Ποιος θα υπερασπιστεί τη νομιμότητα;

«Η μάχη μας είναι μάχη κατά της ανομίας», είπε στη βρετανική εφημερίδα The Observer (20/8/23,) ο συνταξιούχος καθηγητής, ιδρυτικό μέλος της Κίνησης Πολιτών Πάρου για Ελεύθερες Παραλίες, Χρήστος Γεωργούσης. Στο ίδιο πνεύμα, σε ανάρτησή της στο Facebook, η ίδια Κίνηση Πολιτών επισημαίνει: «Ανησυχούμε για την παγίωση της ανομίας και ασυδοσίας στις παραλίες της Πάρου από επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται τμήματα παραλιών και καταλαμβάνουν αυθαίρετα με ξαπλώστρες και ομπρέλες τον κοινόχρηστο χώρο, πολύ πέραν των ορίων που προβλέπουν οι συμβάσεις παραχώρησης που έχουν υπογράψει». Παρόμοιο είναι το σκεπτικό όλων των συναφών Κινήσεων Πολιτών για Ελεύθερες Παραλίες ανά το πανελλήνιο.

Με άλλα λόγια, οι διαμαρτυρόμενοι πολίτες δεν λένε απλοϊκά και άγαρμπα «έξω οι τουριστικές επιχειρήσεις από τις παραλίες», αλλά «υπερασπιζόμαστε το δικαίωμα των πολιτών και επισκεπτών του νησιού μας για ελεύθερη πρόσβασης στις παραλίες που αγαπάμε» (βλ. ανάρτηση της Κίνησης Πολιτών Πάρου). Η προάσπιση της νομιμότητας είναι αυτό που κινητοποιεί τους πολίτες· η ανοχή της παρανομίας είναι αυτό που τους εξοργίζει.

Οπως αποκάλυψαν οι 2.230 έλεγχοι του υπουργείου Οικονομικών, τουλάχιστον το 1/3 των εκμισθώσεων παραλιών στη χώρα ήταν παράνομο. Είτε τουριστικές επιχειρήσεις είχαν κάνει παράνομη κατάληψη αιγιαλού, είτε είχαν παραβιάσει τους όρους της παραχώρησης, είτε είχαν ανεγείρει παράνομες κατασκευές στις παραλίες. Στην Πάρο, λ.χ., ενώ είχαν παραχωρηθεί 7,000 τ.μ. σε παραχωρησιούχους, αυτοί είχαν καταλάβει 18.800 τ.μ.! Κάνοντας χρήση της Διαύγειας και αεροφωτογραφιών, οι αναρτήσεις της Κίνησης Πολιτών της Πάρου εντυπωσιάζουν με την τεκμηρίωση των καταγγελιών τους.

Η νομιμότητα δεν βρίσκει πολλούς υποστηρικτές στη χώρα, κι αυτό ίσως είναι το πιο θεμελιώδες πρόβλημά μας. Από την εποχή του Καποδίστρια μέχρι σήμερα, το ίδιο μοτίβο αναπαράγεται, σε διάφορες εκδοχές: οι νόμοι δεν γίνονται σεβαστοί. Μεγάλη μερίδα πολιτών δεν έχει εσωτερικεύσει επαρκώς την κουλτούρα της νομιμότητας (δηλαδή, το σεβασμό σε μια αφηρημένη έννομη τάξη που ρυθμίζει απρόσωπα το δημόσιο βίο), ενώ πλείστοι πολιτικοί χρησιμοποιούν το κράτος πελατειακά, παρέχοντας χάρες, εξαιρέσεις, φωτογραφικές ρυθμίσεις ή απλώς ανέχονται τις παρανομίες των κατά περίπτωση ολίγων ή πολλών. Φαύλος κύκλος.

Η καταπάτηση της νομιμότητας είναι διάχυτη. Είναι ιδιαιτέρως εμφανής δε σε δύο θέματα που έχουν μείζονα σημασία για τη ζωή των πολιτών – οικιστικό περιβάλλον και συλλογή φόρων. Η κουλτούρα παραβίασης της νομιμότητας είναι τόσο εκτεταμένη στα θέματα αυτά που βρίσκει, με διάφορα ρητορικά προσχήματα, υποστηρικτές από πολιτικούς αξιωματούχους, σε όλο το κομματικό φάσμα, σε όλα τα επίπεδα. Άνθρωποι που ex officio είναι ταγμένοι να υπηρετούν τη νομιμότητα προάγουν την υπονόμευσή της! Το ρητορικό φύλλο συκής που συχνά χρησιμοποιούν είναι το εξής: η άτεγκτη εφαρμογή της νομιμότητας δημιουργεί αδικίες και, συνεπώς, πρέπει να δείχνουμε κατανόηση στους αυθαίρετους οικιστές και τους φοροφυγάδες. Πρόκειται για γελοίο επιχείρημα, η παρουσίαση και μόνο του οποίου αρκεί για να εξαερωθεί.

Τα τελευταία πέντε χρόνια έχουν δοθεί τρεις αναστολές για την κατεδάφιση αυθαιρέτων σε αιγιαλούς, παραλίες και ρέματα, έστω κι αν οι υποθέσεις αυτές έχουν τελεσιδικήσει εδώ και δεκαετίες. Το επιχείρημα που συνήθως επικαλούνται ρουσφετολόγοι βουλευτές, υπουργοί και δήμαρχοι είναι ότι η αναστολή επιβάλλεται για λόγους ανθρωπιστικούς, χρηστής διοίκησης ή επικύρωσης των δασικών χαρτών. Η διαστροφή των εννοιών είναι πλήρης: ο βεβαιωμένα παράνομος, ο οποίος έχει εξαντλήσει – ατελέσφορα γι αυτόν – όλα τα ένδικα μέσα, προστατεύεται, στο όνομα κάποιας ad hoc επινοημένης ανώτερης αρχής. Οι κυρώσεις αναβάλλονται, οι αυθαιρεσίες φυσικά πολλαπλασιάζονται (διπλασιάστηκαν τα αυθαίρετα στην Κρήτη μετά τη δεύτερη αναστολή), και το πρόβλημα μεγεθύνεται. Αυτό όμως δεν ενδιαφέρει τους πολιτικάντηδες, αφού στόχος τους είναι η ψηφοθηρία.

Το ρεπορτάζ του Γιώργου Λιάλιου στην «Καθημερινή» (14/10/2015) είναι αποκαλυπτικό του κλίματος προστασίας της αυθαιρεσίας, σε όλο το πολιτικό φάσμα: «Ήταν όλοι εκεί. Ο δήμαρχος, ο αντιπεριφερειάρχης, οι δημοτικοί σύμβουλοι, ακόμα και κάποιοι βουλευτές της περιοχής. Οταν οι μπουλντόζες έφθασαν στην περιοχή «Περιβολάκια» της Ραφήνας, από κοινού με τους ιδιοκτήτες αυθαιρέτων της περιοχής έκαναν ό,τι μπορούσαν για να τις εμποδίσουν. Φώναξαν, έσπρωξαν, απείλησαν, λιποθύμησαν μπροστά στις ρόδες. Και τελικά τα κατάφεραν. Τις επόμενες ημέρες ξεκίνησε η… δεύτερη φάση του «αγώνα»: τηλέφωνα σε υπουργούς και βουλευτές. Δεν χρειάστηκε να προσπαθήσουν πολύ: λίγες ημέρες αργότερα, ο υπουργός Εσωτερικών Πάνος Κουρουμπλής ζήτησε από την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Αττικής (που είναι υπεύθυνη για κατεδαφίσεις σε δάση και αιγιαλό) να αναβάλει επ’ αόριστον την κατεδάφιση στη Ραφήνα (να σημειωθεί ότι σε όλη αυτή την ιστορία το υπουργείο Περιβάλλοντος λάμπει διά της απουσίας του). «Επειδή η περιοχή αυτή (σ.σ. τα Περιβολάκια Ραφήνας) είναι ένας ολόκληρος συνοικισμός και τα σπίτια αυτά (σ.σ. τα προς κατεδάφιση αυθαίρετα) βρίσκονται ανάμεσα στα σπίτια του, αποφασίσαμε να μείνει σε εκκρεμότητα μέχρι να δημοσιευτούν οι δασικοί χάρτες», λέει στην «Κ» ο κ. Κουρουμπλής».

Παρόμοιο ήταν το σκεπτικό της τροπολογίας που είχαν καταθέσει, ένα μήνα πριν τις εκλογές του 2015, οι βουλευτές της ΝΔ κκ. Γ. Βλάχος, Αθ. Μπούρας και Β. Οικονόμου για την αναστολή κατεδάφισης βεβαιωμένων αυθαιρέτων «μέχρι να ολοκληρωθούν οι δασικοί χάρτες»! Πώς δικαιολόγησαν οι τρεις βουλευτές την τροπολογία τους; «Έχει ως σκοπό», υποστήριξαν, «τη δημιουργία ασφάλειας δικαίου για τους διοικούμενους και τη διατήρηση της αρχής της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης των διοικουμένων προς την Διοίκηση». Ακόμα μία διαστροφή εννοιών: στον παράνομο πρέπει να παρέχεται «ασφάλεια δικαίου», όχι να εφαρμόζονται οι πρόνοιες του νόμου!

Μια παραλλαγή του ρητορικού φύλλου συκής που χρησιμοποιούν οι πρωτοστάτες της ανοχής στην παρανομία είναι η απόδοση πολιτικών κινήτρων στις ελέγχουσες Αρχές, με συνέπεια να απαξιώνονται οι έλεγχοι συμμόρφωσης με τη νομιμότητα. Τα επεισόδια που σημειώθηκαν, τον Αύγουστο 2012, όταν η Οικονομική Αστυνομία μετά από έλεγχο σε ψαροταβέρνα της Ύδρας, διαπίστωσε ότι δεν εκδίδονταν αποδείξεις, είναι ενδεικτικά μιας γενικότερης νοοτροπίας.

Η κατά νόμον υπεύθυνη της ψαροταβέρνας και, αργότερα ο γιός της που την αντικατέστησε, οδηγήθηκε στο Αστυνομικό Τμήμα, όπου συγκεντρωμένο πλήθος διαμαρτυρόταν για την κράτηση, προπηλακίζοντας αστυνομικούς και κρατικούς λειτουργούς. Τη φοροδιαφεύγουσα επιχείρηση εμμέσως υπερασπίστηκε με ανακοίνωσή του ο τότε βουλευτής Πειραιώς του ΣΥΡΙΖΑ κ. Θ. Δρίτσας. Χαρακτήρισε την επιχείρηση φορολογικού ελέγχου ως μια «ανόητη και πολυδάπανη παράσταση επίδειξης κρατικής και κυβερνητικής πυγμής, με εντελώς αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα και με γελοιοποίηση της χώρας μας διεθνώς. Η κυβέρνηση είναι σε πανικό, αντιμετωπίζει για μια ακόμα φορά τον λαό ως εχθρό και γι’ αυτό είναι επικίνδυνη».

Ο δε τότε βουλευτής Επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ Μ. Γλέζος, απέδωσε στην κυβέρνηση ιδιοτέλεια, διερωτώμενος μήπως για να καλύψει άλλες βαρύτερες περιπτώσεις φοροδιαφυγής, η κυβέρνηση «αποφάσισε να καταφύγει σε εκστρατείες τύπου Ύδρας» (βλ. in.gr, 20/8/2012).

Με άλλα λόγια, ένα θέμα συνήθους φορολογικού ελέγχου, που συνάντησε «λαϊκές» αντιδράσεις, εργαλειοποιήθηκε από την τότε αντιπολίτευση, προκειμένου να αποκομίσει πολιτικό όφελος. Με τον τρόπο αυτό, όμως, αντί τα φώτα της δημοσιότητας να στραφούν στη φοροδιαφυγή και τον έλεγχό της (το 2013 φορολογικοί έλεγχοι σε επιχειρήσεις, σε τουριστικά νησιά, αποκάλυψαν ότι το 80% παρανομούσε), στράφηκαν στην πολιτική σύγκρουση κυβέρνησης-αντιπολίτευσης. Όταν αυτό συμβαίνει, η μη συμμόρφωση με τη νομιμότητα (το μείζον) παρακάμπτεται. Οι παρανομούντες δεν υφίστανται (ή υφίστανται ελάχιστες) κυρώσεις, η παρανομία γίνεται ανεκτή και, τελικά, αποδεκτή. Οι ελεγκτικές υπηρεσίες αδρανούν ή αδιαφορούν, κρίσιμα δημόσια αγαθά υποβαθμίζονται.

Αυτή την ανοχή στην παρανομία έρχεται να αμφισβητήσει σήμερα το Κίνημα για Ελεύθερες Παραλίες. Αντί να αναζητούμε τι κρύβεται κάτω από τις πετσέτες, είναι πιο γόνιμο, αφενός να ενθαρρύνουμε τους πολίτες που έδωσαν υπόσταση στο κίνημα υπεράσπισης της νομιμότητας, αφετέρου να αναρωτηθούμε τι μπορούμε να μάθουμε από αυτό. Πώς μπορούμε να προασπίσουμε το περιβάλλον, να ενισχύσουμε τη συλλογή φόρων, να προάγουμε τη δημόσια ασφάλεια;

Η πιο ριζοσπαστική πολιτική πράξη στην Ελλάδα, σήμερα, είναι η υπεράσπιση της νομιμότητας σε όλα τα πεδία. Η νομιμότητα στο κράτος δικαίου ελαύνεται από συμπεριληπτικά ιδεώδη. Είμαστε ίσοι ενώπιον του νόμου, αρκεί ο νόμος να εφαρμόζεται. Έχουμε δικαιώματα, αρκεί οι νόμοι να τηρούνται. Απολαμβάνουμε τα δημόσια αγαθά, αρκεί αυτά να προστατεύονται. Για την προστασία της νομιμότητας είναι επιφορτισμένοι, ex officio, οι αξιωματούχοι τους κράτους – πολιτικοί εκπρόσωποι και δημόσιοι λειτουργοί. Τη νομιμότητα, σε τελική ανάλυση, την υπερασπίζονται όσοι δεν ξεχνούν την ιδιότητα του πολίτη: «O σεβασμός στο Σύνταγμα και τους νόμους που συμφωνούν με αυτό και η αφοσίωση στην Πατρίδα και τη Δημοκρατία αποτελούν θεμελιώδη υποχρέωση όλων των Ελλήνων» (Σύνταγμα της Ελλάδας, Ακροτελεύτια Διάταξη, 2019).

Ο Χαρίδιμος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στην Έδρα Columbia Ship Management στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής Οργανωσιακής Συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Warwick (www.htsoukas.com)