Οι «χαρτογράφοι» των βυθών

«Εχουμε γεννηθεί μέσα στη θάλασσα, την ξέρουμε με κλειστά μάτια. Φυσικά και γνωρίζουμε πού βρίσκονται περιοχές με λιβάδια Ποσειδωνίας γύρω από το νησί μας. Εκεί γίνεται η αναπαραγωγή όλων των ειδών, από το καλαμάρι μέχρι το ψαράκι. Η ήπια διαμόρφωση, η άμμος, η προστασία από ισχυρά ρεύματα δίνουν τις κατάλληλες συνθήκες», μας λέει ο Μιχάλης Μανουσάκης, χρόνια ψαράς στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Φούρνων κι ένας από τους καλύτερους γνώστες των θαλάσσιων οικοτόπων της περιοχής.

«Ελα, παππού μου, να σου δείξω τα αμπελοχώραφά σου», έλεγε μια παλιά παροιμία. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις θάλασσες και τους ψαρότοπους. Οι παράκτιοι αλιείς, αυτοί που για δεκαετίες οργώνουν με τα μικρά τους αλιευτικά τις ζώνες γύρω από τα νησιά, γνωρίζουν πολύ καλά πού βρίσκονται λιβάδια Ποσειδωνίαςή άλλες περιοχές με πολύτιμη θαλάσσια βλάστηση.

Η μελέτη

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος» σε συνεργασία με το βρετανικό Πανεπιστήμιο του Πλίμουθ αξιοποίησε την πολυετή γνώση των ψαράδων για να καταγράψει περιοχές Ποσειδωνίας σεπέντε νησιά (Φούρνοι, Λειψοί, Αρκιοί, Πάτμος και Λέρος), προχωρώντας μάλιστα σε μια διπλή σύγκριση: Πρώτον, συνέκρινε τις καταγραφές των αλιέων με τις δορυφορικές αποτυπώσεις και, δεύτερον, προχώρησε σε μια ανάλογη διαδικασία «τσεκάροντας» τους επίσημους χάρτες της Γενικής Διεύθυνσης Αλιείας του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Η έρευνα δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο επιστημονικό περιοδικό «Ocean & Coastal Management».

«Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά και πολλαπλά αποκαλυπτικά. Οι χάρτες των ψαράδων παρουσίασαν ακρίβεια περίπου 78% κατά μέσον όρο σε σχέση με τις δορυφορικές απεικονίσεις, αγγίζοντας σε ορισμένες περιπτώσεις έως και το 92%! Αντίθετα, στους επίσημους χάρτες του ΥΠΑΑΤ τα προστατευόμενα λιβάδια εμφανίζονται να καλύπτουν στις μισές περιπτώσεις έκταση σημαντικά μικρότερη από ό,τι στην πραγματικότητα. Είναι και ακατάλληλη η κλίμακα. Δεν μπορείς να καταγράφεις τα λιβάδια Ποσειδωνίας με τετράγωνα πλευράς ενός χιλιομέτρου. Κι αυτό παρότι διατέθηκαν 660.000 ευρώ για την εκπόνησή τους… Προφανώς, αυτή η υποεκτίμηση έχει σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην εφαρμογή της εθνικής και της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την προστασία αυτών των κρίσιμων οικοτόπων, αφήνοντας ανοικτό τον δρόμο για αρνητικές συνέπειες στο θαλάσσιο περιβάλλον», λέει στην «Κ» ο Κωνσταντής Αλεξόπουλος, συνεργάτης του «Αρχιπελάγους» και εκ των συγγραφέων της δημοσίευσης. Η μελέτη αξιοποιεί τη μεθοδολογία της Τοπικής Οικολογικής Γνώσης, δηλαδή της συσσωρευμένης γνώσης των τοπικών κοινωνιών για το περιβάλλον τους.

Οι χάρτες των αλιέων με τα λιβάδια Ποσειδωνίας παρουσίασαν ακρίβεια περίπου 78% κατά μ.ό. σε σχέση με τις δορυφορικές απεικονίσεις, αγγίζοντας σε ορισμένες περιπτώσεις έως και το 92%.

«Πολλές φορές οι επιστήμονες αντιμετωπίζουν υποτιμητικά τους ψαράδες, κάπως σαν “βαρβάρους”, αμόρφωτους κ.λπ. Κι όμως στην πράξη αποδεικνύονται δάσκαλοι. Το “Αρχιπέλαγος” στηρίζεται διαχρονικά στη συνεργασία με τους αλιείς. Το μεγάλο πρόβλημα είναι πως χάνονται οι παλαιότερες γενιές, νέοι ψαράδες δεν βγαίνουν, κι έτσι χάνεται και η γνώση που έχει συσσωρευθεί τόσα χρόνια», λέει στην «Κ» η Αναστασία Μήλιου, επιστημονική διευθύντρια του ινστιτούτου.

Σχέση εμπιστοσύνης

Το «Αρχιπέλαγος», εδώ και πολλά χρόνια, προσπαθεί να κτίσει μια σχέση εμπιστοσύνης με τους αλιείς. «Είναι σημαντικό να ξεπεραστεί η απαξίωση των αλιέων. Τα κλειστά αυτιά της πολιτείας είναι κι αυτός ένας παράγοντας που οδηγεί στην εγκατάλειψη του επαγγέλματος», συμπληρώνει η κ. Μήλιου.

Ο Κωνσταντής Αλεξόπουλος, όπως και οι άλλοι συνεργάτες του προγράμματος, πέρασε αρκετό χρόνο με τους ψαράδες. «Αρχικά υπήρχε μια απόσταση, από μερικούς μπορεί και προκατάληψη. Οταν όμως έμαθαν τα κίνητρα της έρευνας, δηλαδή πως θέλουμε να καταγράψουμε τους βιοτόπους και να προστατεύσουμε τους ψαρότοπους αξιοποιώντας την πείρα τους, ήθελαν να συνεργαστούν και να μοιραστούν τις γνώσεις τους», συμπληρώνει. Μιλάμε για ψαράδες με πολλές δεκαετίες στη θάλασσα, ακόμη και 40 ή 50 χρόνια! «Η ανάπτυξη ενός πνεύματος συνεργασίας με τους αλιείς για τη διαχείριση των οικοσυστημάτων είναι πολύ σημαντική. Γιατί μόνο με την υποστήριξή τους μπορεί να προχωρήσουν σε θετικό κλίμα οι όποιες ρυθμίσεις για την προστασία του περιβάλλοντος στο μέλλον. Βεβαίως, με ταυτόχρονη αυξημένη υποστήριξη για το δύσκολο επάγγελμά τους, όπως αποζημιώσεις για σκισμένα δίχτυα από θαλάσσια ζώα, ενίσχυση στα καύσιμα κ.λπ.», τονίζει ο κ. Αλεξόπουλος.

«Το βασικό πρόβλημα των παράκτιων ψαράδων είναι η βιομηχανική αλιεία. Οι μεγάλες τράτες που έρχονται και τα σαρώνουν όλα, καταστρέφοντας και τον βυθό με τα βαριά, συρόμενα εργαλεία. Για παράδειγμα, όταν είχε έρθει μια τράτα στους Λειψούς μέσα σε μία εβδομάδα σήκωσε τόσα αλιεύματα όσα βγάζουν όλα τα ψαροκάικα του νησιού σε μήνες», αναφέρει ο κ. Αλεξόπουλος. Οι παράκτιοι ψαράδες είναι «καταδικασμένοι» σε πιο ήπια και βιώσιμη αλιεία, αλλά αυτό θα έπρεπε να είναι ένας βασικός λόγος για την υποστήριξή τους.

Κανονικά οι τράτες απαγορεύεται να επιχειρούν σε λιβάδια Ποσειδωνίας, άρα η ελλιπής χαρτογράφησή τους, που υπάρχει σήμερα στην Ελλάδα, αφήνει κρίσιμες περιοχές απροστάτευτες.

Σύμφωνα με τους ερευνητές του «Αρχιπελάγους», η χαρτογράφηση πρέπει να ξαναγίνει. «Είναι φανερό πως υπάρχει σοβαρό πρόβλημα. Στους χάρτες εμφανίζονται νησιά, όπως οι Φούρνοι και το Μακρονήσι, πρακτικά χωρίς Ποσειδωνία. Ολόκληρες περιοχές εξαφανίστηκαν από τους χάρτες κι αυτό μπορεί να βολεύει κάποιους. Πρέπει να γίνει νέος χάρτης. Υπάρχουν πολλά νέα δεδομένα από τοπικές καταγραφές, υπάρχουν οι δορυφορικές αποτυπώσεις, υπάρχει η γνώση των τοπικών αλιέων, που πρέπει να αξιοποιηθεί. Αυτή είναι η πιο γρήγορη μέθοδος και η σχετικά πιο οικονομική, καθώς δεν υπάρχει χρόνος. Κάθε έτος καταστρέφονται λιβάδια Ποσειδωνίας, τραγάνες και άλλοι πολύτιμοι βιότοποι», τονίζει η κ. Μήλιου. Κι όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά όχι μόνο για το περιβάλλον, αλλά για τα ιχθυοαποθέματα, τις παραλίες, τον τουρισμό, συμπληρώνει.

«Καμιά φορά αισθάνομαι πως έχω γίνει γραφικός, λέγοντας τα ίδια και τα ίδια για τη σημασία της θάλασσας, αλλά βλέποντας να μη γίνεται τίποτα και η καταστροφή να συνεχίζεται. Από την άλλη παίρνω ζωή όταν βγαίνω στο γαλάζιο», λέει στην «Κ» ο κ. Μανουσάκης. Είναι πολύ σημαντικό να μη βουλιάξει η πολύτιμη τέχνη της αλιείας και η γνώση που κουβαλάει στην απογοήτευση, αλλά να γίνει σημαδούρα για την προστασία των θαλασσών.