Οι θεραπευτικές -και όχι μόνο- ιδιότητες του φασκόμηλου

του Γεώργιου Ζακυνθινού, καθηγητή Τεχνολογίας, Ασφάλειας και Ανάπτυξης Λειτουργικών Τροφίμων και Υγειοπροστατευτικών Προϊόντων στη Δημόσια Υγεία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Το παρόν άρθρο αποτελεί το πέμπτο μέρος του αφιερώματος της «ΥΧ» για τις προοπτικές που έχει η καλλιέργεια των Αρωματικών και Φαρμακευτικών Φυτών (ΑΦΦ) στην Ελλάδα. Η σημερινή ανασκόπηση αφορά το φασκόμηλο αναλύοντας τους τρόπους χρήσης του, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καλλιέργειάς του και τις ορθές καλλιεργητικές πρακτικές.

Ως φασκόμηλο αναφέρονται όλα τα γνωστά αυτοφυή είδη Σάλβιας. Τα είδη της Σάλβιας της ελληνικής χλωρίδας είναι περισσότερα από 20 από τα οποία μόνο τα τέσσερα παρουσιάζουν εμπορικό ενδιαφέρον. Όλα τα είδη είναι πολυετείς μικροί θάμνοι με βλαστούς τετραγωνικούς, άνθη ωραία ιώδη γαλαζοϊώδη και φύλλα με μίσχο. Στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας αναφέρονται με τα κοινά ονόματα: φασκόμηλο, φασκομηλιά, αλισφακιά, χαμωσφακιά, μοσχακίδι, μηλοσφακιά, φλασκομηλιά, φουσκομηλιά, λουσφάκι, φασκός, αγριοσφακιά κ.λπ.

Τα κυριότερα από αυτά με εμπορικό ενδιαφέρον είναι η Salvia pomifera (ελελίσφακος ο μηλοφόρος), η Salvia grandiflora (ελελίσφακος ο μεγανθής), η Salvia triloba (ελελίσφακος ο τρίλοβος) και η Salvia officinalis (ελελίσφακος ο φαρμακευτικός). Η σάλβια η φαρμακευτική επιστημονικά Salvia officinalis., της οικογένειας Lamiaceae (Labiatae) των χειλανθών, είναι φυτό γνωστό από την αρχαιότητα, με την αναφορά ως ο ελελίσφακος του Θεόφραστου.

Χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη για διάφορες βιομηχανίες αρωματοποιίας, φαρμακευτικής, τροφίμων και καλλυντικών. Καλλιεργείται εμπορικά για το αιθέριο έλαιο και καλλιεργείται σε όλη την Ευρώπη, σε μέρη των Ηνωμένων Πολιτειών, της Τουρκίας, της Γιουγκοσλαβίας και του Καναδά. Τα φύλλα είναι εξαιρετικά αρωματικά, χρησιμοποιούνται για εκχύλιση αιθέριου ελαίου, το οποίο περιέχει περισσότερα από 49 αρωματικά συστατικά. Ως φυτό είναι μικρός αειθαλής θάμνος με βλαστό τετραγωνικό, πολύκλαδο, χνουδωτό, ύψους 30-50 εκατοστών, φύλλα λογχοειδή και άνθη ιώδη σε αραιούς σπονδύλους.

Όλα τα υπέργεια μέρη του φασκόμηλου και ιδίως τα άνθη και τα φύλλα περιέχουν αιθέριο έλαιο, η παρουσία του οποίου προδίδεται από το έντονο άρωμα. Αυτό έχει χρώμα κίτρινο ή κιτρινοπράσινο, η δε περιεκτικότητά του σε ξηρή δρόγη ανέρχεται σε 1,5-2,5%. Το μεγαλύτερο μέρος του συλλεγόμενου προϊόντος προέρχεται από τη Salvia pomifera ελελίσφακος ο μηλοφόρος, το οποίο και εξάγεται.

Περιβάλλον και προσαρμογή καλλιέργειας

Ευδοκιμεί σε ημιορεινές δροσερές περιοχές και σε χωράφια ξηρικά, φτωχά, μέτριας γονιμότητας. Προτιμά, όμως, τα μέσης συστάσεως, ασβεστούχα με καλή αποστράγγιση. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι απαντά ως αυτοφυές σε πολλές περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας και σε υψόμετρο από 0 έως 1.500 περίπου μέτρα. Αντέχει πολύ στο κρύο μέχρι -25 C, ενώ ακατάλληλα είναι τα βαριά και συνεκτικά εδάφη που συγκρατούν πολλή υγρασία. Ανθίζει Μάιο-Ιούλιο, πολλαπλασιάζεται με σπόρο (10 γρ./τετραγωνικό μέτρο) που σπέρνεται σε σπορείο ή απευθείας στο χωράφι και με παραφυάδες.

Η σπορά και η μεταφύτευση γίνεται το φθινόπωρο ή την άνοιξη σε αποστάσεις 50-60 εκ. επί 70-80 εκ. Η καλύτερη εποχή για τη φύτευση των φυτών που έγιναν με σπορά ή παραφυάδες είναι το φθινόπωρο (Οκτώβριος-Νοέμβριος) μετά τις πρώτες βροχές. Επίσης, φυτά από φυτώρια, σπορεία ή παραφυάδες μπορούν να μεταφυτευτούν και την άνοιξη (Φεβρουάριος-Μάρτιος). Η φύτευση γίνεται σε γραμμές που απέχουν 0,70 με 0,80 μέτρα, η δε απόσταση στις γραμμές είναι 0,35 με 0,45 μέτρα. Για τη φύτευση χρησιμοποιούνται φυτευτικές μηχανές.

Καλλιεργητικές πρακτικές
και πρακτικές συγκομιδής

Η λίπανση είναι μια σημαντική πρακτική, ξεκινώντας από την εγκατάσταση της καλλιέργειας. Ως βασική λίπανση είναι απαιτητό η εφαρμογή 40-80 κιλών αζώτου ως θειική αμμωνία ανά εκτάριο, 60-80 κιλά φωσφόρου ως αραιό υπερφωσφορικό και 70-100 κιλά καλίου ως οξείδιο καλίου. Η ζιζανιοκτονία είναι σημαντική καλλιεργητική φροντίδα και η σπορά κατά θέσεις πάνω σε εδαφοκάλυψη βοηθά την καλλιέργεια και τη μείωση των επεμβάσεων ζιζανιοκτονίας.

Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνούμε την τακτικότητα των ποτισμάτων. Η πρώτη συλλογή γίνεται τον Μάιο και οι επόμενες Ιούλιο και Σεπτέμβριο. Κατά τη συλλογή, αποκόπτεται ολόκληρο το φυτό λίγο πιο πάνω από τη διασταύρωση των πρώτων βλαστών. Εάν οι εδαφοκλιματικές συνθήκες είναι κατάλληλες και γίνονται κάθε χρόνο οι απαραίτητες καλλιεργητικές περιποιήσεις, η διάρκεια ζωής του φασκόμηλου ανέρχεται σε περισσότερα από οκτώ έτη.

 

Χρήσεις Το φασκόμηλο (Salvia officinalis L.) είναι ένα σημαντικό φαρμακευτικό και αρωματικό βότανο, που τα κύρια συστατικά στο έλαιο φασκόμηλου είναι τα εξής: κινεόλη, καμφορά, α-θουγιόνη, β-θουγιόνη, α-ουμουλένιο, ροσμαρινικό οξύ και κερσετίνη. Παραδοσιακά, το φασκόμηλο κήπου έχει χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία πολλών παθήσεων όπως π.χ. τοπικός πόνος, ρευματισμοί, σπασμοί, αρθρίτιδα, ίλιγγος, διάρροια, σκλήρυνση, αναπνευστικό, μεταβολικό και ψυχικές διαταραχές. Το υπέργειο τμήμα περιέχει αιθέριο έλαιο κατάλληλο για τη μαγειρική, τη σαπωνοποιία και τη φαρμακοποιία. Χρησιμοποιείται, επίσης, για τον αρωματισμό τροφίμων, καθώς και στη φαρμακευτική και λιγότερο στην αρωματοποιία και στη σαπωνοποιία. Η δρόγη (βλαστοί, φύλλα, άνθη) χρησιμοποιείται επίσης ως αφέψημα. Το φασκόμηλο χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη για διάφορες βιομηχανίες αρωματοποιίας, φαρμακευτικής, τροφίμων και καλλυντικών. Καλλιεργείται εμπορικά για το αιθέριο έλαιο και καλλιεργείται σε όλη την Ευρώπη, σε μέρη των Ηνωμένων Πολιτειών, της Τουρκίας, της Γιουγκοσλαβίας και του Καναδά.