Παρατηρήσεις σε λήμματα για Κυθηραϊκά τοπωνύμια γνωστού λεξικού

Το 2010 εκδόθηκε σε δύο τόμους από το Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου το έργο «Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνύμων» του Καθηγητή κ. Χαράλαμπου Συμεωνίδη. Επειδή το λεξικό αυτό περιέχει και πολλά Κυθηραϊκά τοπωνύμια, κυρίως ονομασίες χωριών του νησιού, θα κάνουμε εδώ μερικές παρατηρήσεις. Φυσικά αρμοδιότεροι όλων  είναι οι  Πανεπιστημιακοί των Κυθήρων, επειδή όμως δεν φαίνεται να έχουν υπ’ όψιν τους την έκδοση αυτή, θα κάνουμε την αρχή εδώ και, ασφαλώς, την σκυτάλη θα αναλάβουν αρμοδιότεροι της δημοσιογραφικής πένας.

Ως πρώτη γενική παρατήρηση που θέλουμε να κάνουμε είναι ότι δεν φαίνεται να έχουν ληφθεί καθόλου υπ’  όψιν οι ιστορικές αναφορές από παλαιότερες εποχές στα τοπωνύμια των Κυθήρων, τα οποία περιλαμβάνονται στην έκδοση. Αυτό προκύπτει αβίαστα από την επανάληψη αναφοράς απογραφών από τον 20ό αι. χωρίς να έχουμε καμία αναφορά στις πηγές, ούτε καν αυτές που αναφέρονται σε παλαιότερες απογραφές. Σημειώνουμε ότι στα Ενετοκρατούμενα από το 13^ο αι. Κύθηρα έχουμε αρκετές απογραφές που σώζονται στο Ιστορικό Αρχείο Κυθήρων, από τις οποίες μάλιστα έχουν εκδοθεί οκτώ, που αφορούν το 18^ο αι. σε ένα τρίτομο έργο που εκδόθηκε από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών το 1997 με επιμέλεια της καθηγήτριας (νυν Ακαδημαϊκού) κυρίας Χρύσα Μαλτέζου. Υπάρχει και μία Οθωμανική απογραφή από τη βραχύβια παραμονή των Οθωμανών το 1715-1718, η οποία επίσης έχει εκδοθεί από την κυρία Ευαγγελία Μπαλτά. Όλες αυτές παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες, τόσο για τον ανθρωπονυμικό χάρτη του νησιού, όσο και για τις ονομασίες των οικισμών του. Ακόμη πλέον πολύτιμες στην έρευνα είναι οι εκδόσεις νοταριακών και ενοριακών εγγράφων από το 16^ο αι. Φαίνεται ότι αυτά δεν είχαν γίνει γνωστά στην έρευνα για το βιβλίο αυτό, του οποίου πάντως οι περισσότερες αναφορές, έχουν ορθές ετυμολογικές προσεγγίσεις. Εδώ θα καταγράψουμε όσες από τις αναφορές δημιουργούν προβλήματα προσέγγισης στις ετυμολογικές αναφορές που γίνονται για μερικά τοπωνύμια. Αναλυτικά:

ΑΡΕΟΙ ή ΑΡΑΙΟΙ: Αναφέρεται ότι το Αρέοι γράφεται αντί του Άρεσι από το Αλβανικό aresi=περιοχή με χωράφια. Δεν λαμβάνεται υπ’ όψιν, γενικά σε όλο το έργο, ότι ουδέποτε αναφέρεται κατοίκηση ή επιρροή Αλβανών στα Κύθηρα εκτός από τα τελευταία χρόνια.  Πόσο μάλλον κατά το 16^ο αι, οπότε έχουμε την πρώτη γραπτή αναφορά στην ονομασία Αρέοι.

ΑΡΩΝΙΑΔΙΚΑ: Αναφέρεται πιθανή προέλευση της ονομασίας από έναν τόπο με «αρωνιές», όταν λίγο παραπάνω, στο λήμμα Αρωνιάτικα αναφέρεται η προέλευση από το επώνυμο Αρώνης. Εδώ δεν έγινε καμία αναφορά ότι το Κυθηραϊκό χωριό Αρωνιάδικα κατοικείτο κύρια από οικογένειες Αρώνη από τους οποίους έλαβε και την ονομασία του.

ΒΙΑΡΑΔΙΚΑ: Αναφέρεται προέλευση από το ρ. βιάρω=χαράσσω το σχήμα τεμαχίων πλοίου στο δάπεδο ιχνογραφίου. Δεν υπάρχει καμία αναφορά ότι οι παλαιότεροι κάτοικοι του χωριού αυτού έφεραν όλοι το ενετικής προέλευσης επώνυμο Βιάρος από το οποίο έλαβε την ονομασία το χωριό.

ΔΟΚΑΝΑ: Αναφέρεται σωστά η  λ. δόκανο=παγίδα, αλλά ετυμολογείται από το …Αλβανικό επώνυμο Δοκάνα από τη λ. dhokan με την εξήγηση ότι το χωριό είναι Δοκάνα και όχι Δόκανα, όπως είναι η σωστή αναφορά του διαχρονικά. Μάλιστα για την ονομασία του χωριού έχουμε αναφορές που πάνε πίσω στο 14^ο αι, καίτοι σε αυτές δεν αναφέρεται ο τονισμός, ο οποίος όμως είναι γνωστό ότι ανέκαθεν ήταν με τόνο στην προπαραλήγουσα. Τώρα αναζητούμε απίθανες ετυμολογήσεις στην Αλβανία!

ΖΑΓΛΑΝΙΚΙΑΝΙΚΑ: Εδώ αναφέρεται σε σλαβική προέλευση χωρίς να παρέχεται η παραμικρή εξήγηση. Σημειώνουμε ότι δεν έχουν αναφερθεί σλαβικά τοπωνύμια στα Κύθηρα, ενώ στη Β’ επιδρομή των Σλάβων στην Πελοπόννησο στα μέσα του 6^ου αι., που υπάρχουν ενδείξεις ότι πέρασαν στα Κύθηρα, δεν αναφέρεται ότι παρέμειναν σε αυτά, αφού οι κάτοικοι που έφυγαν από τα χωριά τους τότε  εγκαταστάθηκαν προσωρινά σε παρακείμενη περιοχή χωρίς να προσβληθούν.

ΚΑΤΟΥΝΙ: Αναφέρεται ως Κατσούνιον, κάτι που δεν είναι ακριβές πλην μερικών εσφαλμένων αναφορών στα νεώτερα χρόνια και ετυμολογείται από το «κατσουνιά»=πεπονιά. Υπάρχει και αναφορά σε Κατούνια, από το κατούνι=στρατιωτικό οχύρωμα, οικισμός,  που γίνεται σε άλλο λήμμα και εδώ έχουμε την σωστή και παλαιότερη ονομασία, για άλλο όμως χωριό σε άλλη περιοχή.

ΚΑΤΣΟΥΛΙΑΝΙΚΑ: Αναφέρεται ορθώς ότι έχει την προέλευση από επώνυμο, αλλά ως τέτοιο αναφέρεται το Κατσουλέας, Κατσουλιάς, άγνωστο στα Κύθηρα και όχι το παρωνύμιο (και αργότερα επώνυμο)  των οικογενειών Κασιμάτη και Λογοθέτη, το  Κατσούλης.

ΚΟΝΤΟΛΙΑΝΙΚΑ: Αναφέρεται η προέλευση από το επώνυμο Κοντολιός και αυτό από το κόντε Λέων, ενώ είναι γνωστό στα Κύθηρα από το 15^ο αι. το επώνυμο Κοντολέων με γνωστή Βυζαντινή προέλευση.

ΝΤΟΥΡΙΑΝΙΚΑ: Αναφέρεται προέλευση από τα Δουριάνικα, ενώ το χωριό ονομαζόταν αρχικά Κομηνιάνικα και στη συνέχεια  πάντα Ντουριάνικα από το παρωνύμιο Ντούρος, ενός κατοίκου με το επώνυμο Κομηνός.

ΠΕΤΡΟΥΝΙ: Γίνεται αναφορά σε προέλευση από το επώνυμο Πετρούνης, εντελώς άγνωστο στα Κύθηρα.

ΣΤΡΑΠΌΔΙ: Αναφέρεται  ότι είναι αγνώστου ετυμολογίας, αλλά ….πιθανόν να είναι αλβανικής, χωρίς να προσκομίζεται οιοδήποτε στοιχείο.

ΦΡΙΛΙΓΚΙΑΝΙΚΑ: Αναφέρεται σωστά ότι προέρχεται από το επώνυμο Φριλίγκος και αυτό ότι είναι αλβανικής αρχής! Από πού προκύπτει, χωρίς να  ετυμολογείται και   με ποία στοιχεία;

Υπάρχουν και άλλες αναφορές που θα μπορούσαν να σχολιασθούν, αλλά εδώ απλά θέτουμε μερικούς προβληματισμούς και νομίζουμε ότι τη σκυτάλη πρέπει –και οφείλουν– να λάβουν οι Πανεπιστημιακοί των Κυθήρων με την εξαιρετική επίδοσή τους στην έρευνα, αλλά και οι δεκάδες ερευνητές που έχουν εντρυφήσει στα πλούσια στοιχεία του Ι.Α.Κ. έτσι ώστε να καταγραφούν με συστηματικό τρόπο οι εσφαλμένες αναφορές που, ασφαλώς, δεν έχουν γίνει με πρόθεση, πιθανότατα όμως με προχειρότητα, καθώς δεν έχουν ληφθεί υπ’ όψιν πληθώρα από ιστορικά στοιχεία, τα οποία θα μπορούσαν, εάν αναφέρονταν, να μην οδηγήσουν σε εντελώς εσφαλμένα συμπεράσματα.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΜΑΪΟΥ 2021 ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ».

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Σχεδόν δύο μήνες μετά τη δημοσίευση δεν είδαμε, ούτε λάβαμε, την παραμικρή αντίδραση από κανέναν. Άραγε κανείς δεν το διάβασε; Περίπου τρεις δεκάδες διαπρεπών Πανεπιστημιακών δασκάλων από τα Κύθηρα, πολλοί εκ των οποίων διακονούν τις ανθρωπιστικές σπουδές, δεν θεώρησαν αναγκαίο να γράψουν κάτι; Έχουμε δύο εξαίρετα σωματεία. Την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών και τον Όμιλο Κυθηρίων Πανεπιστημιακών. Άραγε δεν έκρινε κανείς αναγκαίο να απαντήσει επί του επιστημονικού πεδίου; Υποθέτουμε ότι λόγω των συνθηκών το άφησαν για πλέον εύθετο χρόνο. Απλά το επισημαίνουμε, καθώς η γλώσσα και η ιστορία μας είναι από τα λίγα πράγματα που έμειναν να καθορίζουν τον πολιτισμό μας και η κάθε προχειρότητα ή παραποίηση είναι βαρύ πλήγμα.