ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΔΑΜΑΝΤΙΑΣ ΤΡΙΑΡΧΗ –  «Το κάτω χωρίο» ΜΕΡΟΣ Β’

Εκφράζοντας και πάλι τη λύπη μου που δεν μπορώ να μεταφέρω στο χαρτί την αφηγηματική, μα κυρίως τη νοσταλγική χροιά της φωνής της φιλολόγου Αδαμαντίας Τριάρχη, συνεχίζουμε με τις πολύτιμες παιδικές αναμνήσεις της.

Το 1943, ήταν για το Τσιρίγο η χειρότερη χρονιά. Ήμουν τεσσάρων ετών, μα θυμάμαι όσα συνέβαιναν. Έβλεπα τον κόσμο μέσα από το σπίτι μας, με τα παράθυρα σε συσκότιση. Ταινίες, σε σχήμα Χ, σκεπάζανε τα τζάμια, για να μη βγαίνει το φως και γίνονταν τα σπίτια στόχος βομβαρδισμού. Περνούσαν αεροπλάνα και κατεβαίναμε, έντρομοι, βαθιά κάτω. Στο κοτέτσι του σπιτιού. Απέναντί μας, κολλητά με της Σκαρομηλιάς, ήταν το σπίτι της Κατίνας της Μενεγίτσας. Εκεί έμεναν οι Ιταλοί κατακτητές. Έξω καρδιά. Χαμόγελα και χαρές. Δεν νομίζω να πείραξαν τον κόσμο, αν και είχε ακουστεί ένα σκάνδαλο από κάποιον Ιταλό. Βεβαίως ο κόσμος υπέφερε από πείνα. Ο πατέρας μου είχε να φάει ψωμί τρεις μήνες. Στην απελπισία του έσκαψε με τα χέρια του το γήπεδο του Ποταμού, που το έδαφός του ήταν άγονο και κανείς δεν πήγαινε εκεί. Το έσπειρε με σιτάρι, μα αλίμονο… δεν το θέρισε ποτέ. Το έκλεψαν. Πείνα, πολύ πείνα. Είχαν γεννηθεί και οι δίδυμες αδελφές μου. Μέγας ο άθλος του πατέρα μου, που μπόρεσε να σώσει τα διδυμάκια μας, να τους βρει γάλα. Όταν γεννήθηκαν, τον Ιούνιο του 43, ο Βρεττός ανέβαινε τον ανήφορο, προς το κέντρο του Ποταμού. Πίσω του ακολουθούσε, ας πούμε «το λαδικό της γειτονιάς», όπως θα έλεγε ο μέγας Παπαδιαμάντης, που μονολογούσε: «Άκου εκεί δίδυμα; Αχ, τον δύστυχο!  να ‘χε να του πεθάνει το ένα». Οπότε γυρίζει ο Βρεττός, έξαλλος: «Φύγε από δω», της είπε, «θα σε σπάσω στο ξύλο». Τέλος πάντων… μεγάλωσαν τα δίδυμα. Πολύ πείνα το 43, μα και τα χρόνια του εμφυλίου. Δύσκολα, πολύ δύσκολα. Θυμάμαι φορούσαμε ρούχα, απερίγραπτα. Από τις ναυτικές στολές των θείων μου, η μητέρα μου είχε φτιάξει παλτουδάκια. Με τον καιρό στους αγγόνες τρύπησαν. Έβαλε μπάλωμα. Τρύπησαν και τα μπαλώματα. Νέο μπάλωμα. Μια ημέρα πήγα σε μια πλούσια θεία που έμενε στα «Λαγκαδάκια». Μου λέει, ανοήτως: «Αχ! χρυσό μου, φοράς παλτουδάκι διπλομπαλωμένο;». «Ναι», της λέω, «μα είναι καθαρό». Επί εμφυλίου, εκτός από τους εξόριστους, εκεί κοντά έμενε και μια γυναίκα που την έλεγαν «Ρωσίδα», με τον γιο της, οκτώ με δέκα χρονών. Αυτή η γυναίκα δεν μίλησε ποτέ σε κανέναν. Τη θυμάμαι να κυκλοφορεί, να είναι στο γεφύρι του Ποταμού καθισμένη, μα άλαλη. Κατάμονη! Μου έκανε εντύπωση το πώς ζούσε η «Ρωσίδα». Επί εμφυλίου υπήρξαν και αλλά κακά. Κάποιους νέους από τον Ποταμό τους είχαν πάει στη Μακρόνησο. Είχε επιστρατευτεί και ένα παλικάρι, γιος του Φατσέα, του συμβολαιογράφου, που έμενε ψηλά στον ποταμό, στο «Πευκάκι». Το παιδί σκοτώθηκε. Ήταν μαθητής του πατέρα μου. Θυμάμαι τον πόνο του Βρεττού. Τον έκλαψε. «Αυτό το παιδί ποτέ δεν με στενοχώρησε», έλεγε. Πολλή λύπη, πολύς πόνος. Η ζωή άρχισε να βελτιώνεται μετά το 1950.

Από τα άλλα του Ποταμού θυμάμαι τη θαυμάσια προσωπικότητα του γιατρού, του Κατσούλη. Γιατρός δια πάσαν νόσον και πάσαν εγχείρηση. Με το γαϊδουράκι πήγαινε στα χωριά, σε ασθενείς του. Είχε σώσει πολλούς. Έφερνε και τα παιδιά στον κόσμο. Λεφτά σπάνια έπαιρνε. Αντίθετα έκανε κάτι καταπληκτικό. Έβανε λεφτά κάτω από το μαξιλάρι. Έκανε παρέα με τον Σπύρο Μιχαλακάκη και με τον πατέρα μου που τον λάτρευε. Κάθονταν το βράδυ στο πηγάδι της πλατείας του Ποταμού. Ξεγέννησε εμένα και τα τρία αδέλφια μου. Δεν πήρε χρήματα. Σημείωνε, όμως, ό,τι έκανε. Γύρω στα 1950 έφυγε, ξαφνικά, για την Αθήνα. Δεν ξαναγύρισε στα Κύθηρα. Χτύπησε πένθιμα η καμπάνα. «Χάσαμε τον Γιατρό». Στο μνημόσυνο το τι έγινε… δεν περιγράφεται. Κάποτε ήρθε η σύζυγός του, η αείμνηστη Σταματούλα, να εισπράξει τις οφειλές. Όλοι πήγανε, πήγε και ο πατέρας μου. Βρήκαν τις ιατρικές προσφορές, μα στο κάτω μέρος της σελίδας έγραφε: «Για τον Βρεττό, τίποτα!». Ο πατέρας μου επέμενε να πληρώσει, μα στάθηκε αδύνατον. Αυτό μου έγινε μάθημα για τη ζωή μου. Πως ο καθένα πρέπει ετοιμάζεται και για τον θάνατό του.

Όσο για τα «πολιτικά» του Ποταμού… ααα!, εδώ τα πράγματα υπήρξαν κάπως περίεργα. Μετά τον πόλεμο, στην απελευθέρωση, μεγάλος αριθμός Ποταμιτών ήταν υπέρ των Αμερικανών και των Άγγλων. «ΟΙ φίλοι μας, οι Άγγλοι!». «Οι σύμμαχοί μας, οι Αμερικάνοι!». Μα εγώ είχα πρόβλημα, διότι ο πατέρας μου δεν τους μπορούσε. Ούτε να τους ακούει ήθελε. Είχε άλλες απόψεις. Εγώ βλέποντας την αμερικανολατρεία και την αγγλολατρεία και τον πατέρα μου εχθρό, είπα από μέσα μου: «Φαίνεται πως ο πατέρας μου είναι κακός άνθρωπος». Αργότερα κατάλαβα. Ο πατέρας μου, καθώς και άλλοι, είχε και άλλου είδους προβλήματα επί εμφυλίου και μετά. Ανώμαλες εποχές. Του καταλόγιζαν πως υπήρξε μέλος του ΕΑΜ. Θυμάμαι που έλεγε: «Τι λένε; Όλοι ΕΑΜ είμαστε, τότε». Όταν, λοιπόν πήγαινε σε ένα περιβόλι στα Κουφάρικα να ποτίσει, που το είχε νοικιασμένο, είχε μόνιμη παρέα. Πιστό ακόλουθο. Να δει μήπως ο Τριάρχης είχε κάποιο ύποπτο ραντεβού; Με τίποτα «αντάρτες»; Ποιος ξέρει τι έβαζαν στο μυαλό τους; Όταν έγινε το δημοψήφισμα για την επαναφορά του βασιλιά, το 1946, πήγε να ψηφίσει και του έδωσαν μόνο το βασιλικό ψηφοδέλτιο. Δημοκρατικός άνθρωπος, ο Βρεττός, λέει: «Παρακαλώ και το άλλο». Αυτό μας το είπε, αλλά πότε δεν μας είπε τι ψήφησε. Το θέμα ήτανε πως, μετά, είχαμε επισκέψεις. Ήρθανε δύο αστυνομικοί να κάνουν έρευνα στο σπίτι. Τι να έβρισκαν, καλέ; Τέλος πάντων. Αυτά περάσανε κι εγώ λατρεύω τη γενέτειρά μου.

Όποτε πηγαίνω στα Κύθηρα, επισκέπτομαι και το «Κάτω Χωρίο». Είναι μια γειτονιά παραδοσιακή. Θα πρέπει να την κοιτάξουμε.  Αλλά και ο πατέρας μου αγαπούσε πολύ τον Ποταμό, αν και ήταν από το Λιβάδι. Έζησε στον Ποταμό από το 1936 έως το 1951, δεκαπέντε χρόνια και ο κόσμος ξέρει πόσο εργάστηκε εκεί, στο περίφημο «Αστικό». Φύγαμε όταν ο πατέρας μου προήχθη σε Γυμνασιάρχη και μετατέθηκε στη Χώρα. Το έρημο «Αστικό», που τόσα είχε προσφέρει στην κοινωνία του Ποταμού και σε όλα τα βόρια Κύθηρα, μαράζωσε. Παραδόθηκε στο έλεος του χρόνου, λόγω έλλειψης καθηγητών… δίχως, ποτέ, να καταργηθεί. Είμαστε ευτυχείς γιατί τώρα θα αναπλαστεί και θα γίνει Πολιτιστικό Κέντρο. Έχουμε μεγάλη χαρά που ένα ιστορικό διδακτήριο, που χτίστηκε πριν 200 χρόνια, πεντάγερο και πανέμορφο, θα μας στεγάσει και πάλι, για να μας διδάξει.

Θα τελειώσω με τους δασκάλους μας. Ήταν η κυρία Βούλα Χλαμπέα και ο κ. Γιάννης Μελιτάς. Ωραίοι δάσκαλοι. Ο Μελιτάς μας έβαζε να ανοίγουμε λάκκους, γύρω από το σχολείο και να φυτεύουμε πεύκα και ο κάθε μαθητής να έχει το δικό του δέντρο. Είχαμε φυτέψει και περιβόλι. Κάποτε σταματούσε το μάθημα και με το βιολί του έπαιζε το «Λαγιαρνί». «Κλέφτες μπήκαν στο μαντρί, κλέψανε το λαγιαρνί». Απήγγειλε υπέροχα και το: «Ο Ματρόζος» του Γεωργίου Στρατήγη. Μας διόρθωνε και μας σχολίαζε τις εκθέσεις. Μας έμαθε να γράφουμε. Όταν ήταν καλός ο καιρός μας πήγαινε και κάναμε μάθημα κάτω από τα πεύκα. Εγώ του οφείλω πάρα πολλά. Θυμάμαι πως είχε αρραβωνιαστεί και κει που κάναμε μάθημα, κάτω από τα πελώρια παράθυρα του Δηλαβέρειου Σχολείου, ακούγαμε: «Γιάννηηη!» ήταν η Πόπη, η μνηστή του, που τον καλούσε από το γεφύρι.  Έκανε εξαιρετικές «Γυμναστικές Επιδείξεις» και «Εξετάσεις» στο τέλος του κάθε έτους, με ποιήματα και θεατρικές παραστάσεις. Ας είναι καλά όλοι οι δάσκαλοί μου, εκεί που τώρα βρίσκονται. Τελειώνω δηλώνοντας τη συγκίνηση που νιώθω όταν πηγαίνω στο «Κάτω Χωρίο» και όταν κάθομαι στην ωραία πλατεία του Ποταμού. Εύχομαι να προοδεύει ο Ποταμός, όπως του αξίζει.

Σ’ ευχαριστούμε Μάντη! Όσα μας είπες αξίζει να μαθευτούν από πολλούς. Η εφημερίδα «Κυθηραϊκά» και ο εκδότης της, ο Μανώλης Καλλίγερος, ενθαρρύνει και προβάλλει τις μνήμες του νησιού μας. Οφείλουμε να τον συγχαρούμε για την πρόσφατη βράβευση της εφημερίδας του (για την ποιότητα και τους 35χρονους κόπους του, δηλαδή) από το ίδρυμα «ΜΠΟΤΣΗ». Κορυφαία διάκριση για τα «Κυθηραϊκά», μια ύψιστη τιμή για το νησί μας.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΙΟΥΛΙΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2022