Παρουσίαση βιβλίου του Ν. Γλυτσού «Οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των Κυθήρων κατά τον 20ό αιώνα»

Λέω να ξεκινήσουμε λίγο ανορθόδοξα αυτή τη φορά, καθώς οι παρουσιάσεις βιβλίων έχουν να δείξουν δύο πρόσωπα τα τελευταία χρόνια. Το ένα αφορά την αύξηση της βιβλιοπαραγωγής, τόσο σε εθνικό επίπεδο, όσο και σε τοπικό κι αυτό το τελευταίο είναι που μας απασχολεί περισσότερο εδώ, αφού η δραστήρια Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών, αλλά και μερικοί «ελεύθεροι σκοπευτές» έχουν προσφέρει σημαντικά στην άνθηση του βιβλίου στο νησί, κυρίως με εκδόσεις που προσφέρουν ιδιαίτερα στην ιστορική έρευνα, τη λογοτεχνία και γενικά τη μελέτη των γραμμάτων. Ασφαλώς κάποιο ρόλο παίζει και το Επτανησιακό πνεύμα, το οποία βρέθηκε πάντα στην πρωτοπορία της πνευματικής ζωής σε ολόκληρη τη χώρα. Κάθε βιβλίο για κάθε θέμα, δίνει εκείνη την εικόνα στον τόπο, που τον κάνει διαφορετικό σε όσους δεν έχουν κυριευθεί από την τουριστική κουλτούρα, την, απαραίτητη κι αυτήν, γαστριμαργική νοημοσύνη, όπως προσφυώς την αποκάλεσε ο μισοκυθήριος Γ. Κωστούλας και όλα τα συμπαρομαρτούντα μίας ραγδαία αναπτυσσόμενης καταναλωτικής κοινωνίας, που δίνει ιδιαίτερη έμφαση  σε οτιδήποτε άλλο εκτός του πνεύματος. Όμως, αυτά τα σημεία των καιρών, όπως θα τα λέγαμε για κάθε εποχή, πάντα έχουν εξαιρέσεις στους κανόνες κι αυτό είναι το θετικό, που θα θέλαμε να κρατήσουμε κι από τη δική μας εποχή.  Εδώ, η πρώτη εξαίρεση έχει να κάνει με το θέμα και η δεύτερη με το συγγραφέα. Είπαμε ότι η άνθηση της βιβλιοπαραγωγής στον τόπο μας, στην οποία είχε, όπως είδαμε, τεράστια συμβολή η Ε.Κ.Μ., εστράφη αρχικά, ορθώς κατά τη γνώμη μας, στην αξιοποίηση του Ι.Α.Κ., στο οποίο βρισκόταν ένας θησαυρός ιστορικών πηγών, ο οποίος μπορεί να αναδείξει σωρεία πανεπιστημιακών δασκάλων και ερευνητών. Εκείνες οι εκδόσεις, στην ιδέα και υλοποίηση των οποίων, μία μικρή συμβολή είχε και ο ομιλών, αποτελούν έναν οδικό χάρτη για την ιστορική έρευνα, η οποία πάντως παρέμεινε σε αρχικά στάδια για πολλούς λόγους, που δεν είναι του παρόντος, αν και θα ήταν καλό να αναλυθούν κάποια στιγμή και να γίνει η αναγκαία στροφή ή καλλίτερα, επιστροφή, στους αρχικούς δρόμους έρευνας και εκδόσεων. Εκείνες, πάντως, οι εκδόσεις στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω είχαν, ομολογουμένως, μία θεματική μονομέρεια, κατά τη γνώμη μας αναγκαία τότε και ίσως και σήμερα, εξ αιτίας αυτού του πολύτιμου υλικού του ΙΑΚ. Όμως, ήταν αυτό το μοναδικό θεματικό κομμάτι που έπρεπε να απασχολήσει την τοπική μας ιντελιγκέντσια; Ασφαλώς η γνώση της ιστορίας αποτελεί αναγκαίο όρο για να ξεφύγει ένας τόπος από τη λήθη, το τίμημα της οποίας, όπως διδάσκει η Ιστορία, είναι, ο αφανισμός. Η ιστορία όμως μελετά το παρελθόν και ο τόπος μας, όπως κάθε τόπος, έχει ανάγκη από σοβαρή μελέτη και του παρόντος για να μπορέσει να οδηγήσει τα βήματα του μέλλοντος. Κι εδώ έρχεται μία άλλη επιστήμη, η οικονομική θεωρία, η οποία μπορεί να προσφέρει όλα εκείνα τα αναγκαία εργαλεία σε κάθε έναν που θέλει να ασχοληθεί με το μέλλον, για να κάνει τον κατάλληλο σχεδιασμό και να δώσει στις επερχόμενες γενιές εκείνα τα αναγκαία εφόδια, που απαιτούνται για τεθούν σταθερά θεμέλια. Κι εδώ έρχεται ένας χαλκέντερος ερευνητής, καλός γνώστης της οικονομικής επιστήμης με στέρεες βάσεις που έχουν αφετηρία λαμπρές σπουδές, να καλύψει ένα μέρος του κενού που επισημάναμε παραπάνω. Αυτό της στατιστικής παρουσίασης των οικονομικών δεδομένων, της παράθεσης των μεγεθών της τοπικής οικονομίας, της ανάλυσης των δεδομένων αυτών και της άμεσης ή έμμεσης αναφοράς σε προτάσεις, οι οποίες, ακόμη και όταν δεν διατυπώνονται ευθέως, φωνάζουν από μακριά για όσους κινδύνους, προοπτικές και διαπιστώσεις έχει επισημάνει ο ερευνητής απ΄ όσα στοιχεία έχει συλλέξει με τόσο κόπο και επιμονή. Εννοείται ότι σκοπίμως δεν ανεφέρθη τόση ώρα το όνομα του τολμηρού αυτού ερευνητή, που είχε την πρόνοια να κάνει όλη αυτή τη δουλειά για τον τόπο του και να την προσφέρει έτοιμο φαγητό στο πιάτο όσων δεν έχουν παρά να πάρουν ένα κάθισμά, ένα πιρούνι κι ένα μαχαίρι και να απολαύσουν ένα έτοιμο γεύμα. Ο Νίκος Γλυτσός, γιατί, δεν υπάρχει ασφαλώς κανείς που να μην έχει διαπιστώσει σε ποίον αναφέρομαι τόση ώρα, έκανε όλη αυτή τη δουλειά και την προσφέρει δώρο στο γενέθλιο τόπο του. Και μάλιστα δεν είναι αυτό το μόνο δώρο του, αφού έχει γράψει και τόσα άλλα άρθρα και βιβλία κι έχει συνεισφέρει και στα δρώμενα της μικρής μας κοινωνίας στη δραστήρια Διασπορά μας, πάντα με συνέπεια, πάντα με πραγματική αγάπη στη γενέθλια γη και, κυρίως, πάντα με σεμνότητα και χωρίς τυμπανοκρουσίες, όπως μάς έχουν συνηθίσει άλλοι. Αλλά, όπως είναι αντιληπτό, εδώ δεν ήρθαμε απόψε μόνο για την παρουσίαση αυτής της εργασίας, αλλά κύρια για να τονίσουμε τη χρησιμότητά της σε ένα τόπο, του οποίου οι αρχές κανονικά έπρεπε να διψούν για να την χρησιμοποιήσουν ως εργαλείο σχεδίασης του μέλλοντος.  Θα συμβεί αυτό; Ζωηρώς αμφιβάλλουμε. Κανονικά οι πρώτοι που θα έπρεπε να διαβάσουν τα βιβλία και τα άρθρα του Νίκου Γλυτσού είναι οι ασχολούμενοι με την ηγεσία του τόπου μας και διαχειριζόμενοι τις τύχες του. Αν είχαμε τη δυνατότητα να έχουμε μία μηχανή ανίχνευσης της αλήθειας, θα διαπιστώναμε εύκολα πόσο πικρή γεύση έχει! Γιατί έχουμε τη βεβαιότητα ότι δεν μπορεί να υπερβαίνει το ποσοστό του 1-2% όσων διαβάζουν τέτοια θέματα, ακόμη λιγότεροι δε όσοι διαβάζουν βιβλία με ανάλογο περιεχόμενο. Άλλους δεν τους ενδιαφέρουν καθόλου τα θέματα αυτά και άλλους γιατί νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα και δεν έχουν καμία ανάγκη συνεισφοράς ειδικών ανθρώπων για να πλουτίσουν τις γνώσεις τους.. Δυστυχώς αυτά συμβαίνουν σε όχι σπάνιες περιπτώσεις, γιατί λίγοι πλέον διαβάζουν βιβλία ή εφημερίδες. Από όσα μπορούμε να γνωρίζουμε κι εμείς από την πολυετή ενασχόλησή μας με την ενημέρωση σε τοπικό επίπεδο, το ίδιο το επίπεδο πολλών εξ όσων αναφερόμαστε είναι κατώτερο των περιστάσεων, αν και δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος και η κατάλληλη ώρα να εκφράσουμε την απογοήτευσή μας, όμως η αλήθεια που θέλουμε να υπηρετούμε μάς υποχρεώνει έστω και σε αυτή τη σύντομη μνεία. Και επανερχόμαστε στο έργο που παρουσιάζουμε. Δεν βαυκαλιζόμαστε από την τύχη του, που είναι η τύχη όλων σχεδόν των βιβλίων στην εποχή των κοινωνικών δικτύων και της αρπακόλλας σε κάθε έκφανση πνευματικής δραστηριότητος. Όμως η ελπίδα μένει πάντα να συντροφεύει ακόμη και τους απαισιόδοξους. Που μπορεί να έχουν σχεδόν πάντα δίκιο στις διαπιστώσεις τους, όπως παρατήρησε, νομίζω ο πολύς Χάγιεκ και συμφωνεί όπως θα διαπιστώσετε και ο ομιλών, όμως ο κόσμος προχωρεί πάντα με τους αισιόδοξους. Αυτούς που τολμούν. Και τόλμημα ήταν αυτό που επιχείρησε ο Νίκος Γλυτσός να αποδελτιώνει με απεριόριστη υπομονή και κουράγιο όλα τα σχετικά με τις μελέτες του άρθρα του Κυθηραϊκού τύπου. Μπορεί η προσφορά του να μην είναι εύκολο να εκτιμηθεί τώρα και σε όλο της το βάθος, κάτι που γνωρίζει ασφαλώς καλλίτερα από όλους μας ο ίδιος, όμως θα έχει την ικανοποίηση ότι έκανε για τον τόπο του αυτό που λέμε όλοι μας σε ανάλογες περιστάσεις. Το καθήκον του. Η συντριπτική πλειοψηφία των ερευνητών, των ιστορικών, των μελετητών και όσων ασχολούνται με την έρευνα και όχι με το μυθιστόρημα π.χ., ικανοποιείται στη σκέψη ότι μετά από πολλά χρόνια κάποιος ανάλογος επιστήμονας, ένας Νίκος Γλυτσός του μέλλοντος, θα αποτίσει έναν φόρο τιμής σε ένα πρωτοπόρο μίας άλλης εποχής βιβλιογραφώντας τον και κάνοντας μία νοητή αναδρομή στην εποχή του και στον ίδιο.  Κάθε ένας που κάνει ένα έργο ζωής, όπως ο Γλυτσός, όπως η Κ. Κασιμάτη για την Κυθηραϊκή Διασπορά, όπως τόσοι και τόσοι ευτυχώς και στον τόπο μας δεν μπορεί να μην έχει σκεφθεί και αυτή την παράμετρο.

Όσον αφορά το ίδιο το βιβλίο τώρα και το θεματολόγιό του. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, όλο το υλικό προέρχεται από μία συστηματική αποδελτίωση σχετικών με τη θεματογραφία του άρθρων του Κυθηραϊκού τύπου. Κι εδώ ας ευλογήσουμε λίγο και τα γένια μας, αφού, αν δεν υπήρχε κι αυτός ο τοπικός τύπος, που έχει συνεχώς σχεδόν εδώ και ενάμιση  περίπου αιώνα, τις κεραίες του απλωμένες πάνω σε όλα τα θέματα του νησιού, όλα τα στοιχεία τα οποία επικαλείται και με τα οποία στοιχειοθετούνται οι στατιστικές και οικονομικές παρουσιάσεις της οικονομικής ζωής του νησιού, τίποτα δεν θα ήταν δυνατόν να παρουσιαστεί και να τεκμηριωθεί. Και αυτή η συμβολή του τοπικού τύπου, όσο κι αν θεωρείται κάτι το αυτονόητο και το φυσιολογικό, δεν παύει να είναι συστατικό στοιχείο της τοπικής μας κοινωνίας ακόμη και την εποχή που τα μέσα της παρεχόμενης παιδείας ήταν σε εμβρυακή μορφή. Παρά ταύτα και ο τύπος προσέφερε και ένα συνεχώς διευρυνόμενο κοινό ήταν παλαιότερα ικανό και πρόθυμο να τον παρακολουθήσει. Μάλιστα τόσο, όσο προξενεί κατάπληξη η διαφορά στα ενδιαφέροντα των ωρίμων ανθρώπων της τότε εποχής από τη σημερινή. Και δεν εννοούμε των τελευταίων χρόνων της ραγδαίας εξέλιξης του διαδικτύου και των κοινωνικών λεγομένων δικτύων με όλα όσα θεωρούνται ενημέρωση και με όση σοβαρότητα λειτουργούν προς αυτήν την κατεύθυνση.

Στο βιβλίο του Ν. Γλυτσού «Οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των Κυθήρων κατά τον 20ό αιώνα» η παρουσίαση οικονομικών μεγεθών και συγκρίσιμων στοιχείων καλύπτει τα τελευταία 100 χρόνια. Ας αναφερθούμε σε μερικά από τα θέματα του βιβλίου με μία κινηματογραφική, τρόπον τινά, διέλευση από αυτά.

Οι πληθυσμιακές μεταβολές, οι δημογραφικές εξελίξεις και η μετανάστευση, απασχολούν με απόλυτη προτεραιότητα τον συγγραφέα. Ακολουθούν οι ελλείψεις δημοσίων υποδομών, οι φυσικοί πόροι και οι παραγωγικές δραστηριότητες για να φθάσουμε στην πρώιμη αναπτυξιακή πορεία, τις αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις  και τη φτώχεια, την ανάκαμψη και τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας. Ακολουθούν οι αναφορές στα έργα υποδομής, στον χρηματοδοτικό τομέα,  στη δημόσια διοίκηση, στην εκπαίδευση και τον παραγωγικό τομέα. Το οδικό δίκτυο, που έφθασε να είναι σε μήκος συγκριτικά το πλουσιότερο στο νομό, οι πάντα προβληματικές, αλλά συνεχώς αναπτυσσόμενες θαλάσσιες συγκοινωνίες, η μετάβαση στις αεροπορικές μεταφορές με τα Κύθηρα να γίνονται ένα από τα πρώτα μικρά νησιά της Ελλάδος, που αποκτούν αεροδρόμιο και αεροπορική συγκοινωνία με ίδια μέσα. Ο εξηλεκτρισμός, που κι αυτός ξεκινά από ιδιώτες παραγωγούς, η ύδρευση και η αποχέτευση, με την πρώτη να ξεκινά επίσης νωρίς σε σχέση με άλλα νησιά και να ακολουθεί ο ακρογωνιαίος λίθος κάθε κοινωνίας, η εκπαίδευση, στη συνέχεια οι ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίες, που κι εδώ έχουμε μία πρωτιά, καθώς ξεκινά να λειτουργεί νοσοκομείο με πρωτοβουλία και χρηματοδότηση ομογενών. Το ίδιο γίνεται με τον Οίκο Ευγηρίας λίγα χρόνια αργότερα. Έργα εμβληματικά, την πορεία και την ολοκλήρωση των οποίων έχουν θέσει στα τρίσβαθα της μνήμης ή του ενδιαφέροντός τους, ουκ ολίγοι σήμερα. Τα Κύθηρα, ένα νησί με σχετική αυτάρκεια εξ ανάγκης στα δύσκολα χρόνια ξεκίνησαν τον εκσυγχρονισμό στον αγροτικό τομέα σχετικά ενωρίς παρά τον ασήμαντο ατομικό κλήρο και το λίγο διαθέσιμο έδαφος για καλλιέργεια. Η πρώιμη δημιουργία αγροτικών συνεταιρισμών έδωσε αναπτυξιακή ώθηση, που σήμερα δεν είναι εύκολο να εκτιμηθεί η αξία της, επισημαίνεται όμως με επιτυχία από τα ενδιαφέροντα ιστορικά και οικονομικά στοιχεία που παραθέτει ο συγγραφέας. Η εξέλιξη στα ελαιουργεία και τους αλευρόμυλους από τις χειροκίνητες κατασκευές, τους ανεμόμυλους και τους υδρόμυλους, η αύξηση των εμπορικών δραστηριοτήτων, η άνθηση της κτηνοτροφίας και όσα ακολούθησαν τα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια μέσα στη μεταναστευτική καταιγίδα, φαίνονται με ενάργεια μέσα από τα κείμενα και τους οικονομικούς πίνακες για να καταλήξουμε στην ισχνή και άτολμη στην αρχή τουριστική ανάπτυξη και στο σημερινό παράξενο καθεστώς που την διατρέχει από τις μικρές μονάδες και το φόβο των επερχομένων εξελίξεων που φαίνεται να διακρίνονται ήδη τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά να μην απασχολούν όσο πρέπει το κράτος και την αυτοδιοίκηση.

Θα καταλήξουμε με μία χιλιοειπωμένη ρήση, η οποία όμως χαρακτηρίζει απόλυτα τη σημερινή παρουσίαση και το συγγραφέα της. Τυχεροί οι τόποι, που έχουν ανθρώπους που δεν σκέπτονται μόνο τι θα πάρουν από αυτούς, αλλά κυρίως τι πρέπει και τι οφείλουν να τους δώσουν. Τυχεροί οι τόποι, που από τους άγονους βράχους τους είχαν την τύχη να δουν να φυτρώνουν τόσο πολλοί επιστήμονες, πολλοί από τους οποίους δεν άφησαν ποτέ τη σκέψη τους από το χώρο που γεννήθηκαν, ούτε σκέφτηκαν αποκλειστικά την εκμετάλλευσή του. Με άλλα λόγια, τυχεροί οι τόποι που έχουν ανθρώπους, όπως ο Νίκος Γλυτσός, που δημιούργησε αυτό που παρουσιάζουμε εδώ σήμερα. Δεν σας προτρέπω να αγοράσετε το βιβλίο, κάτι που ασφαλώς έχετε κάνει οι περισσότεροι, αλλά θέλω απλά να επισημάνω την υποχρέωση όλων μας να τιμούμε ανθρώπους, όπως ο συγγραφές του βιβλίου αυτού. Για όλους τους λόγους που λεπτομερώς αναλύθηκαν, αλλά και για έναν ακόμη. Για να παραδειγματίζονται οι νεότεροι και να έχουμε έτσι πολλούς ακόμη όπως ο Νίκος. Και θα κλείσω με μία ρήση, της οποίας δεν θυμάμαι το δημιουργό. Λένε ότι οικονομολόγος είναι ο άνθρωπος που σας μιλάει μία ζωή για την αξία της ομπρέλας, την οποία σας παίρνει πίσω όταν βρέχει! Εδώ έχουμε έναν οικονομολόγο, που μας έδωσε σήμερα ακόμη μία ομπρέλα! Και τον ευχαριστούμε θερμά γι’ αυτό.