Πώς βρέθηκαν Σύριοι πρόσφυγες στην Ελλάδα το 1860

Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία που ξέσπασε το 2011 είχε σαν αποτέλεσμα εκατομμύρια πολίτες της χώρας να αναγκαστούν να την εγκαταλείψουν αναζητώντας καλύτερη τύχη. Ανάμεσα στις 130 και πλέον χώρες που φιλοξενούν πρόσφυγες από τη Συρία, είναι και η Ελλάδα όπου ζουν χιλιάδες Σύριοι. Σχεδόν όλοι νομίζουν ότι είναι η πρώτη φορά που η χώρα μας δέχθηκε πρόσφυγες από την ασιατική χώρα. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει. Το 1860 μετά από μια εμφύλια σύγκρουση στην περιοχή της σημερινής Συρίας και του Λιβάνου για θρησκευτικούς λόγους, πρόσφυγες από τη Συρία ήρθαν με ελληνικά και ρωσικά πλοία στη χώρα μας. Με το άγνωστο αυτό θέμα θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο έχοντας σαν βασική πηγή μας το σύγγραμμα του Αντώνη Λ. Σμυρναίου, καθηγητή Νεοελληνικής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας «Σύροι πρόσφυγες στην Ελλάδα του 1860». Πολύτιμες πληροφορίες μας έδωσε επίσης ο κύριος Δημήτριος Κοντογεώργης, Καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά.

Πώς ξεκίνησε η σύγκρουση Μαρωνιτών-Δρούζων;

Το καλοκαίρι του 1860 το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον στράφηκε σε μεγάλο βαθμό στη Συρία και τον Λίβανο όπου ξέσπασαν αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ των Ρωμαιοκαθολικών Μαρωνιτών και των Μουσουλμάνων Δρούζων. Η Συρία ανήκε τότε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά από μια σύντομη κατοχή της από τους Αιγυπτίους (1833-1840). Η Συρία όπως και ο Λίβανος υποχρεώθηκαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα των θρησκευτικών μειονοτήτων σε σχέση με τη δυτική επέμβαση στην εσωτερική πολιτική της. Οι χριστιανικές κοινότητες επιδίωξαν να αποκτήσουν προνομιακή θέση στην οικονομική ζωή της χώρας, κάτι που τους έφερε σε σύγκρουση με τους Μουσουλμάνους (Δρούζους και Σουνίτες).

Οι εχθροπραξίες ξεκίνησαν με σποραδικές συγκρούσεις τον Αύγουστο του 1859. Γρήγορα επεκτάθηκαν νότια, με τους Δρούζους αλλά και τους Σουνίτες Μουσουλμάνους το καλοκαίρι του 1860 να περνούν στην αντεπίθεση με την ανοχή ή την υποτονική αντίδραση των Οθωμανών. Αν και όπως έγραφε ο ανταποκριτής της εφημερίδας «Αθηνά» στη Βηρυτό, στην αρχή των συγκρούσεων ζούσαν στο Λίβανο 170.000 Χριστιανοί και 60.000 Δρούζοι, «οι πολλοί δυστυχώς τρέμουν τους ολίγους». Οι Μουσουλμάνοι άρχισαν τις σφαγές, όχι μόνο των Μαρωνιτών αλλά γενικότερα των Χριστιανών της Συρίας. Ανάμεσα στα θύματα ήταν και πολλοί Ελληνορθόδοξοι. Ο αριθμός των νεκρών και των τραυματιών ανήλθε σε χιλιάδες. Γυναίκες πουλήθηκαν σε παζάρια ή κλείστηκαν σε χαρέμια. Κάποιοι σταυρώθηκαν προς «αστεϊσμόν», αρκετοί Χριστιανοί αλλαξοπίστησαν ,ενώ πολλά χριστιανικά χωριά, εκκλησίες και μοναστήρια καταστράφηκαν. Το ίδιο έγινε και με τα προξενεία των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων.

Ανάμεσα στα θύματα ήταν και ξένοι πρόξενοι, ενώ λεηλατήθηκαν και παραδόθηκαν στη φωτιά ιδρύματα και μοναστήρια των προτεσταντικών αποστολών που δρούσαν στην περιοχή. Σύμφωνα με τον ανώνυμο συγγραφέα ενός χειρογράφου της εποχής, επρόκειτο για ένα «έργο του διαβόλου». Απώλειες υπέστησαν βέβαια και οι Μουσουλμάνοι. Πάντως κάποιοι Μουσουλμάνοι έσωσαν αρκετούς Χριστιανούς. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο παλιός ηγέτης των Αλγερινών επαναστατών εναντίον των Γάλλων Abdelkader El Djezairi που ζούσε τότε εξόριστος στη Δαμασκό και προστάτευσε πολλούς Χριστιανούς μέσα στο σπίτι του αλλά και στο κάστρο της πόλης. Κάποιες πηγές κάνουν λόγο για 16.000 Χριστιανούς που έσωσε ο Αλγερινός ο οποίος μάλιστα παρασημοφορήθηκε από τον Ναπολέοντα Γ’ της Γαλλίας, τον Βίκτωρ Εμμανουήλ Β’, πρώτο βασιλιά της Ιταλίας αλλά και τον Σουλτάνο. Ο πρόεδρος των Η.Π.Α. Τζέιμς Μπιουκάναν του δώρισε ένα ζευγάρι αργυρόχρυσα ρεβόλβερ. Αλλά και ο Όθωνας του απένειμε το Β’ Παράσημο του Σωτήρος «δια την οποίαν εχορήγησε συνδρομήν εις τους εκείσε Έλληνας και τον πρόξενον».

Ο Σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσει τις διεθνείς αντιδράσεις διόρισε νέο διοικητή της περιοχής τον γαλλομαθή λόγιο Υπουργό Εξωτερικών ως τότε, Mehmed Fuad Pasha γνωστό για τη συμβολή του στις μεταρρυθμίσεις του Tanzimat με 16.000 άνδρες ο οποίος τιμώρησε σκληρά τους Δρούζους ηγέτες, τις τοπικές οθωμανικές αρχές αλλά και τους Μουσουλμάνους χωρικούς που είχαν εμπλακεί στις σφαγές. Οι ταραχές όμως σταμάτησαν μόνο μετά την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, ιδιαίτερα των Γάλλων του Ναπολέοντα Γ’ που παρά την αντίδραση της Αγγλίας του Πάλμερστον πήραν φανερά το μέρος των Μαρωνιτών και έστειλαν πολεμικά πλοία απειλώντας τους Δρούζους με αντίποινα αν δεν σταματούσαν τις επιθέσεις.

Τελικά ο Σουλτάνος δέχτηκε την αποστολή 12.000 Ευρωπαίων στρατιωτών με τη συμφωνία που υπογράφτηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 1860 ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τις Γαλλία, Αυστρία, Ρωσία και Πρωσία. Από τους 12.000 στρατιώτες οι μισοί ήταν Γάλλοι υπό την ηγεσία του Στρατηγού Beaufort d’ Hautpoul. Παρά τις αντιδράσεις των Μαρωνιτών, που ζητούσαν αυτοδιοίκηση, οι Γάλλοι χώρισαν στα δύο το όρος του Λιβάνου, επέβαλαν (9 Ιουνίου 1861) το Mutasarifiyya (Moυτασαφιράτο) με το οποίο ο Λίβανος αποσπάστηκε διοικητικά από τη Συρία και τέθηκε υπό τη διοίκηση του Davud Pasa ενός Αρμένιου Ρωμαιοκαθολικού κυβερνήτη (mutasarrif) τον οποίο διόρισε ο Σουλτάνος με την αποδοχή των Μεγάλων Δυνάμεων. Τον κυβερνήτη θα βοηθούσε στο έργο του ένα δωδεκαμελές συμβούλιο αποτελούμενο από όλες τις θρησκευτικές κοινότητες του Λιβάνου.

Η απήχηση των ταραχών στην Ελλάδα

Στην Ευρώπη και την Ελλάδα οι ειδήσεις για τις συγκρούσεις στη Συρία έφτασαν στα τέλη Μαΐου 1860 προκαλώντας ζωηρή αίσθηση, κυρίως λόγω των μουσουλμανικών θηριωδιών αλλά και μεγάλη συμπάθεια για τους διωκόμενους χριστιανούς. Στη χώρα μας εκείνη την εποχή υπήρχε μεγάλη δυσαρέσκεια για τον Όθωνα. Πρωθυπουργός ήταν ο Αθανάσιος Μιαούλης. Η απήχηση των γεγονότων της Συρίας εκφράζεται παραστατικά στο ποίημα ανώνυμου δημιουργού με τίτλο «Αι Σφαγαί της Συρίας» το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Το Μέλλον της Πατρίδος».

Οι εφημερίδες έγραφαν επίσης ότι μεγάλη αναστάτωση και οργή εναντίον των Τούρκων υπήρχε και στη Ρωσία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν όσα ανέφερε από τη Συρία ο απεσταλμένος της ελληνικής κυβέρνησης, καθηγητής της Σχολής Ευελπίδων, Σ. Κόμνος. Αφού περιγράφει τις σφαγές, τονίζει ότι η μικρή βοήθεια τροφίμων που προσέφερε η ελληνική κυβέρνηση στη Συρία είχε σαν αποτέλεσμα να προκαλέσει τη συμπάθεια του λαού της που θεωρούσε ότι οι Έλληνες δεν τον εκμεταλλεύτηκαν όπως έκαναν οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής. Όπως έγραφε η εφημερίδα «Ένωσις» στις 6 Αυγούστου 1860: «…και ήδη όλοι οι Σύριοι έστρεψαν τα βλέμματα των εις μόνην την Ελλάδαν». Οι εφημερίδες «Αθηνά» και «Αιών» έγραφαν ότι εκτός από τρόφιμα, η ελληνική κυβέρνηση έστειλε στη Συρία και δύο γιατρούς που επιβεβαίωναν την ευγνωμοσύνη των Σύρων.

Από τις εφημερίδες της εποχής μαθαίνουμε για την ανέλπιστη σωτηρία του Έλληνα προξένου στην Τρίπολη του Λιβάνου, την αναχώρηση τουρκικών στρατευμάτων που έδρευαν στον Τύρναβο μέσω του λιμανιού του Βόλου για τη Συρία. Αργότερα στάλθηκαν στη Συρία η ατμοημιολία «Πληξαύρα» (μια από τις μυθικές Ωκεανίδες) με επιστολές προς τον Έλληνα πρόξενο στη Βηρυτό Νικόλαο Κανάρη, γιο του Κωνσταντίνου Κανάρη και η πολεμική κορβέτα «Η Αριάδνη» με σκοπό να βοηθήσουν τους Έλληνες της Συρίας.

Στη Συρία στάλθηκε και η ατμοημιολία «Αφρόεσσα». Η εφημερίδα «Ένωσις» επαίνεσε τον Κανάρη που κινητοποίησε και εξόπλισε όλα τα ελληνικά εμπορικά πλοία στο λιμάνι της πόλης ενημερώνοντας τον Τούρκο διοικητή ότι «εάν αγγιχθεί θριξ (τρίχα) υπηκόου Έλληνος» θα παρενέβαιναν δυναμικά οι οπλισμένοι ναύτες αυτών των πλοίων με την υποστήριξη των τηλεβόλων τους. Ο Κανάρης προσφέρθηκε μάλιστα να προστατεύσει και άλλους Ευρωπαίους προξένους και τιμήθηκε για τις υπηρεσίες του με τον Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος. Η εφημερίδα «Ελπίς» στις 2 Αυγούστου 1860 αναφέρει ότι σύμφωνα με αυτόπτη μάρτυρα καταστράφηκε ολοκληρωτικά η «γραικική συνοικία» στη Δαμασκό «ήτις είχε 24 μαχαλάδες και οικίας λαμπροτάτας». Επίσης, καταγράφει την αυτοθυσία και τον ηρωισμό του Έλληνα πρόξενου στην πόλη Γ. Σπαρταλή, την εχθρότητα των Εβραίων της Δαμασκού προς τους Χριστιανούς, την αδιαφορία του Άγγλου πρόξενου στην πόλη ο οποίος απολάμβανε την προστασία των Μουσουλμάνων.

Σύριοι πρόσφυγες στην Αθήνα το 1860

Οι πρόσφυγες από τη Συρία έφτασαν στη χώρα μας με ρωσικά ατμόπλοια αρχικά και με ελληνικά στη συνέχεια. Πρώτα έφταναν στη Σύρο και στη συνέχεια στον Πειραιά. Οι εφημερίδες έκαναν εκκλήσεις στους Αθηναίους να προσφέρουν σ’ αυτούς ό, τι μπορούσαν. Επίσης, κυκλοφόρησε εγκύκλιος του Μητροπολίτη Αθηνών Νεόφυτου και εκφωνήθηκε παραινετικά ομιλία του αρχιμανδρίτη Δανιήλ Πετρούλια στον ναό της Αγίας Ειρήνης. Στις αρχές Ιουλίου 1860 ο Όθωνας προσπαθώντας να αποκομίσει προσωπικό πολιτικό όφελος εξέδωσε βασιλικό διάταγμα με το οποίο καλούνταν οι τοπικές αρχές να συστήσουν τριμελείς επιτροπές που θα αναλάμβαναν τη φροντίδα των προσφύγων και τη συλλογή συνδρομών γι’ αυτούς. Στις 11 Ιουλίου 1860 έφτασαν στον Πειραιά 50 Χριστιανοί πρόσφυγες με ρωσικό ατμόπλοιο. Άλλοι τόσοι κατέφυγαν στην Ερμούπολη ενώ πολλοί πήγαν στο Λονδίνο, την Οδησσό και αλλού. Η εφημερίδα «Το Μέλλον της Πατρίδας» έγραφε για τον «απερίγραπτον… φιλεήμονα ενθουσιασμόν» όλων των Αθηναίων.

Οι λεμβούχοι μετέφεραν δωρεάν τους πρόσφυγες στην παραλία από εκεί οι αμαξάδες δωρεάν στην Αθήνα. Εκεί η Αστυνομία τους τοποθέτησε σε δωμάτια, οι κάτοικοι τους δώριζαν τρόφιμα, ενώ όσοι πρόσφυγες γνώριζαν κάποια τέχνη αμέσως βρήκαν δουλειά και κάποιοι Αθηναίοι φιλοξένησαν τους πρόσφυγες στα σπίτια τους. Στις 20 Ιουλίου έφτασαν στον Πειραιά άλλοι 82 πρόσφυγες με το πλοίο «Σαλαμινία». Στις 29 Ιουλίου η ατμοημιολία «Πάραλος» έφερε 50, ενώ άλλοι 60 έφτασαν στα τέλη Αυγούστου 1860. Στα μέσα Αυγούστου υπήρχαν στην Αθήνα 157 άποροι Σύριοι πρόσφυγες. Μάλιστα συστήθηκε επιτροπή από εξέχοντες Αθηναίους για να τους βρει εργασία και να τους περιθάλψει.

Ανάμεσα στα μέλη της ήταν και ο Francois Lenormant, αρχαιολόγος, γιος του φιλέλληνα, επίσης αρχαιολόγου, που είχε πεθάνει πριν λίγο καιρό (η σωστή προφορά της γνωστής στους Αθηναίους και όχι μόνο οδού είναι Λενορμάν, αλλά βέβαια έχει επικρατήσει η ονομασία Λένορμαν). Πρώτοι έδωσαν το παράδειγμα ο Όθωνας και η Αμαλία που πρόσφεραν από 1.000 δραχμές ο καθένας ενώ η βασίλισσα εγκατέστησε 5 ορφανά κορίτσια από τη Συρία στο Αμαλιείο Ορφανοτροφείο. Το έμπρακτο ενδιαφέρον των Αθηναίων για τους πρόσφυγες φαίνεται από το γεγονός ότι στον γάμο δύο φτωχών Σύρων στον Άγιο Γεώργιο Καρύτση μετά την ακολουθία που εκφωνήθηκε στα ελληνικά και τα αραβικά, έγινε περιφορά δίσκου και συγκεντρώθηκαν μαζί με τις προσφορές του βασιλικού ζεύγους, 2.000 δραχμές, ποσό πολύ μεγάλο για την εποχή.

Πρόσφυγες από τη Συρία στην Ερμούπολη της Σύρου

Εκτός όμως από τον Πειραιά και την Αθήνα, Σύριοι πρόσφυγες έφτασαν και στην Ερμούπολη της Σύρου που ήταν τότε μία από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες ελληνικές πόλεις. Ως τις 17 Ιουλίου 1860 έφτασαν εκεί 45 Σύριοι πρόσφυγες. Και στη Σύρο συγκροτήθηκαν επιτροπές για τη συγκέντρωση χρημάτων για τους πρόσφυγες. Ο γηραιός μητροπολίτης Δανιήλ έχοντας προσωπική εμπειρία από τη σφαγή της Χίου το 1822 καλούσε τους ευκατάστατους Συριανούς να συνεισφέρουν υπέρ των «δυστυχών τούτων θυμάτων τα οποία περιφερόμενα εν τη αγορά μας κινούσι τον οίκτον και τα δάκρυα παντός θεατού». Η πρώτη συγκομιδή χρημάτων για τους πρόσφυγες στην Ερμούπολη ήταν 2.685 δραχμές. Χρήματα έδωσαν ο μητροπολίτης, ο νομάρχης, ο δήμαρχος και πολλοί ευκατάστατοι και μη πολίτες. Ως το τέλος Ιουλίου είχαν συγκεντρωθεί πάνω από 7.000 δραχμές ενώ τον Αύγουστο το Δημοτικό Συμβούλιο προσέφερε άλλες 1.500 δραχμές. Τέλος μετά από εντολή του Δημάρχου οι πρόσφυγες μπορούσαν να γίνονται δεκτοί δωρεάν στο νοσοκομείο και στο ορφανοτροφείο της πόλης.

Πόσοι ήταν όμως οι Σύριοι πρόσφυγες; Σε ανταπόκριση της εφημερίδας «Αιών» αναφέρεται ότι από τις 30 Ιουνίου ως τις 10 Ιουλίου έφυγαν από τη Βηρυτό για την Ελλάδα, την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και άλλα μέρη περίπου 4.000 άτομα.

Η σύγκρουση στη Συρία και η «Μεγάλη Ιδέα»

Τα αιματηρά γεγονότα στη Συρία έφεραν πάλι στο προσκήνιο τη «Μεγάλη Ιδέα», που είχε περιθωριοποιηθεί λόγω του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856), την εμφάνιση του Βουλγαρικού ζητήματος και την αμφιταλάντευση ανάμεσα στη Δύση και τη Ρωσία. Η εφημερίδα «Ένωσις» αναπαρήγαγε τα δημοσιεύματα ευρωπαϊκών εφημερίδων που τόνιζαν ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρεε και ότι έπρεπε οι ευρωπαϊκές δυνάμεις να ασχοληθούν με τη διάδοχη κατάστασή της. Γαλλική εφημερίδα πρότεινε μάλιστα την ένωση της Βοσνίας, της Βουλγαρίας και της Σερβίας και ταυτόχρονα την ένωση της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Αλβανίας με την Ελλάδα. Φτάνει μάλιστα στο σημείο να αναρωτιέται «Διατί η Κωνσταντινούπολις να μην κατασταθεί η πρωτεύουσα ενός Χριστιανικού Ελληνικού κράτους ανυψουμένου επί των ερειπίων της Τουρκικής αυτοκρατορίας;». Ακόμα και αγγλικές εφημερίδες που υποστήριζαν τον φιλότουρκο Πάλμερστον, καλούσαν την κυβέρνησή τους να σκεφθεί σοβαρά το ζήτημα του διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στην Ελλάδα υπήρχαν εφημερίδες («Το Μέλλον της Πατρίδος», «Ένωσις» κ. ά.) που προπαγάνδιζαν την αλυτρωτική πολιτική καλώντας την κυβέρνηση να γίνει «ζωηρά προς την Πύλην». Η «Ένωσις» απαξίωνε όλους εκείνους που προφασιζόμενοι ότι η Ελλάδα είναι «ασθενής» απέτρεπαν τη νεολαία από ανάλογα μεγαλεπήβολα σχέδια. Υπενθύμιζε μάλιστα την ασθενική κατάσταση του 1821 που μεταλλάχθηκε τελικά σε νίκη των Ελλήνων. Άλλες εφημερίδες, όπως η «Ελπίς», προειδοποιούσαν τους απανταχού Έλληνες να μην τρέμουν «φρούδες ελπίδες», να μην δίνουν αφορμές στους τυράννους τους και να στηρίζονται μόνο στις δικές τους δυνάμεις.

Πάντως ο Όθωνας μέσω των πρεσβευτών Καλλέργη και Τρικούπη πρότεινε την αποστολή ενός ελληνικού Τάγματος στη Συρία, αλλά η πρότασή του δεν έγινε δεκτή από την Αγγλία και τη Γαλλία. Μάλιστα ο «Αιών» παραθέτει συνομιλία μεταξύ του Γάλλου υπουργού Θουβενέλ και του Τούρκου πρέσβη Βεφήλ πασά, ο οποίος προειδοποίησε τον Γάλλο να μην σταλεί ούτε ένας Έλληνας στρατιώτης στη Συρία γιατί θα τον σκοτώσουν όχι με τουφέκι, αλλά με κανόνι! Η άρνηση των Ευρωπαίων για αποστολή Ελλήνων στρατιωτών στη Συρία προκάλεσε αντιδράσεις στον Τύπο της χώρας μας, που καταλόγισε ευθύνες στον Όθωνα. Τέλος η εφημερίδα «Το Μέλλον της Πατρίδος» πρότεινε την αποστολή ενός σώματος εθελοντών, για να μην μπορεί κανείς από τους ξένους να κάνει «διπλωματικάς παραστάσεις».

Επίλογος

Η αποστολή από την Ελληνική κυβέρνηση πέντε πλοίων στη Συρία για τη μεταφορά προσφύγων το 1860, θεωρείται ως η πρώτη «ανθρωπιστική παρέμβαση» της νεότερης Ελλάδας. Σε πολιτικούς κύκλους της εποχής, όπως μας είπε ο κύριος Κοντογεώργης, υπήρχε η αίσθηση ότι μπορεί η Ελλάδα να γίνει ο προστάτης όλων των Χριστιανών της Συρίας και του Λιβάνου. Ταυτόχρονα, οδήγησε και στην προσωρινή, έστω, αναζωπύρωση της «Μεγάλης Ιδέας». Είναι πάντως άγνωστο τι έγιναν οι Σύριοι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα το 1860. Πάντως, μετά την επέμβαση των Ευρωπαίων, ήδη από τα τέλη του 1860 οι σφαγές των Χριστιανών αποτελούσαν μια θλιβερή, μακρινή ανάμνηση…

Πηγή: Αντώνης Λ. Σμυρναίος, « Σύροι πρόσφυγες στην Ελλάδα του 1860».

Ευχαριστούμε θερμά τον Καθηγητή Νεοελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κύπρου κύριο Δημήτριο Κοντογεώργη, για την πολύτιμη βοήθειά του.