραδήμα, «τα ευρήματα [της περιοχής] σχετίζονται και με ήδη γνωστούς αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και με νέες, άγνωστες ως σήμερα αρχαιολογικές θέσεις». Συμπέρασμα που προέκυψε και στο πλαίσιο των ανασκαφών στις Σέρρες, με τις υπεύθυνες αρχαιολόγους Πηνελόπη Μάλαμα (πρώην αναπληρώτρια Προϊσταμένη της τοπικής ΕΦΑ) και Νικολέττα Πυλαρινού να σημειώνουν «τα ευρήματα εμπλούτισαν τον αρχαιολογικό χάρτη της περιοχής με νέα δεδομένα κι επιβεβαίωσαν τις γνώσεις μας για κάποιες ήδη αναγνωρισμένες θέσεις».

Επιπλέον, και εξίσου αν όχι περισσότερο σημαντικό, είναι ότι τα νέα δεδομένα θα αποτελέσουν σημεία αναφοράς για νέες έρευνες και καλώς εχόντων των πραγμάτων για νέες ανασκαφές. «Ήρθαν στο φως αρχαιότητες σε δεκάδες θέσεις που εμπλουτίζουν τον αρχαιολογικό χάρτη της περιοχής και διευρύνουν τις προοπτικές για την αρχαιολογική έρευνα», αναφέρουν σχετικά η Προϊσταμένη της ΕΦΑ Καστοριάς, Ανδρομάχη Σκρέκα, και η αρχαιολόγος της Εφορείας, Χαρά Σαρρηγιαννίδου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα πλούσια σε κτερίσματα ρωμαϊκά νεκροταφεία στις θέσεις «Θεοδόσια» και «Ίσωμα» του Κιλκίς, αλλά και η τρίκλιτη βασιλική στον Πόταμο του Έβρου που χρονολογείται στους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους. Στη συγκεκριμένη μάλιστα περίπτωση, ο ΤΑΡ συνεισφέρει χρηματικά ως χορηγός στις εργασίες αναστήλωσης και μερικής ανάδειξης του μνημείου.

Ειδώλια, οστέινα κοσμήματα και λίθινα πελεκητά εργαλεία, πήλινα και γυάλινα αγγεία, πήλινα λυχνάρια, νομίσματα, κοσμήματα, κτερίσματα και τόσα άλλα ευρήματα ήρθαν στην επιφάνεια στο πλαίσιο των αρχαιολογικών εργασιών που πραγματοποιήθηκαν κατά την κατασκευή του αγωγού ΤΑΡ. Και ήρθαν στο φως όχι τυχαία, αλλά ύστερα από μεθοδική δουλειά των υπευθύνων του έργου, πάντα σε στενή συνεργασία με τις αρμόδιες αρχαιολογικές αρχές, γεγονός που απηχεί αφενός μια διαφορετική φιλοσοφία υλοποίησης έργων υποδομής και αφετέρου τη βούληση να χρησιμοποιηθούν καινοτόμες μέθοδοι κατασκευής για την προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς.

Αυτό σημαίνει πως, τηρώντας τη δέσμευσή τους για διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και προστασία των ευαίσθητων μνημείων, οι άνθρωποι του ΤΑΡ χρησιμοποίησαν καινοτόμες και μη παρεμβατικές μεθόδους για την κατασκευή του αγωγού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το βυζαντινό διατείχισμα της Αναστασιούπολης, στην περιοχή Αμαξάδες του Δήμου Ιάσμου στη Ροδόπη. Πρόκειται για κατασκευή συνολικού μήκους 2,4 χλμ. που ανάγεται στην Ιουστινιάνεια περίοδο και συνδυάζει το ρόλο του υδραγωγείου και της προστατευτικής οχύρωσης. Σύμφωνα με δέσμευση της Μελέτης Περιβαλλοντικών και Κοινωνικών Επιπτώσεων (ΜΠΚΕ) του ΤΑΡ να προστατευτεί το μνημείο, εκπονήθηκε ειδική τεχνική μελέτη και η κατασκευή του αγωγού στο σημείο πραγματοποιήθηκε με τη μέθοδο της υπόγειας διέλευσης (boring), δηλαδή χωρίς να ανοιχθεί τάφρος και, κατά συνέπεια, δίχως να επηρεαστεί το μνημείο.

Ένα ακόμη παράδειγμα διαφύλαξης της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς υπήρξε και η περίπτωση του κεραμικού κλιβάνου βάρους 29 τόνων (!), ο οποίος μεταφέρθηκε από το σημείο που βρέθηκε στη θέση «Αρσάκειο» του Δήμου Μαρωνείας-Σαπών στο προαύλιο του Αρχαιολογικού Μουσείου Κομοτηνής.

Όλα αυτά τα ευρήματα –κινητά και ακίνητα–καταγράφονται και συντηρούνται, με σκοπό να εκτεθούν και να διηγηθούν τη μακραίωνη ιστορία του τόπου όπου βρέθηκαν. Κάποια μάλιστα από τα ευρήματα αυτά παρουσιάστηκαν στο 31ο συνέδριο «Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη το 2017» που διεξήχθη στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο από τις 8 έως τις 10 Μαρτίου 2018, με την υποστήριξη του ΤΑΡ. Εκεί κορυφαίοι επιστήμονες-εκπρόσωποι από 9 Εφορείες Αρχαιοτήτων της βόρειας Ελλάδας (Έβρου, Ροδόπης, Ξάνθης, Σερρών, Κιλκίς, Θεσσαλονίκης, Κοζάνης, Καστοριάς και Φλώρινας) παρουσίασαν τα αρχικά συμπεράσματα των ανασκαφικών τους δραστηριοτήτων, σημειώνοντας πως αν δεν υπήρχαν τα δημόσια ή τα ιδιωτικά έργα, οι ανασκαφές στην Ελλάδα θα είχαν σχεδόν σταματήσει. Κι εδώ ακριβώς κρύβεται μία ακόμη σπουδαία διάσταση του μεγάλου αυτού έργου υποδομής. Αλλά και μια απόδειξη ότι η ανάπτυξη μπορεί να συμβαδίσει με την ευαισθησία και τον σεβασμό στο περιβάλλον• ο πολιτισμός με την ενέργεια• και η διάσωση του αρχαιολογικού πλούτου με τη διαμόρφωση μιας νέας, καλύτερης ημέρας για την Ελλάδα σε κάθε τομέα.

Υπενθυμίζεται, ότι οι άνθρωποι του έργου επέδειξαν τον υψηλό βαθμό ευαισθησίας αλλά και ετοιμότητάς τους από την πρώτη στιγμή. Ήδη από το 2013 ο TAP είχε υποβάλει την ολοκληρωμένη Μελέτη Κοινωνικών και Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του έργου στα αρμόδια υπουργεία. Μία μελέτη που αναγνώριζε και αξιολογούσε τις πιθανές επιπτώσεις της κατασκευής του αγωγού, μεταξύ άλλων και στην πολιτιστική κληρονομιά, περιλαμβάνοντας κατευθύνσεις για την υλοποίηση μέτρων αποφυγής, αντιμετώπισης και μετριασμού τυχόν επιπτώσεων. Και η προετοιμασία αυτή τους δικαίωσε στο τέλος. Διότι στο πλαίσιο των κατασκευαστικών έργων για τον αγωγό ήρθαν στην επιφάνεια πολλά σημαντικά ευρήματα που εμπλούτισαν τον αρχαιολογικό χάρτη της βόρειας Ελλάδας, με διπλό όφελος για τη χώρα: Και για την κληρονομιά που διασώθηκε και ασφαλώς, για το τεράστιο ενεργειακό έργο του Αγωγού που βάζει την Ελλάδα στη νέα εποχή.

* Τα δικαιώματα των φωτογραφιών ανήκουν στις κατά τόπους Εφορείες Αρχαιοτήτων