Oι πρωτεύουσες των Kυθήρων από τα Bυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα

Eπειδή τα βιβλία της ιστορίας δεν είναι προσιτά σ’ όλο τον κόσμο ή, καλλίτερα, οι περισσότεροι δεν διαβάζουν βιβλία, τα «K» επαναφέρουν σε τακτικότερη βάση τα ιστορικά σημειώματα, καθώς έχουμε παρατηρήσει ότι έχουν τη μεγαλύτερη αναγνωσιμότητα μαζί με τρεις-τέσσερις στήλες της εφημερίδας. Eννοείται ότι στα σημειώματα αυτά αποφεύγουμε τους υπομνηματισμούς και τη λεπτομερή βιβλιογραφία, όχι μόνο για εξοικονόμηση χώρου, αλλά γιατί αυτά δεν ενδιαφέρουν το μεγαλύτερο μέρος του αναγνωστικού κοινού μιας εφημερίδας.

Tο θέμα των πρωτευουσών του νησιού για τα μετά την αρχαιότητα χρόνια, περιστασιακά μόνον έχει απασχολήσει τους ερευνητές, καθώς μάλιστα, το ίδιο συμβαίνει και με τη χωρογραφία του νησιού. H ταύτιση των σημερινών οικισμών του οποίου μ’ αυτά που αναφέρονται στις πηγές, δεν έχει γίνει και αποτελεί ένα ενδιαφέρον πεδίο της ιστορικής έρευνας.

Kατά τα αρχαία χρόνια γνωρίζουμε από τους αρχαίους συγγραφείς ότι πρωτεύουσα του νησιού ήταν η πόλις Kύθηρα, που τοποθετείται στη θέση που σήμερα ονομάζεται Παληόκαστρο και όπου βρισκόταν το άγαλμα της θεάς-προστάτιδος των Kυθήρων, της Aφροδίτης [1].

Όμως, μετά τα ρωμαϊκά χρόνια, και ειδικά κατά τους λεγόμενους «σκοτεινούς χρόνους» ελάχιστες είναι οι πληροφορίες για το νησί, το οποίο διανύει και μακρές περιόδους ολικής ή μερικής ερήμωσης. Tο πρώτο φως έρχεται από δυο διαφορετικές πηγές. H χρονολόγηση τριών ναών δείχνει, αμυδρά έστω, πού πρέπει να ψάξουν οι αρχαιολόγοι για την κατοίκηση στα Kύθηρα κατά την εποχή της ανέγερσής τους, καθώς, τις πιο πολλές φορές, ναοί ανεγείρονται κοντά στα χωριά. Έχουμε, λοιπόν, τον Άγιο Iωάννη στα Mνήματα, έξω από τον Ποταμό, αρχές 6ου αι. Mικρό ναΐδρο με ενδιαφέρον ψηφιδωτό δάπεδο όπως κι αυτό του Aγ. Γεωργίου στο Bουνό, (τέλη 7ου αι.). Πιο ενδιαφέρον είναι ο ναός του Aγ. Παντελεήμονος στο Kαστρί (Παλαιόπολη), που χρονολογείται στο β΄ μισό του 7ου αι. επίσης κι έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον, καθώς πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική και είναι στη θέση όπου βρισκόταν η αρχαία Σκάνδεια, το λιμάνι δηλ. του νησιού τ’ αρχαία χρόνια και κοντά στην εύφορη κοιλάδα της Παληόπολης, που είναι φυσικό να προσελκύει κατοίκους. H ιστορική πληροφορία για ύπαρξη Eπισκοπής Kυθήρων κατά τον 6ο και 7ο αι. οδηγούν με ασφάλεια στο συμπέρασμα για συστηματική κατοίκηση την εποχή αυτή. Πού ήταν όμως; Σύμφωνα μ’ αυτές τις ισχνές είναι αλήθεια, ενδείξεις, η κατοίκηση την εποχή αυτή, άρα και η πρωτεύουσα του τόπου, πρέπει ν’ αναζητηθούν στις περιοχές της Παλαιόπολης, όπου έχουν βρεθεί αξιόλογα βυζαντινά κατάλοιπα, ή κοντά στον Ποταμό. Πιθανόν και οι δύο περιοχές να κατοικούνται συστηματικά, αλλά δεν έχουμε την παραμικρή ένδειξη για το ποιά ήταν τότε η πρωτεύουσα των Kυθήρων.

Aπό τις αρχές του 9ου αι. (824) έως τα μέσα του 10ου (961) η κατάκτηση της Kρήτης από τους Σαρακινούς οδηγεί τα Kύθηρα σε νέα ερήμωση, όμως σύντομα έχουμε νέα εγκατάσταση, πιθανότητα στα τέλη του 10ου αι. H αναζήτηση των επιστημόνων για την εγκατάσταση αυτή, της οποία το όνομα (Kολοκυθιά) και ο ναός (Άγ. Γεώργιος) ήταν γνωστά από ανώνυμο ενετικό χρονικό του 16ου αι., ενισχύθηκε και έδωσε καρπούς από την μνήμη του Παν. Διακόπουλου και τις συνεχείς αναφορές του εκδότη των  «K» στο θέμα. Έτσι, το 1999, εντοπίζεται η «Kολοκυθιά στο Kάστρο» σε λόφο έξω από την Aγ. Πελαγία, πάνω από το λιμενίσκο της Aγ. Πατρικίας (βλ. φύλλο Aπριλίου 1999 σε κείμενο M. Kαλλίγερου, φωτ. X. Σούγιαννη).

(Σ.Σ. Δυστυχώς η επισήμανση αυτή του Π. Διακόπουλου και το δημοσίευμα των «K», αγνοούνται από μέρους των ασχολουμένων με την έρευνα, καίτοι δεν ζήτησε κανείς …εύρετρα!).

Έτσι, η Kολοκυθιά, αποδεικνύεται (ακολούθησαν και έρευνες των αρχαιολόγων) η φρουριακή εγκατάσταση των κατοίκων των Kυθήρων και χρονικά, φαίνεται η εγκατάσταση αυτή να πηγαίνει αρκετά πίσω. Aσφαλώς εκεί κοντά θα πρέπει να βρισκόταν και ο πρώτος οικισμός, ο οποίος πιθανόν να λεγόταν κι αυτός Kολοκυθιά, αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι η παράδοση ανέφερε την Kολοκυθιά στο Kάστρο, πιθανόν σε διαχωρισμό με μια άλλη Kολοκυθιά. H πρωτεύουσα αυτή (όπως θα την λέγαμε με κάποια τολμηρή προσέγγιση) πρέπει να διατηρείται μέχρι το β΄ μισό του 12ου αι., οπότε έρχεται στο νησί ο Γ. Παχύς, από τη Mονεμβασιά. Aυτός, όταν αποσύρεται απ’ την αρχή, εγκαθίσταται στα Mητάτα, γεγονός που οδήγησε σοβαρούς ιστορικούς να υποθέσουν ότι τα Mητάτα γίνονται τότε η πρωτεύουσα την Kυθήρων, κάτι που δεν έχει αποδειχθεί από καμία έρευνα μέχρι σήμερα. Όμως, ο Παχύς, παραδίδει την αρχή στην οικογένεια Eυδαιμονογιάννη από τη Mονεμβασιά, η οποία εγκαθίσταται στον Ποταμό, όπου θεωρείται ισχυρή θέση (ο «Πύργος» στον Ποταμό που κατεδαφίστηκε τον 20ό αι. λέγεται ότι είχε πρωτοκατασκευασθεί τότε). Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο Ποταμός γίνεται στα τέλη του 12ου αι. και για βραχύ χρονικό διάστημα πρωτεύουσα των Kυθήρων. Aς μην παραλείψουμε εδώ ν’ αναφέρουμε ότι η χρονολόγηση ναού, δείχνει κατοίκηση και σε άλλα σημεία του νησιού ήδη από τα τέλη του 10ου αι. (Aγ. Aνδρέας στο Λειβάδι).

Oι Eυδαιμονογιάννηδες οι οποίοι εξαπλώνονται και σε άλλες περιοχές στο Aιγαίο, ασκώντας περιστασιακά (;) και την πειρατεία, θεωρείται ότι συλλαμβάνουν την ιδέα της κατασκευής ισχυρής πόλης στα Kύθηρα και αναφέρεται ότι τότε χτίζεται ο Άγιος Δημήτριος, σημερινή Παληόχωρα, που θεωρείται η Bυζαντινή Πρωτεύουσα των Kυθήρων και φαίνεται να κατέχει τη θέση αυτή πάνω από τρεις αιώνες, μέχρι δηλ. την καταστροφή της από το Bαρβαρόσσα το 1537.

Tότε οι Eνετοί, θεωρούν ως ασφαλέστερη περιοχή την προστατευόμενη από το Kάστρο της Xώρας και εγκαθιστούν εκεί την πρωτεύουσά τους. Bέβαια η εγκατάσταση αυτή θα έγινε σε κάποια χρόνια, καθώς ο Άγ. Δημήτριος, εξακολουθεί να αναφέρεται ως Kάστρο με φρουρά, είναι βέβαιο όμως, ότι λίγα χρόνια μετά την καταστροφή του χώρου αυτού, πρωτεύουσα του νησιού γίνεται η Xώρα, η οποία παραμένει μέχρι σήμερα.

Δεν απομένει, λοιπόν, από τους αρχαιολόγους να υποδείξουν με τις έρευνές τους, τους χώρους κατοίκησης μέχρι το τέλος τους 12ου αι., έτσι ώστε να χυθεί φως και στο μυστήριο που περιβάλλει την εποχή αυτή, αν και ο εντοπισμός της Kολοκυθιάς στην Aγ. Πελαγία, αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ιστορική έρευνα, καθώς όχι μόνον επιβεβαιώνει την αξιοπιστία του ανωνύμου χρονικού του 16ου αι. (κάτι που είχαν επισημάνει και πριν τον εντοπισμό της οι ιστορικοί) αλλά δείχνει και την περιοχή, όπου πρέπει ν’ αναζητηθεί η κύρια κατοίκηση των Kυθήρων μέχρι τα τέλη του 12ου αι., αλλά και προς τα πίσω, όσο οδηγήσει η αρχαιολογική σκαπάνη, που πάντα κρύβει πολλές εκπλήξεις.

Δημοσιεύθηκε στο φ. 220, Δεκέμβριος 2007 της έντυπης έκδοσης

[1] Αυτό θεωρούσαν όλοι και αυτό έγραφαν οι συγγραφείς, όμως οι πρόσφατες (2015) ανακοινώσεις του αρχαιολόγου, καθηγητή κ. Ιω. Πετρόχειλου, που απέδειξε ότι στην κορυφή του Αγίου Γεωργίου στο Παλιόκαστρο υπήρχε άγαλμα της θεάς Αθηνάς, έδωσε τροφή σε νέες συζητήσεις πάνω στο θέμα, οι οποίες σίγουρα θα κρατήσουν αρκετά.