Οι μπαμπακίες. Ξερικές καλλιέργειες στα Κύθηρα

Λίγο πολύ όλοι στα Κύθηρα γνωρίζουν για τις μπαμπακίες, την πανάρχαια μέθοδο στα άνυδρα νησιά του Αιγαίου για καλλιέργειες καλοκαιρινών λαχανικών χωρίς τη χρήση νερού ή, για την ακρίβεια, με ελάχιστο νερό, αφού αυτό ήταν πολύτιμο και σε μόνιμη ανεπάρκεια.

Οι ξερικές καλλιέργειες είναι γνωστές από τα Μινωικά χρόνια στην Κρήτη, στην οποία επιβιώνουν ακόμη και σήμερα σε μερικά χωριά. Ακόμη και στην Κύπρο, με το ίδιο Μεσογειακό κλίμα και ακόμη περισσότερα προβλήματα νερού ήταν γνωστές οι ξερικές καλλιέργειες από πολύ παλιά. Εκεί μάλιστα τα χωράφια με τις καλλιέργειες αυτές και τα προϊόντα που καλλιεργούνταν ονομάζονταν άποτα, δηλαδή αυτά που δεν πίνουν (νερό).

Τι σημαίνει μπαμπακία;

Στα Κύθηρα μόνο, από όλα τα νησιά απ’ όσο γνωρίζουμε υπάρχει ο όρος μπαμπακία, που χαρακτηρίζει τις ξερικές καλλιέργειες. Όμως, από πού βγήκε αυτή η ονομασία; Την απάντηση δίνει η μελέτη των βιβλίων της Αδελφότητος της Παναγίας Κοντελετούς στο Λειβάδι, ενός συναδελφικού ναού, με μεγάλη κτηματική περιουσία, μέρος της οποίας ήταν κατάλληλο για ξερικές καλλιέργειες, καθώς βρισκόταν στην εύφορη κοιλάδα της Λικουβάρας με την άφθονη φυσική υγρασία, αλλά και στη μικρότερη κοιλάδα Αστοχίες. Σύμφωνα με τα βιβλία καταγραφής των ενοικιάσεων του ναού προς τους συναδελφούς ή και τρίτους, στα χωράφια αυτά γίνονταν καλλιέργειες εναλλακτικά, κηπευτικών κάθε καλοκαίρι ή βαμβακιού, αφού υπήρχε τοπική καλλιέργεια για να καλύπτονται οι ανάγκες του τοπικού πληθυσμού από την ενετοκρατία ακόμη, ενώ είναι γνωστή και η καλλιέργεια λιναριού, που έφθασε μέχρι τα μέσα του 20ού αι. και την Κατοχή.

Στα χωράφια αυτά ακολουθούσαν την τακτική, μία χρονιά να καλλιεργούν κηπευτικά και μία χρονιά μπαμπάκι, ενώ αναφέρονται και περιπτώσεις που έκαναν ταυτόχρονα δύο καλλιέργειες. Σε λωρίδες του χωραφιού καλλιεργούσαν μπαμπάκι και σε λωρίδες κηπευτικά. Στην ουσία και οι δύο αυτές πρακτικές βασίζονταν στην ίδια λογική, αυτήν της αμειψισποράς για να μην εξαντλούνται τα φυσικά οργανικά στοιχεία με συνεχή καλλιέργεια των ίδιων προϊόντων, καθώς δεν υπήρχαν δυνατότητες τεχνικής λίπανσης πέραν της κοπριάς των ζώων, την οποία χρησιμοποιούσαν κατά κύριο λόγο στα περιβόλια, που ήταν όμως ποτιστικά.

Είναι γνωστό ότι εκεί που έβαζαν κοπριά τα εδάφη είχαν ανάγκη από πότισμα και το νερό ήταν λίγο, ενώ και ο κόπος για την άντλησή του μεγάλος! Έτσι, τα χωράφια στα οποία γίνονταν αυτές οι ξερικές καλλιέργειες ονομάστηκαν μπαμπακίες, κάτι που κατέληξε να είναι συνώνυμο του ξερικού.(Σήμερα, στην περιοχή της Λικουβάρας  εξακολουθούν να φυτρώνουν κάθε χρόνο λίγα φυτά μπαμπακιού, κατάλοιπα αυτών των παλαιών καλλιεργειών, φυσικά πλέον σε άγρια μορφή, έχουν όμως ενδιαφέρον, καίτοι δεν έχουν κινήσει την περιέργεια κάποιων ειδικών στην αναζήτηση παλαιών ποικιλιών διαφόρων ειδών, αφού πλέον όλα γίνονται από σπόρους μεγάλων εταιρειών και διαφόρων υβριδίων).

Φυσικά, οι ξερικές καλλιέργειες είχαν ένα μεγάλο «κόστος» και μερικά απ’ τά οφέλη στην οικονομία του νοικοκυριού της εποχής. Το κόστος ήταν ότι απαιτούσαν δύο και τρία οργώματα, κάτι όχι εύκολο, αφού η καλλιέργεια γινόταν με ζώα και ύστερα ότι η παραγωγή σε ποσότητα ήταν αρκετά μικρότερη από τα ποτιστικά χωράφια. Όμως αυτά κατά την Ενετοκρατία ανήκαν κατά κύριο λόγο στους άρχοντες, ενώ οι φτωχοί αγρότες, δηλαδή η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, δεν είχαν παρά ελάχιστα αρδευόμενα περιβόλια, από τα οποία λιγοστά διέθεταν τρεχούμενο νερό. Το κέρδος ήταν ότι οι ξερικές καλλιέργειες δεν ήθελαν πότισμα, ούτε κοπριά και τα προϊόντα ήταν εξαιρετικής ποιότητος σε εποχές που οι ασθένειες ήταν σπάνιες και η αντιμετώπισή τους γινόταν με διάφορα μέσα εκ των ενόντων (στάχτη, αρωματικά κλπ) ενώ σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση των ασθενειών τότε είχαν οι ιερείς που διάβαζαν ευχές, είτε προληπτικά, είτε με την εμφάνιση των ασθενειών, όπως ακριβώς γινόταν και με τις ασθένειες των ζώων. Τις ευχές αυτές ακόμη και τώρα μπορεί να διαβάσει κανείς στα εκκλησιαστικά βιβλία.

Πού και πώς γίνεται σήμερα μία μπαμπακία;

Κατά πρώτον να διευκρινίσουμε ότι δεν είναι όλα τα χωράφια και σε όλα τα χωριά του νησιού κατάλληλα για ξερικές καλλιέργειες. Τόσο το χώμα, όσο και το μικροκλίμα της περιοχής είναι σημαντικοί παράγοντες χωρίς τους οποίους μία προσπάθεια για ξερικές καλλιέργειες μπορεί να αποβεί σκέτη αποτυχία. Το χώμα πρέπει να είναι κατάλληλο για να κρατά την υγρασία από τις βροχές του χειμώνα και της άνοιξης, ενώ το μικροκλίμα πρέπει να είναι τέτοιο που να έχει πολλή υγρασία το καλοκαίρι, όταν επικρατούν Δυτικοί άνεμοι (οι περίφημες Τσιριγώτικες προβέντζες) που δίνουν μεγάλη ποσότητα υγρασίας στα φύλλα των φυτών και τα σώζουν από το να ξεραθούν.

Για το λόγο αυτό σε περιοχές του νησιού με ξηρό κλίμα δεν ενδείκνυται η καλλιέργεια μπαμπακίας. Κατάλληλες περιοχές που είναι φημισμένες για μεγάλες παραγωγές ξερικών είναι, ο Κάλαμος, το Λειβάδι, ο Δρυμώνας στα πεδινά, ένα μικρό μέρος στην περιοχή Κάψαλος στο δρόμο προς Μυλοπόταμο, τα Φριλιγκιάνικα, η περιοχή κοντά στο αεροδρόμιο και, φυσικά, ο κάμπος λίγο πριν τον Ποταμό, που, μαζί με το Λειβάδι και τον Κάλαμο, είναι οι κύριες περιοχές που είναι εκτεταμένες και κατάλληλες για ξερικές καλλιέργειες. Βέβαια υπάρχουν και πολλά ακόμη σημεία κατάλληλα, αλλά και μέρη μέσα στα παραπάνω χωριά,  που το μικροκλίμα ή το έδαφος δεν ευνοούν τις καλλιέργειες αυτές.

Η προετοιμασία ενός χωραφιού για μπαμπακία προϋποθέτει πρώτα από όλα μία έρευνα στο παρελθόν. Αν το χωράφι το φύτευαν τα παλαιότερα χρόνια για μπαμπακία και σήμερα είναι κατάλληλο. Αν όχι, καλλίτερα να αναζητήσετε άλλο. Ο τρόπος καλλιέργειας διαφέρει από καλλιεργητή σε καλλιεργητή και εξαρτάται από την εμπειρία που διαθέτει αυτός ή τι ξέρουν οι κάτοχοι των τρακτέρ, καθώς αυτοί έχουν καλλίτερη γνώση για κάθε χωράφι και μπορούν να εκτιμήσουν την καταλληλότητα του εδάφους.

Ποίο τρόπο άροσης θα επιλέξετε εξαρτάται πάλι από την εμπειρία του καλλιεργητή. Μία αρκετά αποτελεσματική μέθοδος είναι η παρακάτω. Γύρω στο Δεκέμβριο ή Ιανουάριο και ανάλογα με τις βροχές, πόσο δηλαδή επιτρέπουν το όργωμα, ένα τρακτέρ οργώνει με βαθειά άροση το χωράφι. Μερικοί προτιμούν να το αφήσουν χωρίς σβάρνισμα, όπως δηλαδή το οργώνει το τρακτέρ με τα ηνία, καθώς το έδαφος κρατάει περισσότερη υγρασία από τις βροχές, ενώ ο ήλιος σκοτώνει διάφορους μικροοργανισμούς επικίνδυνους για τις καλλιέργειες, απολυμαίνεται δηλαδή το έδαφος με φυσικούς τρόπους. Τον Απρίλιο ακολουθεί δεύτερο όργωμα, όταν το χώμα είναι στεγνό, αλλά απαραίτητα εδώ το χωράφι σβαρνίζεται. Το Μάιο και ανάλογα με τη θερμοκρασία του εδάφους, το χωράφι φρεζάρεται και είναι έτοιμο για φύτευση. Από τις παραπάνω διαδικασίες οι πιο πολλοί έχουν περιοριστεί στα δύο οργώματα, δηλαδή δεν οργώνουν Δεκέμβριο και προχωρούν στο όργωμα της άνοιξης. Η πρακτική καθενός εξαρτάται από τις παραδόσεις και τις εμπειρίες που ακολουθεί.  Οι παλαιότεροι θεωρούσαν την καταλληλότερη εποχή για το φύτεμα της μπαμπακίας ανάμεσα στις εορτές του Αγίου Θεοδώρου Κυθήρων (12 Μαΐου) και Αγίου Κωνσταντίνου (21 Μαΐου). Η επιλογή εξαρτάται πάντα από την υγρασία και τη θερμοκρασία της γης, ενώ δεν είναι λίγοι όσοι –ακόμα και …σήμερα- επιλέγουν να φυτεύουν, όταν έχει καλόφεγγο[1]!

Όσον αφορά τη θερμοκρασία, την εποχή που τα θερμόμετρα ήταν άγνωστα, χρησιμοποιούσαν μία …αλάνθαστη μέθοδο. Κατέβαζαν τις βράκες που φορούσαν τότε και κάθονταν στο χώμα. Αν κρύωνε ο ποπός τους έπρεπε να περιμένουν λίγο ακόμη. Αν όχι, ξεκινούσαν το φύτεμα!

Τι φυτεύουμε και πώς;

Παλαιότερα, στις δύσκολες  εποχές που, ούτε τα προϊόντα έρχονταν στο νησί, ούτε η τσέπη των ανθρώπων μπορούσε να τα αγοράσει, στις μπαμπακίες καλλιεργούσαν τα πάντα από σπόρους που κρατούσαν κάθε χρόνο. Ας απαριθμήσουμε μερικά είδη: πεπόνια, καρπούζια, αμπελοφάσουλα, τομάτες, ατζούρια, κολοκύθες  και κολοκύθια, σουσάμι και άλλα. Μερικοί έβαζαν με επιτυχία μπάμιες, πιπεριές, ακόμα και αγγούρια, ανάλογα το έδαφος που είχαν.

Στο φύτεμα πάλι και τη σπορά  ακολουθείται διαφορετικός τρόπος από κάθε καλλιεργητή.  Για πεπόνια, καρπούζια και φασόλια μερικοί ακολουθούν τον παλαιότερο τρόπο της σποράς κατά το τελευταίο φρεζάρισμα. Συνήθως φυτρώνουν περισσότερα φυτά και πρέπει να γίνει αραίωση, αν ακολουθήσετε αυτόν τον τρόπο. Προτιμότερο είναι να γίνει φύτεμα ή σπορά σε λάκκους ή μεγάλα αυλάκια. Σημαντικό είναι να μην φυτεύονται στην επιφάνεια, αλλά μερικά εκατοστά κάτω από αυτήν, καθώς στο απαραίτητο παράχωμα, (βλ. παρακάτω) το φυτό θα χρειασθεί χώμα γύρω από τη ρίζα και δεν είναι καλό να γίνεται αυτό σε μορφή τρούλων. Για το λόγο αυτόν πολλοί προτιμούν να φυτεύουν σε βαθειά αυλάκια που γίνονται με το τρακτέρ ή με το χέρι.

Σήμερα πλέον οι περισσότεροι προτιμούν να αγοράζουν έτοιμα φυτά, ακόμη και φασόλια. Φυσικά αυτό έχει το κακό που αναφέραμε, ότι χάνονται οι παλαιές παραδοσιακές ποικιλίες, που είχαν εγκλιματιστεί στις τοπικές συνθήκες και, μερικές από αυτές, ήταν πλέον ανθεκτικές στις ασθένειες. Εκεί όμως που υπερτερούσαν σίγουρα ήταν στη νοστιμιά. Αναζητείστε π.χ. τομάτες ντόπιες από τους λίγους που έχουν κρατήσει σπόρους και τους διατηρούν με ευλάβεια (ένας συστηματικός συλλέκτης τοπικών ποικιλιών για παράδειγμα είναι ο κ. Κ. Καμπούρης από την Αγία Πελαγία) και θα δείτε τη διαφορά.

Ας ξεπεράσουμε όμως αυτό το θέμα και ας πάμε στην καλλιέργεια, καθώς με το θέμα των τοπικών ποικιλιών θα πρέπει να ασχοληθούμε σε χωριστό αφιέρωμα. Όπως είπαμε, ειδικά η τομάτα, πρέπει να φυτεύεται βαθειά και να μένει χώρος για το παράχωμα, ανάλογα με το ύψος του φυτού, το οποίο μπορεί να μπει στο χώμα ακόμη και μέχρι το σημείο που αρχίζουν τα φύλλα, αφού η τομάτα ριζοβολεί συνεχώς και δυναμώνει όσο περισσότερες ρίζες έχει στο χώμα.  Πολλοί χρησιμοποιούν κατά τη φύτευση διάφορα λιπάσματα για ενίσχυση των φυτών. Αυτό δεν είναι κακό αρκεί να μην γίνεται κατάχρηση, ενώ είναι προτιμότερη η χρήση βιολογικών λιπασμάτων. Μία καλή μέθοδος είναι η χρήση συμπυκνωμένων υγρών από φύκια. Υπάρχουν ειδικά για τη ριζοβλάστηση και άλλα για την ανάπτυξη και ενδυνάμωση. Όλα είναι φυσικά προϊόντα και η διάλυση στο νερό αναφέρεται στη συσκευασία. Συνήθως αρκεί ένα καπάκι συμπυκνωμένου υγρού φυκιών σε 10 λίτρα νερό και ένα λίτρο ανά φυτό στη ρίζα και μετά να πέσει το χώμα. Το ίδιο μπορεί να γίνει σε  όλα τα φυτά ή, ακόμα, και στους σπόρους. Τα πεπόνια, τα καρπούζια, τα κολοκύθια, οι μπάμιες  και τα συναφή καλό είναι να βάζετε τους σπόρους ένα-δύο 24ωρα πριν στο νερό για καλλίτερη βλάστηση. Για τα φασόλια αρκεί και μία ώρα.  Εννοείται ότι μπορεί να πάρετε έτοιμα φυτά και να αποφύγετε τη φασαρία, εάν δεν έχετε δικούς σας σπόρους.

Σε ένα μήνα περίπου  μετά τη φύτευση ή τη σπορά τα φυτά σας είναι έτοιμα για το παράχωμα, μία διαδικασία  που δεν πρέπει να παραλείπεται. Κατά το παράχωμα σκάβεται προσεκτικά το χώμα γύρω από το φυτό με προσοχή στη ρίζα του και  βάζουμε ένα λίπασμα ή, καλλίτερα για όσους δεν βάζουν λιπάσματα, ένα συμπύκνωμα από φύκια, τα οποία δυναμώνουν τα φυτά σας. Σε μερικά μέρη βάζουν αυτό το συμπλήρωμα και δεύτερη φορά στη ρίζα, ενώ πιο συστηματικοί καλλιεργητές ψεκάζουν τα φύλλα των φυτών, ειδικά της τομάτας, με το διάλειμμα από τα φύκια σε νερό και αυτό μπορεί να γίνει ανά 15ήμερο ή ανά μήνα. Όσα φυτά είναι δυνατά είναι πλέον ανθεκτικά στις ασθένειες, οι οποίες πολύ δύσκολα πλέον αντιμετωπίζονται χωρίς φάρμακα. Για αυτά και τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον είναι επιτακτικό να ακολουθείτε τις οδηγίες ειδικών, καθώς, η λανθασμένη χρήση τους, αποτελεί μεγάλο κίνδυνο, τόσο για τους χρήστες, όσο και για το περιβάλλον, ειδικά για τις μέλισσες. Φυσικά το καλλίτερο είναι να αποφεύγονται εντελώς, αλλά δεν είναι εύκολο αυτό, ειδικά για τους επαγγελματίες.

Όσον αφορά τη συγκομιδή, για την οποία βέβαια γίνονται όλες αυτές οι διαδικασίες, εξαρτάται πάντα από πολλούς παράγοντες με κύριους, τις καιρικές συνθήκες και την επιτυχέστερη προετοιμασία της φυτείας σας. Ξεκινήστε από τώρα ακόμα και όσοι δεν έχετε εμπειρία και μην απογοητευθείτε στην πρώτη αποτυχία. Όλα είναι θέμα εμπειρίας και μεθοδικότητος και να θυμάστε πάντα, ότι η χαρά της δημιουργίας και η αίσθηση ότι απολαμβάνεις το προϊόν του δικού σου μόχθου, είναι η μεγαλύτερη ανταμοιβή. Αφήστε την ….ψυχοθεραπεία που προσφέρει η διαδικασία, αλλά και η ενασχόληση μόνο με τη γη και τους καρπούς της. Αυτό θα κάνει πολλούς να την σέβονται περισσότερο και να την προστατεύουν. Κάτι ιδιαίτερα απαραίτητο στις μέρες μας. Και όσοι το ….ψιλοσκέφτεστε, μην περιμένετε τη …σύνταξη. Ξεκινήστε από φέτος και κρατείστε για το ξεκίνημα αυτό εδώ το κομμάτι. Θα σας χρειασθεί στη συνέχεια για να …γράψετε την προσωπική σας ιστορία στην ατομική καλλιέργεια και να δώσετε την καλλίτερη απάντηση στη βιομηχανοποιημένη μαζική παραγωγή των καιρών μας, που ασχολείται μόνο με την εντατική καλλιέργεια χωρίς να λαμβάνει υπ’  όψιν τη σοφία των παλαιοτέρων γενεών, την ανάγκη για ποιοτικά και νόστιμα προϊόντα και το σεβασμό στη φύση.

[1] Καλόφεγγο=οι μέρες μετά την πανσέληνο. Το αντίθετο, χασοφεγγαρία.