Ποίος ήταν ο οικισμός Καραβοχώρι ή Καραβοχωρίο και ποία η μεγάλη σημασία του στην τοπική ιστορία;

Ο οικισμός αυτός είναι άγνωστος σήμερα, καθώς βρίσκεται στην περιοχή Άνω Λειβάδι, η οποία έχει δεχθεί μεγάλες και αλλεπάλληλες αλλοιώσεις, τόσο στο φυσικό τοπίο, καθώς είχαμε ραγδαία αστική μετεξέλιξη, όσο και στην ονομασία, που ήταν απότοκος των προηγουμένων. Ο οικισμός όμως Καραβοχώρι ή Καραβοχωρίο είναι γνωστός στις πηγές, στις οποίες εμφανίζεται συχνά από τον 16ο αι., οπότε υπάρχει σχετική αφθονία ενοριακών και νοταριακών εγγράφων^[1]. Φαίνεται ότι με την ονομασία Καραβοχώρι καλυπτόταν ολόκληρη περίπου η περιοχή κοντά στο σημερινό κεντρικό δρόμο από τη διασταύρωση με το δρόμο των Μυρτιδίων ΒΔ μέχρι την έξοδο προς Χώρα Ν, ενώ κάλυπτε σίγουρα την περιοχή γύρω από το ναό του Αγίου Ανδρέου και έφθανε με βεβαιότητα μέχρι τα σημερινά Φουριαράδικα, καθώς έχει εντοπισθεί έγγραφο που αναφέρει «εις το Καραβοχώρι μέσα ης το καλαμηιονα στο Λιβάδι»^[2].

Η φράση αυτή οδηγεί με ασφάλεια στην περιοχή Α του δρόμου προς Μυρτίδια και στο μικρό ρέμα που την διασχίζει. Όσον αφορά το χρόνο δημιουργίας του οικισμού δεν έχουμε απάντηση από τις πηγές για το πριν από τον 16ο αι. διάστημα, έχουμε όμως μία από τις ισχυρότερες ενδείξεις ότι η περιοχή αυτή κατοικείται αδιάλειπτα πιθανόν και από τον 10ο αι., χωρίς να γνωρίζουμε αν είχε την ίδια ονομασία, όπως είναι και το πιθανότερο. Η ένδειξη αυτή είναι ο ναός του Αγίου Ανδρέου, ένα από τα παλαιότερα και σημαντικότερα μνημεία των Κυθήρων, το οποίο χρονολογείται στον 10ο αι.^[3], ενώ έχουν εκφρασθεί και απόψεις ότι μπορεί να είναι και παλαιότερος, κάτι που επιβεβαιώνουν και πρόσφατες έρευνες, καθώς τα κτηριακά ίχνη, τα οποία έχουν διερευνηθεί, δηλώνουν ότι ο αρχικός ναός ήταν τετράγωνος μετά τρούλου, όπως ο Άγιος Δημήτριος στα Καμπιάνικα και χρονολογείται στον 9ο αι. Στο ναό έχει εντοπισθεί τοιχογραφία με σταυρό της εικονομαχικής τεχνοτροπίας^[4], κάτι που ενισχύει την παραπάνω άποψη. Άλλες εργασίες θέλουν το ναό του Αγίου Ανδρέου να έχει οικοδομηθεί κατά την κυριαρχία των Ευδαιμονογιάννηδων της Μονεμβασίας στα Κύθηρα^[5]. Το βέβαιο είναι ότι πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους, ίσως το σημαντικότερο, ναούς των Κυθήρων, ο οποίος είχε σημαίνουσα θέση στην τοπική κοινωνία. «Ίσως ήταν κάποιος σημαντικός ενοριακός ή επισκοπικός ναός, ίσως να ανήκε σε σημαίνον πρόσωπο που θα είχε σχέση με αξιόλογο πολιτικό κέντρο της εποχής. Προς διερεύνηση είναι γιατί δεν απαντά ένας αντίστοιχα αξιόλογος ναός στα Β. του νησιού, όπου σύμφωνα με τις πηγές ήταν η έδρα των Ευδαιμονογιάννηδων»^[6]. Και μόνο η ύπαρξη αυτού του ναού μαρτυρεί τη σημασία της περιοχής για την έρευνα και την παλαιότατη κατοίκησή της. Ο ναός αυτός αναφέρεται κατά τον 16ο αι. να είναι ιδιοκτησία της οικογενείας Μεγαλοκονόμου, του κλάδου Καρδαρά, από τον οποίο προέρχονται πολλοί νεότεροι κλάδοι της βυζαντινής αυτής οικογενείας στο Λειβάδι και τους πλησίον οικισμούς.

Πρέπει, λοιπόν, να θεωρείται βέβαιον ότι ο οικισμός Καραβοχώρι είναι ένας από τους παλαιότερους στα Κύθηρα, καθώς δεν είναι δυνατόν να υπάρχει τόσο ενδιαφέρων ναός, όπως ο Άγιος Ανδρέας, με τρεις τουλάχιστον διαπιστωμένες φάσεις κατασκευής από τον 9ο και 10ο αι. και τόσο ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες και να έχει οικοδομηθεί ο ναός αυτός σε περιοχή χωρίς κατοίκηση. Έχουμε, επομένως εδώ, έναν παλαιότατο οικισμό, όπως και οι σχετικά γειτονικοί του Δρυμώνα, του Κεραμουτού και των Καρβουνάδων, οι οποίοι είναι τουλάχιστον από τον 13ο αι. κατοικημένοι χώροι. Το Καραβοχώρι ίσως να είναι ακόμα παλαιότερο από τους παραπάνω οικισμούς κάτι που χρειάζεται περαιτέρω αρχαιολογική έρευνα. Η περιοχή του Καραβοχωρίου ανήκε σε κλάδο της οικογενείας Βενιέρη, ο οποίος διατήρησε την ιδιοκτησία του μέχρι τα σχετικά πρόσφατα χρόνια, όταν μέρος αυτής περιήλθε στην οικογένεια Καλούτση. Παρά ταύτα, διατηρούνται ακόμα και σήμερα ιδιοκτησιακές νησίδες σε απογόνους της οικογενείας Βενιέρη του Δρυμώνα, που είναι γνωστό ότι έχει σχέση καταγωγής από απογόνους των αρχικών ευγενών Βενιέρων των Κυθήρων.

Όσον αφορά την ονομασία, Καραβοχώρι σημαίνει, φυσικά, το χωριό με τα καράβια ή με τον κάραβο (κοχύλι) ή κάτι σχετικό, δεν είναι όμως δυνατόν να προσεγγίσουμε το λόγο αυτής της ονοματοδοσίας σε ένα μεσόγειο οικισμό και το μόνο, το οποίο μπορούμε να αναφέρουμε με βεβαιότητα είναι ότι πρόκειται κι εδώ για βυζαντινή ονομασία. Μία παράδοση αναφέρει ότι η ονομασία δόθηκε από το γεγονός ότι στον κάμπο, που είναι πλησίον στον οικισμό, τα νερά σχηματίζουν λίμνη και χρειάζεται …καράβι για να την διασχίσει κανείς. Εδώ αξίζει να αναφερθεί ότι στην Κρήτη η λ. κάραβος σημαίνει «ὀπὴν ὑπονόμου ἢ αὔλακος συλλογῆς ἀκαθάρτων ὑδάτων»^[7]. Ίσως, λοιπόν, η ονομασία να σχετίζεται με την τελευταία αυτή έννοια και να έχει σχέση με τα άφθονα νερά που συγκεντρώνονται ακόμη στην περιοχή. Σήμερα η ονομασία αυτή έχει χαθεί, καθώς αντικαταστάθηκε κατά τον 18ο αι. από την ονομασία Σαμιάδικα, από το επώνυμο Σάμιος των κατοίκων του οικισμού κοντά στο ναό του Αγίου Γεωργίου και στη Β έξοδο του Λειβαδίου. Αργότερα και για μικρό χρονικό διάστημα κατά τον 19ο και 20ό αι. αναφέρεται και η ονομασία Χέρα, που δόθηκε τότε εξαιτίας ενός σιδηρού χεριού που έδειχνε το δρόμο προς τα Μυρτίδια και το οποίο υπάρχει ακόμα πάνω στην οικία Χάρου. Ακολούθως και με τη ραγδαία αστικοποίηση της περιοχής από τις αρχές, αλλά ειδικά από το β΄ μισό του 20ού αι., ο οικισμός ονομάστηκε Άνω Λειβάδι σε αντιδιαστολή με το Κάτω Λειβάδι, τον Βυζαντινό Κούτσακα. Σήμερα και ειδικά τα τελευταία χρόνια επικρατεί να μην γίνεται η διάκριση σε Άνω και Κάτω Λειβάδι , αλλά να αναφέρεται απλά Λειβάδι.

Κάτοικοι του σημερινού οικισμού είναι ελάχιστοι απόγονοι της αρχικής οικογενείας Μεγαλοκονόμου, αλλά και οικογένειες εξαιτίας νέων αφίξεων στην πορεία των χρόνων με πρώτους τους Φατσέα από τα γειτονικά Φατσάδικα, τους Χάρους από το Μανιτοχώρι και τους Κασιμάτη, επίσης από τους γειτονικούς οικισμούς. Από τους παλαιότερους κατοίκους αναφερόμενος ήδη από τον 16ο αι., ήταν και κλάδος της οικογενείας Καλλίγερων του Στραποδίου, ένας από τους οποίους (με το παρωνύμιο Σαλτακούκος) αναφέρεται να έχει λάβει μεγάλες εκτάσεις γης ως προίκα λόγω γάμου με κόρη της οικογενείας Βενιέρη^[8]. Από τον κλάδο αυτόν δεν υπάρχουν πλέον απόγονοι στον οικισμό, αναφέρονται όμως στο εξωτερικό (ΗΠΑ).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Εμμ. Δρακάκης, Εμμ. Κασιμάτης νοτάριος…, σ. 324 και Χρ. Μαλτέζου, Βενετική παρουσία…, σ. Θ 163.

[2] Ανδρ. Μαζαράκης, Η Αδελφότητα…, σ. 175.

[3] Μ. Χατζηδάκης – Ι. Μπίθα, Ευρετήριο…, σσ. 59 επ.

[4] Ap. Mantas, Überlegungen zur Deesis in der Hauptapsis mittelbyzantinischer Kirchen Griechelands (Παρατηρήσεις σχετικά με την παράσταση «Δέηση στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας των μεσοβυζαντινών ναών της Ελλάδας»), Byzantinische Malerei, Bildprogramme-Ikonographie-Stil, Symposion in Marburg, vom 25-29.6.1997, Herausgegeben von Guntram Koch, Reichert Verlag Wiesbaden 2000, σσ. 172-173. Στην ανακοίνωση αυτή αναφέρεται ότι η εικονογραφία της κόγχης του ιερού βήματος με τον Ζαχαρία, τον Μωυσή και τον Σταυρό συνδέονται με «αρχαϊκό τύπο εικονογραφίας» και αποτελούν υπενθύμιση της Εικονομαχίας. (Ευχαριστώ θερμά την κυρία Μαρίνα Παπαδημητρίου για την υπόδειξη της ανακοίνωσης.)

[5] El. Malamut, «Το πέρασμα από τα Κύθηρα», εις Νόστος, τόμ. 2, 2003, σ. 56.

[6] Ιω. Μπίθα, Τα Βυζαντινά Κύθηρα μέσα από τις μαρτυρίες…, σ. 574.

[7] Ελ. Γιακουμάκη, «Το μικροτοπωνυμικό της επαρχίας Κισάμου Κρήτης», εις Λεξικογραφικόν Δελτίον της Ακαδημίας Αθηνών, επιμ. του Διευθύνοντος το Κέντρον Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής γλώσσης, τόμ. 16, Αθήνα 1986, σ. 42, σημ. 2.

[8] Ανδρ. Μαζαράκης, Η Αδελφότητα…, σ. 85 και άλλες αναφορές.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.