Οι Ναΐτες Ιππότες στην Ελλάδα – Πότε και γιατί έφυγαν;

Οι Ναΐτες, ένα θρησκευτικό- ιπποτικό Τάγμα, το οποίο ιδρύθηκε το 1119 και διαλύθηκε το 1312, μας απασχόλησαν σε ένα εκτενές άρθρο στις 30/09/2018. Στο άρθρο αυτό όμως δεν είχαμε κάνει καμία αναφορά στην παρουσία των Ναϊτών στην Ελλάδα. Για 100 περίπου χρόνια (1204-1306) Ναΐτες Ιππότες, όπως θα δούμε, έζησαν στον ελλαδικό χώρο. Τα στοιχεία που θα παραθέσουμε προέρχονται από το κεφάλαιο «Ναΐτες Ιππότες στην Ελλάδα» του Ίωνα Κυδωνιάτη, στο συλλογικό «ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ.

Πότε και πώς βρέθηκαν οι Ναΐτες στην Ελλάδα;

Φαίνεται ότι οι Ναΐτες εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο μετά τη Δ’ Σταυροφορία και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους (13 Απριλίου 1204). Η συμμετοχή των Ναϊτών στη Δ’ Σταυροφορία ήταν μεγάλη και η προσφορά τους σημαντική. Το Τάγμα, 95 χρόνια μετά την ίδρυσή του, βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής του. Είναι χαρακτηριστικό ότι την αποστολή των πολύτιμων δώρων που έστειλε μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας, ο κατακτητής και πρώτος Λατίνος αυτοκράτορας της Πόλης (1204-1206), προς τον Πάπα Ιννοκέντιο Γ’, την ανέθεσε στον Ναΐτη Μπαρόζι, κάτι που δείχνει τη μεγάλη εμπιστοσύνη που είχε προς το Τάγμα ο Βαλδουίνος, αλλά και το πόσο σημαντικοί ήταν οι Ναΐτες.

Αμέσως μετά την εγκατάστασή τους στον ελλαδικό χώρο οι Ναΐτες απέκτησαν προνόμια, τα ίδια που είχαν και στην υπόλοιπη Ευρώπη: απαλλαγή από φόρους και από στρατιωτικές υποχρεώσεις, τυπικού, αστυνομικού δηλαδή, χαρακτήρα. Είχαν όμως την υποχρέωση να παρέχουν στρατιωτικές υπηρεσίες, όταν το απαιτούσαν οι συνθήκες και να παίρνουν μέρος στα τοπικά συμβούλια και στα δικαστήρια. Υπάρχουν τεκμηριωμένα στοιχεία για την παραχώρηση περιουσιακών στοιχείων στους Ναΐτες και την ανάκλησή τους. Οι ιδιοκτησίες που απέκτησαν οι Ναΐτες στην Ελλάδα ξεκινούν χρονικά το 1204 και τερματίζονται περίπου το 1306, δηλαδή λίγο πριν τη διάλυση του Τάγματος.

Σε ποιες περιοχές εγκαταστάθηκαν οι Ναΐτες;
Οι Ναΐτες είχαν εγκατασταθεί κυρίως στην Πελοπόννησο, τη Λαμία, τη Θήβα και, σε μικρότερο βαθμό, στην Εύβοια. Πρώτη ιδιοκτησία των Ναϊτών ήταν η περιοχή της Σατάλια στην Εύβοια (Satalia- Negroponte), η οποία τους κληρονομήθηκε από τον Ζακ ντ’ Αβάνς της Φλάνδρας, ο οποίος την είχε κατακτήσει το 1204. Τον Απρίλιο του 1204 του παραχωρήθηκε και επίσημα από τον Βαλδουίνο. Το 1207 ο Ζακ ντ’ Αβάνς, μην έχοντας κληρονόμους, κληροδότησε την περιοχή γύρω από την Χαλκίδα στους Ναΐτες. Αυτή η παραχώρηση επικυρώθηκε την 31η Οκτωβρίου 1208 από τον Πάπα Ιννοκέντιο Γ’.

Μετά τον θάνατο του Ζακ ντ’ Αβάνς, ο Βουνιφάτιος ο Μομφερατικός διαίρεσε την Εύβοια σε τρία φέουδα: το βόρειο, που παραχωρήθηκε στον Πεγκοράτο ντέι Περγκοάρι, το κεντρικό που παραχωρήθηκε στον Ραβάνο ντέλε Κάρτσερι και το νότιο, για το οποίο δεν γνωρίζουμε πολλά στοιχεία. Χαρακτηριστικοί είναι πάντως οι πύργοι επικοινωνίας των Φράγκων στη Νότια Εύβοια, με σήματα από φωτιά και κάτοπτρα που εκτείνονται από την Κάρυστο μέχρι τη Χαλκίδα. Η περιουσία των Ναϊτών βρισκόταν μεν κάτω από την κυριαρχία του εκάστοτε διοικητή του κεντρικού τμήματος, όμως η νομή (επικαρπία) τους ανήκε. Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στη Χαλκίδα, χτισμένη αρχικά από τον Ιουστινιανό, ανοικοδομήθηκε από τους Ναΐτες το 1204- 1205. Στα υπόγειά της υπήρχε κρύπτη, όπου βρίσκονταν οι τάφοι Φράγκων και, ίσως, Ναϊτών. Σήμερα όμως αυτή δεν είναι προσβάσιμη.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ζήτημα των ιδιοκτησιών των Ναϊτών στη Λαμία και την Κεντρική Ελλάδα. Ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός, ένας από τους ηγέτες της Δ’ Σταυροφορίας, μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης προχώρησε δυτικά με συμμάχους Λομβαρδούς και Ναΐτες. Στη συνέχεια κατέβηκε στη Θεσσαλία όπου και εγκαταστάθηκε. Τον Σεπτέμβριο του 1207 ο Βονιφάτιος σκοτώθηκε και άφησε διάδοχό του έναν ανήλικο γιο του και τους Λομβαρδούς συμμάχους του, διαχειριστές της περιουσίας του. Ο Λομβάρδος διαχειριστής Γκουίντο Πελαβιτσίνο παραχώρησε προφανώς κατ’ εντολή του Βονιφάτιου τη Λαμία (Sydoni, παραφθορά του παλαιού της ονόματος Ζητούνι) και νοτιότερα, τη Ραβένικα, η οποία βρισκόταν στην κοιλάδα του Σπερχειού.

Εκεί έγινε το 1210 Σύνοδος, στην οποία συμμετείχαν Φράγκοι ηγεμόνες και ιεράρχες, με σκοπό να διακανονιστεί ο τρόπος διανομής των κτημάτων των ναών και των μοναστηριών της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η Σύνοδος αποφάσισε να υπαχθούν όλες οι μονές και οι εκκλησιαστικές κτήσεις από τη Θεσσαλονίκη ως την Κόρινθο στον Λατίνο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Αποφασίστηκε επίσης να καταβληθεί από τον κλήρο έγγειος φόρος (το «ακρόστιχο» των Βυζαντινών). Πάντως, οι αποφάσεις δεν εγκρίθηκαν από τον Γοδεφρίδο Βιλεαρδουίνο, επιτηρητή του Μοριά και δεν εφαρμόστηκαν.

Η χήρα του Βονιφάτιου, Μαργαρίτα της Ουγγαρίας, ως επίτροπος του ανήλικου γιου της, υποκινούμενοι από τους Λομβαρδούς διαχειριστές και τους Ναΐτες αξίωνε την ανεξαρτητοποίηση από τους Λατίνους της Κωνσταντινούπολης όλων των περιοχών που κατείχε ο σύζυγός της. Στη σύγκρουση που ακολούθησε, ο Λατίνος αυτοκράτορας Ερρίκος (1206-1216) επικράτησε και αφαίρεσε από τους Ναΐτες (Ιανουάριος 1209) τη Λαμία και τη Ραβένικα. Παρουσία των Ναϊτών στην περιοχή πάντως μαρτυρείται ως το 1250.

Ως αντιστάθμισμα των εδαφών που έχασαν στη Φθιώτιδα οι Ναΐτες, ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ τους παραχώρησε τη Μονή του Οσίου Λουκά και τη γύρω περιοχή, καθώς και την οικία «Φιλοκαλία» στη Θεσσαλονίκη. Επίσης, ο Λατίνος επίσκοπος Θηβών τους παραχώρησε και τους κήπους αναψυχής της πόλης. Πιθανότατα και το Συκάμινο της ΒΑ Αττικής και η γύρω περιοχή, όπου υπήρχε και κάστρο (που έδωσε το όνομά του στο Συκάμινο), παραχωρήθηκαν στους Ναΐτες. Κοντά στη μονή οι Ναΐτες ίδρυσαν στρατόπεδο. Υπάρχουν κάποιες αναφορές και για μια μικρή εκκλησία, την Αγία Μαρίνα της Κλεισούρας που βρισκόταν στο δρόμο για τη Βοδονίτσα, κοντά στη Θήβα, η οποία δόθηκε στους Ναΐτες από τον βαρόνο Γκουίντο. Η εκκλησία αυτή δεν υπάρχει σήμερα.

Διάφορες μικρές ιδιοκτησίες παραχωρήθηκαν επίσης στους Ναΐτες στην Εύβοια, την Πελοπόννησο και την Αττική. Στην Αθήνα οι Ναΐτες μάλλον είχαν στην ιδιοκτησία τους το παρεκκλήσι της μονής Δαφνίου και ένα παρεκκλήσι σε κατοικία στο κέντρο της Αθήνας, το οποίο οι διερχόμενοι Ναΐτες το χρησιμοποιούσαν ως άσυλο.

Οι Ναΐτες στην Πελοπόννησο
Η σημαντικότερη όμως παρουσία των Ναϊτών στον ελλαδικό χώρο ήταν στην Πελοπόννησο. Στην Αχαΐα τους δόθηκαν μερικά χωριά, αρκετά καλλιεργήσιμα κτήματα, η εκκλησιαστική ιδιοκτησία του Γηροκομείου και της μικρής μονής Προβατά κοντά στην Πάτρα. Το Γηροκομείο και η μονή Προβατά ήταν τα πρόχειρα καταλύματα των Ναϊτών στην περιοχή της Πάτρας. Ωστόσο και οι δύο αυτές ιδιοκτησίες ήταν σε διαρκή αμφισβήτηση και διεκδίκηση από τον Λατίνο επίσκοπο της Πάτρας. Πληροφορίες για τη δράση των Ναϊτών στην Πελοπόννησο υπάρχουν στο «Χρονικόν του Μορέως».

Πρώτος κατακτητής της Πελοποννήσου ήταν ο Γκιγιόμ ντε Σαμπλίτ (ο Σαμπλίτης του «Χρονικού») που πολύ σύντομα ονομάστηκε από τον πάπα Ιννοκέντιο Γ’ Πρίγκιπας της Αχαΐας και στον οποίο οφείλεται η πρώτη οργάνωση του Πριγκιπάτου. Ο Σαμπλίτ σεβάστηκε τα, όποια, προνόμια των Ελλήνων και δεν έθεσε σε εφαρμογή τα σχέδια του πάπα για πλήρη απορρόφηση και υποταγή τους από το Βατικανό. Το 1209 λίγο πριν την οριστική αναχώρησή του για τη Βουργουνδία, ο Σαμπλίτ τοποθέτησε τον Γοδεφρείδο Βιλεαρδουίνο πρόεδρο μιας επιτροπής που είχε ως έργο της την κατάτμηση της Πελοποννήσου σε φέουδα. Η επιτροπή απαρτιζόταν από δύο καθολικούς επισκόπους και τέσσερις Έλληνες γνώστες της Πελοποννήσου. Αυτή η επιτροπή συνήλθε στην Ανδραβίδα της Ηλείας την οποία ο Βιλεαρδουίνος είχε ανακηρύξει πρωτεύουσα του Μοριά και χώρισε την Πελοπόννησο σε δώδεκα βαρονίες και αυτές σε φέουδα.

Από τα φέουδα που δημιουργήθηκαν όπως αναφέρεται στο «Χρονικόν του Μορέως» ο Βιλεαρδουίνος παραχώρησε τέσσερα στους Ναΐτες για να «σηκώνουν τα λάβαρα», κάτι που σημαίνει, για να παρέχουν ως αντάλλαγμα τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες. Άλλωστε τα λάβαρα είχαν τεράστια σημασία για τους Ναΐτες όπως αναφέραμε και στο άρθρο της 30/9/2018. Ο Βιλεαρδουίνος πρόσφερε στους Ναΐτες άλλα τέσσερα φέουδα που τους άφησε ο Σαμπλίτ. Η αρνητική στάση του Γοδεφρείδου στην απόφαση του πάπα να θέσει υπό την επιρροή του όλους τους Έλληνες Ορθόδοξους και η μη υπογραφή από αυτόν της Συνθήκης της Ραβένικας (1310) οδήγησαν στον αφορισμό του από τον πάπα. Ο Βιλεαρδουίνος συμπεριφέρθηκε σε γενικές γραμμές πολύ καλά στους ντόπιους ενώ την ίδια στάση κράτησαν και οι Ναΐτες.

Ο Γοδεφρείδος αφού παραχώρησε το ένα τρίτο των κατακτήσεών του στον Μοριά στους επισκόπους/τοποτηρητές του Βατικανού, τους ζήτησε στρατιωτική και οικονομική βοήθεια για να καταλάβει και την υπόλοιπη Πελοπόννησο. Όταν αυτοί αρνήθηκαν τους δήμευσε όλη την κτηματική περιουσία στο Πριγκιπάτο για τρία χρόνια και με αυτή όχι μόνο ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Πελοποννήσου αλλά έχτισε και το κάστρο Clermont γνωστό ως Χλεμούτσι, στο σημερινό Κάστρο της Ηλείας που δέσποζε στον κάμπο της περιοχής και είχε εξαιρετική θέα στο Ιόνιο Πέλαγος. Το κάστρο αυτό το παραχώρησε άμεσα στους Ναΐτες. Στη συνέχεια ο Βιλεαρδουίνος πέτυχε τη σύναψη συμφωνίας με παπική έγκριση για την παροχή στρατιωτικής υποστήριξης από τους Ναΐτες και τους Οσπιτάλιους, ένα άλλο θρησκευτικό ιπποτικό Τάγμα.

Μετά τη σύναψη της συμφωνίας, επέστρεψε τη δημευμένη περιουσία στους Λατίνους επισκόπους. Εκτός από το Χλεμούτσι, ο Γοδεφρείδος προσέφερε στους Ναΐτες την εκκλησία του Αγίου Ιακώβου στην Ανδραβίδα. Στην Ανδραβίδα υπήρχαν δύο ακόμα μεγάλες εκκλησίες χτισμένες από τους Φράγκους: η Αγία Σοφία και ο Άγιος Στέφανος. Στον Άγιο Ιάκωβο τάφηκαν ο Γοδεφρείδος και οι δύο γιοι του: Γοδεφρείδος ο Β’ και Γουλιέλμος.

Τα κέρδη των Ναϊτών από την παρουσία τους στον Μοριά – Πότε έφυγαν από την Ελλάδα;
Η Ανδραβίδα υπήρξε το σημαντικότερο και μακροβιότερο στρατόπεδο -βάση των Ναϊτών στον Μοριά. Η βορειοδυτική ακτή της Πελοποννήσου που έλεγχε τη θαλάσσια οδό των προσκυνητών που ξεκινούσαν από τη νοτιοδυτική Ιταλία με προορισμό τους Αγίους Τόπους ήταν υπό την εποπτεία τους. Τα έσοδα από την εκμετάλλευση των φέουδων, τα κόμιστρα μεταφοράς προσκυνητών και εμπορευμάτων στους Αγίους Τόπους, τις εξαγωγές των πελοποννησιακών προϊόντων στην Ευρώπη καθώς και τη μεταφορά των εσόδων των Φράγκων και της παπικής Εκκλησίας ήταν τεράστια για τους Ναΐτες, που όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη, λειτουργούσαν και στην Ελλάδα ως τραπεζίτες.

Η παρουσία των Ναϊτών στην Ελλάδα τερματίστηκε λίγο πριν το τέλος του 1306. Αναχώρησαν για άγνωστους λόγους. Δεν υπάρχουν στοιχεία για συλλήψεις και δίκες Ναϊτών στην Ελλάδα. Όπως έχουμε αναφέρει, την αυγή της Παρασκευής 13 Οκτωβρίου συνελήφθησαν στη Γαλλία 15.000 Ναΐτες και έτσι άρχισε η ραγδαία διάλυση του Τάγματος. Για τους Ναΐτες της Ελλάδας υπάρχει μόνο μια επιστολή του πάπα Κλήμη Ε’ στις 21 Νοεμβρίου 1307 που απευθύνεται στον Δούκα του Τάραντα Φίλιππο και τον εξουσιοδοτεί να προχωρήσει στην κατάσχεση της περιουσίας των Ναϊτών στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Επίλογος
Οι λιγοστές ανασκαφές που έγιναν στην Ανδραβίδα δεν έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα για καμία από τις τρεις φραγκικές εκκλησίες. Τα ευρήματα είναι πενιχρά: ένα ακόντιο και ο σκελετός γιγαντόσωμου άνδρα που μάλλον ήταν Ναΐτης. Η περιουσία των Ναϊτών στην Ελλάδα πέρασε στο Τάγμα των Οσπιτάλιων όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Αυτοί οικειοποιούνταν ό, τι μπορούσαν και κατέστρεφαν ό, τι θύμιζε τους Ναΐτες.

Και οι Έλληνες βέβαια στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας καθώς έτρεφαν αβυσσαλέο μίσος για τους Φράγκους λόγω της άλωσης της Κων/πολης, την κατοχή της Ελλάδας, την αδιαφορία της Δύσης για το Βυζάντιο αλλά και τις μεθοδεύσεις του Βατικανού κατέστρεφαν οτιδήποτε είχε σχέση με τους Λατίνους. Έλληνες και Ναΐτες δεν ήρθαν ποτέ κοντά. Ωστόσο οι Ναΐτες αν και κατακτητές αντιμετώπιζαν τους Έλληνες χωρίς φανατισμό και μίσος, κάτι αναμφίβολα θετικό.

Πηγή για το άρθρο μας ήταν το κεφάλαιο «Οι Ναΐτες ιππότες στην Ελλάδα» του Ίωνα Κωδωνιάτη στο συλλογικό «ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ. Ευχαριστούμε θερμότατα τον κύριο Στέφανο Ελμάζη, ιδιοκτήτη των εκδόσεων ΑΡΧΕΤΥΠΟ για την πολύτιμη βοήθειά του.