Πόσο «παραβάτης» ήταν ο αυτοκράτορας Ιουλιανός;

Μπορεί να έμεινε στον θρόνο του Βυζαντίου για δύο χρόνια (361-363), αλλά είναι ένας από τους αυτοκράτορες που έχει απασχολήσει κορυφαίους επιστήμονες και έχει προκαλέσει εκτενείς συζητήσεις. Πρόκειται για τον Ιουλιανό που απέκτησε τα προσωνύμια «Παραβάτης» ή «Αποστάτης» που του… απονεμήθηκαν από την Εκκλησία, καθώς έδειξε έντονα εχθρική διάθεση απέναντι στον Χριστιανισμό.

Με τον Ιουλιανό είχαμε ασχοληθεί εκτενώς σε άρθρο μας στις 9/12/2017. Ωστόσο, έχοντας στη διάθεσή μας νέες πηγές, ιδιαίτερα το  βιβλίο του κορυφαίου βυζαντινολόγου Αλέξιου Γ.Κ. Σαββίδη «ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΧΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (284-518)» (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΡΟΔΟΤΟΣ), σκεφτήκαμε να αφιερώσουμε ένα ακόμα άρθρο στον Ιουλιανό. Φυσικά, εκτός από τα καινούργια στοιχεία θα βρείτε και κάποια που υπάρχουν στο προηγούμενο. Πάντως, στο σημερινό δεν χρησιμοποιούμε τις πηγές του άρθρου της 9/12/2017 και θα ασχοληθούμε ελάχιστα με τον βίο του Ιουλιανού, λεπτομερή στοιχεία για τον οποίο μπορείτε να βρείτε στο άρθρο αυτό.

Ιουλιανός: μια σύντομη βιογραφία – Από την Κων/πολη στην Αθήνα

Ο Ιουλιανός γεννήθηκε το 331 μ.Χ. Ήταν ανιψιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Αυτός και ο αδελφός του Γάλλος διασώθηκαν από την σφαγή όλων των συγγενών του Μεγάλου Κωνσταντίνου που είχε διατάξει ο γιος του Κωνστάντιος Β’. Στάλθηκε στο φρούριο της Νικομήδειας όπου έλαβε μαθήματα αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας με δάσκαλο τον δούλο Μαρδόνιο και θρησκευτικών από τον Επίσκοπο Ευσέβιο. Στη συνέχεια έζησε για έξι χρόνια στην Καππαδοκία. Στην αυλή της Κων/πολης όπου προσκλήθηκε αργότερα, συναναστράφηκε Έλληνες ρήτορες, Χριστιανούς και Εθνικούς και σε ένα ταξίδι στην Αθήνα γνώρισε τις φιλοσοφικές σχολές της πόλης, οι οποίες βρίσκονταν ακόμα στην ακμή τους. Το 354 δολοφονήθηκε με εντολή του Κωνστάντιου Β’ ο Γάλλος, ενώ ο Ιουλιανός σώθηκε καθώς ήταν νέος. Στάλθηκε όμως σ’ ένα χωριό κοντά στο Μεδιόλανο (Μιλάνο). Περίμενε ότι θα καταδικαστεί σε θάνατο, αλλά ξαφνικά, έξι μήνες αργότερα «αποφυλακίστηκε» και στάλθηκε στην Αθήνα! Αυτό είχε συμβεί χάρη στη μεσολάβηση της Αυγούστας Ευσεβίας (δεύτερης συζύγου του Κωνστάντιου), η οποία συμπαθούσε ιδιαίτερα τον Ιουλιανό…

Το 355 ο Ιουλιανός βρέθηκε στην Αθήνα, η οποία διατηρούσε μεν την αίγλη του παρελθόντος, αλλά στις Σχολές της διδάσκοντες και διδασκόμενοι είχαν απαράδεκτη συμπεριφορά. Τότε ο Ιουλιανός ήρθε σε επαφή με τον Ιεροφάντη της Ελευσίνας. Παρακολούθησε τις διαλέξεις του κορυφαίου ρήτορα του 4ου μ.Χ. αιώνα, του Προαιρέσιου, που αν και ήταν Χριστιανός επηρέασε τον Ιουλιανό, ο οποίος τον εξαίρεσε όταν έγινε αυτοκράτορας από τα μέτρα που πήρε εναντίον των Χριστιανών δασκάλων. Στην Αθήνα ο Ιουλιανός είχε συμμαθητές δύο μεγάλες μορφές του Χριστιανισμού: τον Βασίλειο τον Μέγα και τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό, με τους οποίους είχε καλές σχέσεις.

Ο Ιουλιανός ως στρατιωτικός-Οι θριαμβευτικές του νίκες επί των Γερμανών

Τα πάντα για τον Ιουλιανό άλλαξαν τον επόμενο χρόνο, το 356 μ.Χ., όταν εγκατέλειψε τις φιλοσοφικές του σπουδές για να αναλάβει στρατιωτικά καθήκοντα. Ο αυτοκράτορας Κωνστάντιος αντιμετώπιζε σοβαρότατα προβλήματα στη Δύση, τον κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη, τον ανακήρυξε Καίσαρα και τον έστειλε να υπερασπίσει τη Γαλατία από τις βαρβαρικές επιδρομές. Συγκεκριμένα απέκρουσε τους Αλαμάνους, τους Φράγκους και άλλους γερμανόφωνους εισβολείς στα σύνορα του Ρήνου (357-359). Ιδιαίτερα αγαπητός στους στρατιώτες, ανακηρύχθηκε Αύγουστος από τον στρατό της Δύσης κατά την απουσία του Κωνστάντιου στο ανατολικό μέτωπο, τον οποίο διαδέχθηκε μετά τον θάνατό του στις 3 Νοεμβρίου του 361 μ.Χ.

Ο Ιουλιανός ως αυτοκράτορας

Ο Ιουλιανός έχει απασχολήσει τους ιστορικούς, κυρίως για τη θρησκευτική του πολιτική. Επηρεασμένος από την περσική μυθολογική θεότητα του Μίθρα (=Θεού-Ήλιου) που είχε αποτελέσει ακρογωνιαίο λίθο της αρχαίας ζωροαστρικής λατρείας (πυρολατρείας) και που αντιπροσώπευε την αιώνια πάλη καλού-κακού, ο Ιουλιανός προσπάθησε να «αναστήσει» την ειδωλολατρία επιδιώκοντας έναν συγκερασμό μιθραϊσμού και ελληνορωμαϊκού πανθέου των θεών του Ολύμπου. Όπως γράφει ο Αμμιανός Μαρκελλίνος (4ος αι), ο τελευταίος ιστοριογράφος της αρχαιότητας που έγραψε στα Λατινικά («Res Gestae»/«Ιστορία – Τα Πραχθέντα»), ο Ιουλιανός είχε κρατήσει μυστικές τις παγανιστικές του απόψεις, από τον φόβο του Κωνστάντιου που δολοφόνησε τον αδελφό του και υποπτευόταν τον ίδιο. Όταν όμως έγινε αυτοκράτορας άνοιξε τα «εθνικά» ιερά και ενθάρρυνε τους παγανιστικούς λατρευτικούς τύπους. Οι συνθήκες και οι περιστάσεις φαίνονταν ευνοϊκές για μια τέτοια προσπάθεια.

Οι Χριστιανοί, χωρισμένοι σε Ορθόδοξους και αιρετικούς, αντιδικούσαν και αντιμάχονταν μεταξύ τους. Οι οπαδοί της αρχαίας θρησκείας ήταν ιδιαίτερα στο δυτικό τμήμα του κράτους και ιδιαίτερα τη Ρώμη, αριθμητικά πολύ ισχυροί. Εθνικός ήταν σε μεγάλο μέρος και ο στρατός, καθώς σε αυτόν είχαν καταταγεί χιλιάδες… τέως βάρβαροι. Αρχικά, η προσπάθεια του Ιουλιανού είχε κάποια επιτυχία. Αρκετοί Χριστιανοί, δελεασμένοι ή εξαναγκασμένοι εγκατέλειψαν την πίστη τους, για να ασπαστούν τα είδωλα. Όμως, οι πρώτες αυτές «επιτυχίες» του Ιουλιανού έμειναν περιορισμένες σε λίγα άτομα ή μικρές σχετικά ομάδες και εκφυλίστηκαν γρήγορα, καθώς δεν δημιουργήθηκε βαθύ αντιχριστιανικό κίνημα.

Αυτό ήταν αναμενόμενο, καθώς τον αγώνα του κατά του Χριστιανισμού ο Ιουλιανός δεν τον ξεκίνησε σαν αρχηγός και εμπνευστής των μεγάλων μαζών, αλλά σαν εκπρόσωπος λίγων εθνικών φιλοσόφων και διανοουμένων που μάλλον δεν είχε βαθιά σχέση με τις λαϊκές μάζες και τις ανησυχίες τους. Ο Ιουλιανός έκανε λανθασμένες εκτιμήσεις σχετικά με τις διαμάχες μεταξύ Χριστιανών: «Πίστευε (ο Ιουλιανός) ότι αν τους άφηνε (τους Χριστιανούς) να επιλύσουν τις δογματικές τους διαφορές, αυτό απλώς θα βάθαινε ακόμα περισσότερο τις διαφορές τους, όποτε δεν θα ήταν αναγκασμένος να τους αντιμετωπίσει ενωμένους.

Γνώριζε από προσωπική εμπειρία ότι ούτε τα αγριότερα θηρία δεν είναι τόσο εχθρικά προς τον άνθρωπο, όσο είναι οι αντιμαχόμενοι Χριστιανοί μεταξύ τους» (Αμμιανός Μαρκελλίνος). Η αδυναμία εφαρμογής του όποιου σχεδίου είχε ο Ιουλιανός φαίνεται από το γεγονός ότι πρότυπό του στην αναδιοργάνωση της εθνικής θρησκείας και του εθνικού κλήρου, είχε τη χριστιανική εκκλησιαστική οργάνωση. Έτσι όλες οι επίσημες λατρευτικές εθνικές τελετές, οι θυσίες στα είδωλα κ.λπ. στερημένες από κάθε περιεχόμενο, απόμειναν εξωτερικοί τύποι που προκαλούσαν τη χλεύη και την περιφρόνηση όχι μόνο των Χριστιανών…

Βλέποντας ότι η θρησκευτική πολιτική του δεν αποδίδει, ο Ιουλιανός άρχισε να παίρνει ολοένα και πιο βίαια μέτρα εναντίον της Χριστιανικής Εκκλησίας και των Χριστιανών. Στοχοποίησε μάλιστα τους Χριστιανούς δασκάλους, στους οποίους απαγόρευε να διδάσκουν ρητορική, φιλοσοφία και φιλολογία, αφού κατά τη γνώμη του μόνο Εθνικοί λόγιοι μπορούσαν ν’ ασκούν αυτό το λειτούργημα.

Στον «Κατά Γαλιλαίων» λόγο του Ιουλιανού βρίσκεται ή πεμπτουσία της επίθεσής του κατά του Χριστιανισμού. Σε αυτήν κατηγορεί τους Χριστιανούς δασκάλους ως «αισχροκερδείς εκπαιδευτικούς», αφού κερδίζουν χρήματα διδάσκοντας τα έργα αυτών που θεωρούσαν πλανεμένους σε θρησκευτικά ζητήματα. Φτάνει μάλιστα στο σημείο, να χαρακτηρίσει τους Χριστιανούς δασκάλους παράφρονες που χρειάζονται θεραπεία! Ας δούμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα: «Τους δίνω το δικαίωμα (ενν. των Χριστιανών δασκάλων) να διδάσκουν αυτό που θεωρούν ορθό, αρκεί βέβαια να πείσουν πραγματικά τους μαθητές τους ότι ούτε ο Όμηρος, ούτε ο Ησίοδος, ούτε οι υπόλοιποι από τους συγγραφείς που εξηγούν και ερμηνεύουν είναι -όπως τους έχουν καταδικάσει- ασεβείς, ανόητοι και πλανεμένοι γύρω από τα θρησκευτικά ζητήματα…

Αν πιστεύουν ότι αυτοί τους οποίους ερμηνεύουν- και χάριν των οποίων ασκούν το επάγγελμά τους- υπήρξαν πραγματικά σοφοί άνθρωποι, τότε θα έπρεπε αυτοί πρώτα να τους μιμηθούν, δείχνοντας έτσι την ευσέβειά τους προς τον Θεό τους. Αν πάλι, είναι πεπεισμένοι πως οι αρχαίοι συγγραφείς έχουν σφάλλει στις θρησκευτικές τους δοξασίες, τότε καλύτερο θα ήταν να αναζητήσουν την αλήθεια στις εκκλησίες του Γαλιλαίου (ενν. του Χριστού) μελετώντας τα έργα των Αποστόλων Ματθαίου και Λουκά… Αυτή την εντολή έχω να δώσω στους δασκάλους θρησκευτικών και άλλων ζητημάτων… Κατά τη γνώμη μου πάντως, καλύτερα θα ήταν να τους θεραπεύσουμε έστω και με τη βία, όπως συνήθως θεραπεύεται ένας παράφρων, αν και στην τελευταία αυτή περίπτωση θα έπρεπε κανείς να δείξει επιείκεια για τους δυστυχισμένους αυτούς τους ασθενείς. Και τούτο γιατί πιστεύω πως οι παράφρονες αρμόζει να θεραπεύονται και όχι να τιμωρούνται υποβαλλόμενοι σε δοκιμασίες…».

Σε έναν άλλο λόγο του, τον «Αντιοχικό» ή «Μισοπώγωνα» που έγραψε για την επίσκεψή του στην Αντιόχεια το καλοκαίρι του 362 μ.Χ., ο Ιουλιανός περιγράφει πώς επισκέφθηκε την Αντιόχεια, την εποχή που γινόταν, όπως νόμιζε, μια γιορτή που είχε καθιερωθεί «από τους προγόνους σας για να τιμηθεί ο θεός Απόλλων», όπως γράφει. Επισκέφθηκε λοιπόν τον ιερό ναό της Δάφνης, αναμένοντας να βρει σφάγια έτοιμα για θυσίες, ιεροτελεστίες, θυμιάματα, ομάδες τραγουδιστών «και τους νέους της πόλης σας ασπροντυμένος να έχουν μαζευτεί γύρω από τον θεϊκό βωμό». Τελικά, βρήκε μόνο έναν Χριστιανό ιερέα, τον οποίο ρώτησε σχετικά με τις θυσίες που θα πρόσφερε στον Απόλλωνα η πόλη (Αντιόχεια).  Εκείνος του απάντησε ότι η πόλη δεν είχε εκείνη την ημέρα κάνει καμία απολύτως προετοιμασία για θυσίες. Έτσι, ο Ιουλιανός έφερε μια χήνα, την οποία και θυσίασε στους θεούς του Ολύμπου! Μετά την επίσκεψή του στην Αντιόχεια, ο λαός της πόλης έκαψε τον ναό που επισκέφθηκε ο Ιουλιανός. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός όμως, ότι ο Ιουλιανός έδειξε εύνοια στους Ιουδαίους/ Εβραίους, ξαναχτίζοντας μάλιστα τον μέγα ναό του Σολομώντα στην Ιερουσαλήμ, τον οποίο είχαν καταστρέψει το 70 μ.Χ. ο Τίτος, γιος του Βεσπασιανού (69-79 στον θρόνο).

Η κοινωνική και οικονομική πολιτική του Ιουλιανού

Πάντως, η θρησκευτική πολιτική του Ιουλιανού έφερε σε δεύτερη μοίρα τις άλλες πλευρές της πολιτικής του, για τις οποίες όλοι συμφωνούν ότι έκανε εξαιρετικές ενέργειες. Γράφει ο αείμνηστος Ιωάννης Καραγιαννόπουλος: «Όμως θα ήταν άδικο να περιορίσουμε τη δραστηριότητα του Ιουλιανού μόνο στην προσπάθεια για αναβίωση της αρχαίας θρησκείας. Παράλληλα μ’ αυτήν κατέβαλε εξίσου σοβαρές και ειλικρινείς προσπάθειες για να εξυγιάνει τα οικονομικά του κράτους και να βελτιώσει τη διοίκησή του». Και συνεχίζει ο σπουδαίος βυζαντινολόγος (1922-2000): «Περιόρισε τον αριθμό των υπαλλήλων, περιέκοψε τις δαπάνες του οξέος δρόμου (κρατικού ταχυδρομείου= cursus publicus), ενίσχυσε τις ανώτερες σχολές και την παιδεία, καθόρισε ότι οι κρατικοί υπάλληλοι θα επιλέγονταν μόνο από αποφοίτους των σχολών αυτών και χορήγησε ηθικές αμοιβές και προνόμια στους γιατρούς. Ακόμη, προσπάθησε να βελτιώσει την απονομή δικαιοσύνης επιταχύνοντας τις δικαστικές διαδικασίες. Ιδιαίτερα φρόντισε για τη βελτίωση της υπηρεσίας ανεφοδιασμού του στρατού και για την τακτική μισθοδοσία των στρατιωτών. Τέλος, προσπάθησε να εμφυσήσει νέα ζωή στους αστικούς θεσμούς και την αστική ζωή ενισχύοντας οικονομικά τις πόλεις και διευρύνοντας τον αριθμό των βουλευτών».

Η εκστρατεία του Ιουλιανού εναντίον των Περσών- Τον σκότωσε Πέρσης ή Χριστιανός στρατιώτης του;
Ανάμεσα σε όλα τα άλλα, ο Ιουλιανός είχε να αντιμετωπίσει και τον κίνδυνο των Περσών, οι οποίοι γίνονταν όλο και πιο απειλητικοί. Ξεκίνησε την εκστρατεία του τον Μάρτιο του 363 μ.Χ. με κατεύθυνση τον Ευφράτη. Νίκησε στις πρώτες συγκρούσεις τους Πέρσες, σε κάποια μάχη όμως τραυματίστηκε σοβαρά. Συνήθως, δεν γίνεται αναφορά στο πώς τραυματίστηκε θανάσιμα ο Ιουλιανός. Ο γενναίος αυτός αυτοκράτορας, πολεμούσε πάντα με το πρόσωπο προς τους αντιπάλους, επικεφαλής των στρατιωτών του. Το μοιραίο χτύπημα που δέχθηκε όμως, ήταν πισώπλατο…

Ο Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης γράφει ότι ίσως χτυπήθηκε από Άραβα στρατιώτη των Περσών, ίσως από Χριστιανό. Η δεύτερη εκδοχή ενισχύεται απ’ όσα γράφει στη «Χρονογραφία» του ο Ιωάννης Μαλάλας (συριακής καταγωγής χρονογράφος) που έζησε τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Σύμφωνα με τον Μαλάλα, ο Ιουλιανός χτυπήθηκε από τον Χριστιανό στρατιώτη Μερκούριο, μετέπειτα Άγιο της εκκλησίας μας. Υπάρχει ακόμα η παράδοση, ότι ο Μέγας Βασίλειος καθοδήγησε τον Μερκούριο, που γνώριζε ότι θα πολεμούσε δίπλα στον Ιουλιανό, να τον σκοτώσει, αυτό όμως δεν είναι τεκμηριωμένο.

Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος ήταν αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων και περιγράφει τις τελευταίες στιγμές του Ιουλιανού. Βαριά τραυματισμένος μεταφέρθηκε στη σκηνή του. Όλοι οι παρευρισκόμενοι θρηνούσαν, αλλά ο Ιουλιανός παρέμενε ψύχραιμος και τους είπε ότι δεν καταλαβαίνει γιατί οδύρονται, αφού σε λίγο αυτός θα ενωθεί με τον ουρανό και τ’ αστέρια. Οι υπόλοιποι ηρέμησαν και ο Ιουλιανός άρχισε μια περισπούδαστη κουβέντα με τους φιλοσόφους Μάξιμο και Πρίσκο, που βρίσκονταν δίπλα του, για την ευγένεια της ψυχής (sublimitas animorum). Σε μια στιγμή όμως, άνοιξε η πληγή του και η αναπνοή του κόπηκε. «Ζήτησε λίγο δροσερό νερό και ήρεμα άφησε τη ζωή στα 32 του χρόνια μέσα στο κατασκόταδο εκείνης της νύχτας…», γράφει ο Αννιανός.

Υπάρχει όμως και η μαρτυρία του Ελληνοσύρου συγγραφέα, Θεοδώρητου Κύρρου (5ος αιώνας), που γράφει ότι ο Ιουλιανός, στη μεγάλη του εκστρατεία κατά των Σασσανιδών Περσών, λίγο πριν ξεψυχήσει, αναγνωρίζοντας την ήττα του από τη νέα θρησκεία, τίναξε αίμα αναφωνώντας: «Νενίκηκάς με Ναζωραίε». Ο Ι. Καραγιαννόπουλος διαφωνεί γράφοντας: «Δεν είναι αλήθεια ότι την ώρα του θανάτου του ανέκραξε: ‘’νενίκηκάς με Γαλιλαίε’’, μεταγενέστερα όμως αυτό το χριστιανικό πλάσμα εκφράζει επιγραμματικά την ολοσχερή αποτυχία του έργου του ρομαντικού οραματιστή». Τον Ιουλιανό διαδέχθηκε άμεσα, καθώς υπήρχε σοβαρό πρόβλημα με τους Πέρσες, ο Ιοβιανός, ανώτατος αξιωματικός της αυτοκρατορικής φρουράς. Δεν πρόλαβε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, γιατί πέθανε νεότατος, οκτώ μήνες αργότερα. Αναγκάστηκε να υπογράψει συνθήκη με τους Πέρσες με επαχθείς όρους για το Βυζάντιο, καθώς η αυτοκρατορία αντιμετώπιζε προβλήματα από τους βαρβάρους που κατευθύνονταν στα βαλκανικά σύνορα.

Επίλογος

Ο Ιουλιανός θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας πολύ καλός αυτοκράτορας στον στρατιωτικό τομέα, όπου εξασφάλισε τα σύνορα του Δούναβη και του Ρήνου και στη διοίκηση και οργάνωση του κράτους, όπου μέσα σε δύο χρόνια κατόρθωσε να ανορθώσει την οικονομία λαμβάνοντας μια σειρά από σωστές αποφάσεις. Η ακατανόητη επιμονή του όμως στην επαναφορά της ειδωλολατρίας και ο πραγματικός πόλεμος που κήρυξε εναντίον του χριστιανισμού, μοιραία τον οδήγησαν στην απαξίωση.

Ο Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης γράφει: «Η προσπάθεια της χιμαιρικής μορφής του Ιουλιανού, ονειροπόλου αρχαιολάτρη και πολυγραφότατου ελληνομαθή αυτοκράτορα, να στρέψει τους ωροδείκτες της ιστορίας προς τα πίσω με την αναβίωση της ειδωλολατρίας, αποτέλεσε την τελευταία αναλαμπή της παλιάς ελληνορωμαϊκής λατρείας». Όπως είναι, ίσως, γνωστό ο Ιουλιανός ζήτησε χρησμό από το Μαντείο των Δελφών, οι ιερείς του οποίου είπαν τα εξής: «Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην, ου μάντιδα δάφνην ου παγάν λαλέουσαν, απέσβετο και λάλον ύδωρ» («Πείτε στον βασιλιά πως έπεσε κατάχαμα το περίτεχνο οίκημα, κι ούτε ο Φοίβος Απόλλων έχει πια κατοικία, ούτε δάφνη μαντική, ούτε πηγή ομιλούσα και το ομιλών νερό στέρεψε»). Αν είχε «ακούσει» και αφουγκραστεί το νόημα του χρησμού ο Ιουλιανός, ίσως η πορεία του να ήταν τελείως διαφορετική…

Πηγές: Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, «ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΧΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (284-518)», εκδόσεις ΗΡΟΔΟΤΟΣ, 2021.
Ευχαριστούμε θερμά τον κορυφαίο βυζαντινολόγο κύριο Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη και τον ιδιοκτήτη των εκδόσεων ΗΡΟΔΟΤΟΣ, κύριο Δημήτριο Σταμούλη, για την πολύτιμη βοήθειά τους.
Γιάννης Καραγιαννόπουλος, «ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΡΑΤΟΣ», ΤΟΜΟΣ Β’, Εκδόσεις ΕΡΜΗΣ