Πως κόβεται ο γόρδιος δεσμός των αυθαιρέτων

Η τραγωδία στο Μάτι επανέφερε με δραματικό τρόπο στην επικαιρότητα το πρόβλημα της αυθαίρετης δόμησης. Από την πλευρά του, ο πρωθυπουργός εξήγγειλε από το Λαύριο την κατεδάφιση αυθαιρέτων, για τα οποία υπάρχει τελεσίδικη σχετική απόφαση. Το γεγονός ότι ούτε οι προηγούμενες κυβερνήσεις, ούτε η δική του, στα τρισήμιση χρόνια ζωής της, δεν είχε υλοποιήσει αυτές τις αποφάσεις είναι ενδεικτικό.

Η πρακτική που έχει ακολουθήσει μέχρι τώρα η Πολιτεία, δηλαδή το πολιτικό σύστημα, είναι η με χρονική καθυστέρηση και έναντι ενός προστίμου μαζική νομιμοποίηση των αυθαιρέτων κτισμάτων. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να υπηρετούνται και οι ανάγκες των πελατειακών σχέσεων και η εισπρακτική σκοπιμότητα.

Υπολογίζεται ότι πολύ πάνω από ένα εκατομμύριο κτίσματα παραβιάζουν τη νομοθεσία. Γι’ αυτό και πρέπει να έγινε εξαρχής η διάκριση ανάμεσα σε αυθαιρεσίες βαθμού “πταίσματος”, “πλημμελήμματος” και “κακουργήματος”. Η πρώτη κατηγορία είναι τα κατά βάση νόμιμα κτίσματα, στα οποία υπάρχουν κάποιες παραβάσεις της πολεοδομικής νομοθεσίας. Για την περίπτωση αυτή θα πρέπει να προβλέπεται η νομιμοποίηση (κι όχι βεβαίως η νομική γελοιότητα της τακτοποίησης, που ίσχυσε για τους ημιυπαίθριους) με ένα μικρό πρόστιμο ανάλογο του βαθμού της παράβασης.

Το σοβαρό πρόβλημα είναι τα αυθαίρετα κι όχι οι μικροαυθαιρεσίες. Έχει αποδειχθεί στην πράξη ότι η Πολιτεία ούτε θέλει ούτε μπορεί να προβεί σε μαζικές κατεδαφίσεις. Ακόμα, όμως, κι αν είχε και τη βούληση και τα μέσα να το πράξει θα ήταν λάθος.

Πρώτον, επειδή αυτά τα κτίσματα είναι επενδεδυμένος κοινωνικός πλούτος.

Δεύτερον, επειδή το κόστος κατεδάφισης θα ήταν τεράστιο.
Τρίτον, επειδή τα μπάζα θα δημιουργούσαν ένα τεράστιο οικολογικό και αισθητικό πρόβλημα.

Εάν η Πολιτεία περιορίζεται στη νομιμοποίηση θα επαναλάβει αυτό που έχει συμβεί στο παρελθόν: θα προκύψει μία νέα γενιά αυθαιρέτων. Για να λυθεί το πρόβλημα, η νομιμοποίηση πρέπει να συνοδευθεί από μέτρα για την επόμενη ημέρα. Το πρώτο μέτρο πρέπει να είναι η κατεδάφιση των -συγκριτικά λιγότερων- κτισμάτων, που για διάφορους λόγους πράγματι πλήττουν σοβαρά το δημόσιο συμφέρον.

Στην κατηγορία των “πλημμελημάτων” ανήκουν τα αυθαίρετα, τα οποία δεν δημιουργούν σοβαρό πρόβλημα. Αυτά, που αποτελούν και τη μεγάλη πλειοψηφία, επιβάλλεται να νομιμοποιηθούν. Η νομιμοποίηση πρέπει να γίνει έναντι τσουχτερού προστίμου, το οποίο σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να συνοδεύεται και από κάποιες διορθωτικές παρεμβάσεις. Τα έσοδα που θα προκύψουν από τα πρόστιμα θα πρέπει να μπαίνουν σε ειδικό λογαριασμό, ο οποίος και θα χρηματοδοτεί αφενός τις κατεδαφίσεις, αφετέρου αναγκαίες πολεοδομικές παρεμβάσεις στις επίμαχες περιοχές.

Το καθεστώς μετά τη νομιμοποίηση
Το κρίσιμο μέτρο είναι το καθεστώς που θα πρέπει να ισχύσει μετά τη νομιμοποίηση. Κάθε νέο αυθαίρετο (ή παλαιότερο που δεν εντάχθηκε στη διαδικασία νομιμοποίησης) πρέπει να εντοπίζεται και να επιβαρύνεται με ένα καταλυτικό πρόστιμο, το οποίο πρακτικά να ισοδυναμεί με δήμευση, π.χ. πενταπλάσιο της αντικειμενικής αξίας.

Οι δορυφορικές φωτογραφίες επιτρέπουν σήμερα τον άμεσο εντοπισμό. Το πρόστιμο πρέπει να επιβάλλεται με ειδική ταχύτατη διαδικασία και να μην προβλέπεται ρύθμισή του. Εάν δεν πληρωθεί άμεσα, το αυθαίρετο κτίσμα να περιέρχεται στην ιδιοκτησία του δημοσίου, να αποκτά νόμιμο τίτλο και να βγαίνει σε πλειστηριασμό με εξίσου ταχύτατη διαδικασία.

Μετά τις πρώτες δημεύσεις και τους πρώτους πλειστηριασμούς θα καταστεί σαφές ότι η Πολιτεία για πρώτη φορά εννοεί αυτό που νομοθετεί. Ως αποτέλεσμα κανείς δεν θα διακινδυνεύσει να πληρώσει για να χτίσει αυθαίρετο, ξέροντας ότι θα εντοπιστεί άμεσα και θα δημευθεί.

Τρεις προϋποθέσεις
Για να λειτουργήσει, όμως, αποτελεσματικά αυτό το καθεστώς απαιτούνται ορισμένες προϋποθέσεις:

Πρώτον, ο εντοπισμός των αυθαιρέτων να φύγει από την αρμοδιότητα τοπικών υπηρεσιών πολεοδομίας, που υπάγονται στους δήμους και οι οποίες σχεδόν κατά κανόνα εμφανίζουν υψηλό βαθμό διαφθοράς και διαπλοκής με την τοπική κοινωνία. Πρέπει να είναι αρμοδιότητα μίας ειδικής υπηρεσίας που θα υπάγεται στον αρμόδιο υπουργό και η οποία θα έχει τα τεχνολογικά μέσα να εντοπίζει και την αρμοδιότητα να πραγματοποιεί επιτόπιους ελέγχους ανά την επικράτεια.

Δεύτερον, τα αυθαίρετα που μέσω των υψηλών προστίμων ουσιαστικά θα δημεύονται πρέπει με ταχύτατες διαδικασίες να αποκτούν νόμιμο τίτλο ιδιοκτησίας και να εκπλειστηριάζονται με αξιόπιστο τρόπο. Για τον σκοπό αυτό μπορεί να χρειασθεί η βοήθεια ειδικής εταιρείας real estate.

Τρίτον, η πολεοδομική νομοθεσία πρέπει να κωδικοποιηθεί και κυρίως πρέπει να απλοποιηθεί και να έχει προβλέψεις για τα σημαντικά. Σήμερα, οι διατάξεις καθορίζουν ασήμαντες λεπτομέρειες στην οικοδομή, κατά τρόπο που ουσιαστικά κανείς δεν μπορεί να είναι απολύτως νόμιμος. Η σημερινή νομοθεσία είναι υπαγορευμένη από τον γραφειοκρατικό μηχανισμό με σκοπό κάθε ιδιοκτήτης να είναι δυνάμει όμηρος και ως εκ τούτου ευάλωτος στον εκβιασμό και στη μίζα. Το αποτέλεσμα είναι, ως αντίδραση, να αναπτύσσεται στην κοινωνία μία κουλτούρα ανοχής, η οποία στην πράξη εξισώσει το “πταίσμα” με το “κακούργημα”.

Εάν συντρέξουν αυτές οι προϋποθέσεις, το καρκίνωμα των αυθαιρέτων θα εξαλειφθεί οριστικά. Το αποτέλεσμα θα είναι η ριζική αλλαγή της εικόνας και κυρίως η διαμόρφωση μίας άλλης νοοτροπίας στην ίδια την κοινωνία.