Πότε έκλεισε το μοιραίο πυρηνικό εργοστάσιο του Τσέρνομπιλ που βύθισε την Ευρώπη στον τρόμο

H νέα μίνι σειρά-φαινόμενο του ΗΒΟ «Chernobyl» έχει προκαλέσει προσφάτως ένα νέο και πρωτόγνωρο ενδιαφέρον για τον καταραμένο σταθμό παραγωγής ενέργειας που το 1986 έριξε βαριά την πυρηνική σκιά του πάνω από την ανθρωπότητα.

Τέτοιος είναι μάλιστα ο σάλος του «Chernobyl» που οι δημιουργοί του παρακινούν τους τουρίστες, που κατακλύζουν πια την ουκρανική ζώνη αποκλεισμού, να σεβαστούν την ιστορία του τόπου!

Η σειρά συζητιέται παντού, κατέκτησε τα κοινωνικά μέσα, πήρε την υψηλότερη ποτέ βαθμολογία τηλεοπτικών σειρών στο imdb και αύξησε εκθετικά, άθελά της προφανώς, τον τουρισμό στην περιοχή: το εγκαταλειμμένο Πριπιάτ είδε αύξηση στην επισκέψιμότητά του κατά 40% από τη μέρα που το «Chernobyl» έκανε πρεμιέρα στο ΗΒΟ.

Μόνο που ο κόσμος δεν συνειδητοποιεί ή παίρνει κάπως αψήφιστα τους κινδύνους που συνεχίζει να κρύβει ακόμα και σήμερα η περιοχή. Οι αναμνηστικές τουριστικές φωτογραφίες και οι selfies από τον τόπο μαρτυρίου όλης της Ευρώπης ανάγκασαν τον δημιουργό της σειράς Κρεγκ Μάζεν να γράψει στο Twitter: «Είδα κάποιες από τις φωτογραφίες που κυκλοφορούν. Αν θέλετε να επισκεφθείτε το Τσέρνομπιλ, σας παρακαλώ να θυμάστε ότι μια καταστροφική τραγωδία έλαβε χώρα εκεί. Συμπεριφερθείτε λοιπόν με σεβασμό απέναντι σε όσους θυσιάστηκαν, σε όσους υπέφεραν και σε όσους υποφέρουν».

Την ίδια ώρα συμβαίνει και κάτι άλλο που έχει επίσης άρωμα από τα παλιά. Τα ψυχροπολεμικά παλιά! Η σειρά βλέπετε ξεδιπλώνει τα γεγονότα που οδήγησαν στο ολέθριο δυστύχημα αλλά και όσα ζοφερά ακολούθησαν τις φριχτές εκείνες πρώτες ώρες, πυροδοτώντας την οργισμένη αντίδραση του ρωσικού κομμουνιστικού κόμματος KR. Το οποίο καλεί τις τοπικές ραδιοτηλεοπτικές αρχές σε απαγόρευση προβολής του «Chernobyl».

Τα νέα που καταφτάνουν από Ρωσία μεριά θέλουν τη σειρά να συζητείται σε ανώτερο κυβερνητικό επίπεδο ώστε να καθοριστεί ο ενδεικνυόμενος τρόπος αντίδρασης. Ακόμα και με δική της σειρά στο κρατικό κανάλι φαίνεται να θέλει να απαντήσει η Ρωσία, ενώ δεν λείπουν και οι φωνές που καλούν σε απαγόρευση του «Chernobyl» σε όλη τη ρωσική επικράτεια. Το ανεξάρτητο τηλεοπτικό συμβούλιο της χώρας επιφυλάσσεται για την ώρα πως «θα εξετάσουμε το αίτημα και θα απαντήσουμε».

Όσο το KR κατηγορεί τη σειρά για «ιδεολογική χειραγώγηση από τη μεριά του HBO», απειλεί με μηνύσεις τους παραγωγούς και στη χώρα έχει ήδη εγκαινιαστεί μια ανεπίσημη εκστρατεία κατά του «Chernobyl», ώρα να δούμε τι γίνεται σήμερα με το πυρηνικό εργοστάσιο που το όνομά του τρομοκρατούσε άλλοτε όλη την Ευρώπη.

Κάτι που προφανώς αγνοούν όλοι αυτοί οι πιτσιρικάδες και οι influencers του Instagram που τραβούν ανάλαφρες φωτογραφίες σε έναν τόπο ανείπωτης καταστροφής. Ο οποίος, να σημειωθεί εδώ, είχε κλείσει επισήμως τον Ιούνιο του 2011, όταν ο αριθμός των τουριστών στο Πριπιάτ και τη Ζώνη άγγιξε τους 10.000 ανθρώπους. Χωρίς να έχει δοθεί ποτέ και από κανέναν εξουσιοδότηση για εμπορική τουριστική εκμετάλλευση!

Η εισαγγελία του Κιέβου τα έβαλε μάλιστα τότε με το Υπουργείο Επειγόντων της Ουκρανίας, θεωρώντας πως με τα 100 δολάρια που χρέωνε ανά άτομο την επίσκεψη στη Ζώνη έβγαζε κυριολεκτικά εκατομμύρια «βρόμικου και μολυσμένου» χρήματος. «Ξέρουμε πως κερδήθηκαν πολλά λεφτά, αλλά δεν έχουμε ιδέα σε ποιου την τσέπη κατέληξαν», σχολίασε δημοσίως ο υπεύθυνος Τύπου της Γενικής Εισαγγελίας της Ουκρανίας, Alexander Ampleev.

Τον Νοέμβριο μάλιστα το δικαστήριο του Κιέβου απαγόρευσε κάθε επίσκεψη στο Τσέρνομπιλ και τη Ζώνη. Το Πριπιάτ έγινε και πάλι επισκέψιμο τον Ιανουάριο του 2013, νομίμως πια, όταν η διαμάχη λύθηκε και το κόστος της επίσκεψης ανέβηκε στα 130 δολάρια. Οι ίδιοι φορείς θεώρησαν πως τα επίπεδα ραδιενέργειας είχαν επανέλθει σε επιτρεπτά επίπεδα. Μέσα σε δύο χρόνια, ναι…

Το ημερολόγιο έγραφε 26 Απριλίου 1986 όταν ένας έλεγχος ασφαλείας ρουτίνας στον αντιδραστήρα Νο 4 του Πυρηνικού Σταθμού Παραγωγής Ενέργειας «Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν» θα απέβαινε μοιραίος για την εύρυθμη λειτουργία του. Ο αντιδραστήρας εξερράγη, αναγκάζοντας χιλιάδες πυροσβέστες και τεχνικούς να μάχονται με τις ραδιενεργές φλόγες για 10 ολόκληρες μέρες, στο χειρότερο πυρηνικό δυστύχημα που γνώρισε ποτέ ο πλανήτης.

Αλλά και ένα από τα πιο καλά κρυμμένα μυστικά, αλίμονο. Κατά τις πρώτες τουλάχιστον στιγμές του. Χρειάστηκαν τρεις τελικά ήρωες για να γλιτώσει η Ευρώπη τα χειρότερα, αν και ο απολογισμός μόνο καλός δεν ήταν: 50 τεχνικοί και διασώστες έχασαν αμέσως τη ζωή τους, 120.000 εκκενώθηκαν από την περιοχή, μεταξύ αυτών και οι 43.000 μόνιμοι κάτοικοι του γειτονικού Πριπιάτ, και μερικά εκατομμύρια Ευρωπαίοι θα υφίσταντο τις ζοφερές επιπτώσεις της ραδιενέργειας στα χρόνια που θα έρχονταν.

Η πρώτη επιχείρηση για την κατάσβεση της πυρηνικής φωτιάς έφερε 600 σοβιετικούς πιλότους σε μερικές χιλιάδες πτήσεις με ελικόπτερα ρίχνοντας πάνω από 5.000 τόνους άμμου, μόλυβδου, πηλού και άλλων υλικών στον φλεγόμενο αντιδραστήρα. Η κατοπινή εκτίμηση της επιχείρησης μίλησε απλώς για μερική επιτυχία, καθώς έγινε σαφές πως δεν περιορίστηκε η μόλυνση στα επιθυμητά επίπεδα.

Πόλη-φάντασμα σήμερα το Πριπιάτ αλλά και ό,τι υφίσταται εντός των 30 χιλιομέτρων της περιβόητης Ζώνης Αποκλεισμού, τα νέα από το Τσέρνομπιλ σταμάτησαν μαγικά να καταφτάνουν εδώ και πολλά χρόνια, μέχρι να αναζωπυρωθεί προσφάτως το ενδιαφέρον, κι αυτό από σπόντα.

Τι συμβαίνει όμως με τον πυρηνικό σταθμό; Επισήμως είναι κλειστός, όχι όμως και ολότελα ανενεργός. Όσα συμβαίνουν εξάλλου πια στη Ζώνη, όπως την αποκαλούν χαρακτηριστικά οι ντόπιοι, δεν καλύπτονται πια από φρενήρη μυστικοπάθεια.

Η επιχείρηση εκκένωσης που θα έμενε γνωστή ως «Ζώνη Αποκλεισμού» ολοκληρώθηκε από τις ένοπλες δυνάμεις της ΕΣΣΔ αμέσως μετά το τρομακτικό δυστύχημα, ως μια ζώνη ακτίνας 30 χιλιομέτρων γύρω από τον σταθμό όπου τίποτα δεν θα ζούσε εντός της. Σήμερα τα όρια της Ζώνης έχουν τροποποιηθεί λιγάκι, περιλαμβάνοντας ένα ακόμα μεγαλύτερο κομμάτι της Ουκρανίας (2.600 τετραγωνικά χιλιόμετρα), εκεί δίπλα στα σύνορα με τη Λευκορωσία. Και είναι αρκετές μάλιστα οι ανεξάρτητες αρχές που έχουν στην ευθύνη τους τη διαχείριση της καταστροφής.

Η Κρατική Υπηρεσία Έκτακτης Ανάγκης της Ουκρανίας διαχειρίζεται τη Ζώνη, άλλη δημόσια εταιρία το εργοστάσιο και άλλη τη σαρκοφάγο που καλύπτει τον σημαδιακό αντιδραστήρα. Ακόμα και η Λευκορωσία έχει στήσει ραδιενεργό παρατηρητήριο στα σύνορα ελέγχοντας τα επίπεδα ραδιενέργειας.

Κι ενώ ήταν γνωστό πως η πρόσβαση του κόσμου στη Ζώνη πέρασε από την καθολική απαγόρευση στην περιορισμένη πρόσβαση, όλοι αναρωτιούνταν πώς διοργανώνονταν οι ξεναγήσεις και η τουριστική εκμετάλλευση της περιοχής. Ίσως η Ουκρανία να έστρεφε απλώς το κεφάλι από την άλλη σε όλα αυτά, καθώς αρκετά πρόσφατα (Φεβρουάριος 2019) υπήρξαν συζητήσεις ακόμα και για περιορισμό των ορίων της Ζώνης Αποκλεισμού, ώστε το μέγεθός της να αντικατοπτρίζει τη σημερινή κατάσταση των χαμηλότερων επιπέδων ραδιενέργειας. Στις παρυφές της Ζώνης τουλάχιστον.

Κανείς δεν πρέπει ωστόσο να γελιέται, η Ζώνη παραμένει από τις πλέον μολυσμένες περιοχές της υφηλίου με όποια μέτρηση κι αν το δεις. Ακόμα και σήμερα είναι το Νο 1 σημείο για επιστημονικά πειράματα που έχουν να κάνουν με τη ραδιενέργεια και τη μακροχρόνια επίδρασή της, παρά το πρόσφατο τουριστικό ενδιαφέρον για το Τσέρνομπιλ…

Κάπου 16 χιλιόμετρα από τα σύνορα Ουκρανίας και Λευκορωσίας και 14,5 χιλιόμετρα από το Πριπιάτ στέκει ακόμα και σήμερα ο Πυρηνικός Σταθμός Παραγωγής Ενέργειας «Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν». Και οι 4 πυρηνικοί αντιδραστήρες, που απέδιδαν άλλοτε 1.000 MW ρεύματος ο καθένας (το 10% συνολικά των ενεργειακών αναγκών της σοβιετικής Ουκρανίας), είναι κλειστοί και ο κίνδυνος έχει πια παρέλθει.

Όχι όμως και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της τραγωδίας του 1986, μιας και το οριστικό καθάρισμα της περιοχής δεν θα λάβει χώρα πριν από το 2065. Ό,τι συνέβη μάλιστα το 1986 δεν ήταν ακριβώς πρωτόγνωρο, κάθε άλλο. Ο Αντιδραστήρας Νο 1, ας πούμε, παρουσίασε κι αυτός δυσλειτουργία στις 9 Σεπτεμβρίου 1982 και τέθηκε ξανά σε λειτουργία μερικούς μήνες αργότερα, με τις επιπτώσεις ωστόσο του ατυχήματος να παραείναι θολές.

Και σε εκείνο το ατύχημα και στους τρεις επόμενους αποτυχημένους ελέγχους, μέχρι το σημαδιακό 1986, είχε φανεί ένα εγγενές κατασκευαστικό ψεγάδι του συγκεκριμένου τύπου των αντιδραστήρων, για το οποίο όχι μόνο δεν βρέθηκε λύση, αλλά θάφτηκε κιόλας στα συρτάρια της γραφειοκρατίας. Όταν το ραδιενεργό νέφος θα έφτανε βέβαια ως τη Νορβηγία όλοι θα έψαχναν να καταστρέψουν τα εν λόγω χαρτιά.

Η ραδιενεργή φλόγα τέθηκε υπό περιορισμό μόλις στις 4 Μαΐου 1986, μειώνοντας -σύμφωνα με την τότε έκθεση του ΟΗΕ- το προσδόκιμο ζωής στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη. Η τραγωδία του Τσέρνομπιλ, το πρώτο Επιπέδου 7 πυρηνικό ατύχημα της Ιστορίας (το δεύτερο ήταν η Φουκουσίμα το 2011), στοίχισε κάπου 68 δισ. δολάρια μέχρι σήμερα (εκτίμηση του 2019), καθώς η προσπάθεια περιορισμού των συνεπειών της ήταν ασύμμετρα μεγάλη.

Ό,τι απέμεινε από τον Αντιδραστήρα Νο 4 κλείστηκε σχετικά εγκαίρως σε ένα κέλυφος από τσιμέντο, χάλυβα και μόλυβδο, τη «Σαρκοφάγο» όπως τη λένε χαρακτηριστικά, ώστε να περιοριστεί η εξάπλωση των ραδιενεργών αποβλήτων. Η κατασκευή ασφάλισε αυτούς τους 16 τόνους ουρανίου και πλουτωνίου του πυρήνα, τους 30 τόνους εξαιρετικά μολυσμένης σκόνης και τους 200 τόνους των άλλων ραδιενεργών υλικών του αντιδραστήρα.

Όσοι διαχειρίστηκαν την καταστροφή συνειδητοποίησαν από την πρώτη στιγμή το μέγεθος της απειλής. Η Σαρκοφάγος σχεδιάστηκε σχεδόν αμέσως και άρχισε να κατασκευάζεται μόλις 24 μέρες μετά τον όλεθρο, όταν θεωρήθηκε το αποτελεσματικότερο μέσο καταπολέμησης της τραγωδίας.

Οχτώ φάσεις κατασκευής και εφτά μήνες αργότερα, η Σαρκοφάγος ήταν στη θέση της, μόνο που δεν ασφαλίστηκε όπως έπρεπε μέσα στις βεβιασμένες συνθήκες του κατεπείγοντος και των ανείπωτων δυσκολιών. Έζησε ως το 2016, όταν έγινε σαφές πως τα επίπεδα φθοράς της καλούσαν ξανά σε επείγουσες λύσεις. Ήταν η ώρα να αντικατασταθεί με ένα καινούριο κέλυφος.

Οι εκτιμήσεις εξάλλου των σοβιετικών επιστημόνων της έδιναν χρονικό ορίζοντα ζωής μόλις 20-30 ετών. Η πρώτη μεγάλης κλίμακας υποστήριξη της Σαρκοφάγου, την οποία κατέτρωγε η ραδιενέργεια όλα αυτά τα χρόνια, έλαβε χώρα το 1998.

Η Σαρκοφάγος των 400.000 κυβικών μέτρων μπετό και 7.300 τόνων μετάλλου έκλεισε στο εσωτερικό της κάπου 740.000 κυβικά μέτρα ραδιενεργών υλικών και μολυσμένων στοιχείων (του χώματος περιλαμβανομένου). Η κατασκευή άφηνε μάλιστα και 60 τρύπες ώστε να μπορεί να εκτιμηθεί η κατάσταση που επικρατούσε στον πυρήνα του αντιδραστήρα, το μεγάλο ζητούμενο ακόμα και σήμερα.

Το χαλύβδινο κέλυφος που βλέπουμε πια να περικλείει τον μοιραίο αντιδραστήρα υψώθηκε τον Νοέμβριο του 2016, έναν και πλέον χρόνο μετά την προβλεπόμενη ημερομηνία αντικατάστασης της Σαρκοφάγου, καθώς έλειπαν 100 εκατ. ευρώ για την αποπεράτωσή του. Η μεταλλική λάρνακα, μια αψίδα ύψους 105, μήκους 150 και πλάτους 275 μέτρων, που άρχισε να κατασκευάζεται το 2010, περιβάλλει και τη Σαρκοφάγο, επιτρέπει ωστόσο την πρόσβαση στο εσωτερικό της, ώστε να λάβουν κάποια στιγμή χώρα οι εργασίες απομάκρυνσης των ραδιενεργών καταλοίπων.

Η διαχείριση εξάλλου του όλου σχεδίου γίνεται πια από ανεξάρτητο φορέα, που έλαβε αυτά τα 100 εκατ. ευρώ που υπολείπονταν από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD), καθώς η προσπάθεια και το κόστος είναι πραγματικά τιτάνια. Το έργο, που αποπερατώθηκε οριστικά στα τέλη του 2018 από γαλλική κοινοπραξία, ανήλθε στα 2,15 δισ. ευρώ, σύμφωνα με τον προϋπολογισμό, με τη μερίδα του λέοντος (1,5 δισ. ευρώ) να πηγαίνει στο νέο περίβλημα.

Το οποίο ο σχεδιασμός του προβλέπει να αντέξει για τα επόμενα 100 χρόνια…

Πότε έκλεισε είπαμε το Τσέρνομπιλ; Την ώρα που φτιάχνονταν άρον-άρον η πρώτη σαρκοφάγος για τον περιορισμό της ραδιενεργής μόλυνσης, οι υπόλοιποι αντιδραστήρες δούλευαν κανονικά! Ο αντιδραστήρας Νο 3 συνέχισε μάλιστα τη λειτουργία του ως και τα τέλη του 2000. Τότε σταμάτησε οριστικά να παράγει ρεύμα το Τσέρνομπιλ.

Σε μια πανηγυρική τελετή στις 15 Δεκεμβρίου 2000, ο τότε πρόεδρος της Ουκρανίας, Λεονίντ Κούτσμα, γύρισε προσωπικά τον διακόπτη λειτουργίας του Αντιδραστήρα Νο 3, δίνοντας τέλος στο Τσέρνομπιλ.

Και ήταν μόνο τότε που έγινε σαφές πως δεν πρέπει να λειτουργεί άλλο. Τα επίπεδα φθοράς της σαρκοφάγου αλλά και τα υψηλά επίπεδα ακτινοβολίας ανάγκασαν την υπηρεσία που διαχειρίζεται το Τσέρνομπιλ να προτείνει οριστικό λουκέτο.

Όσο για τον συγκεκριμένο τύπο αντιδραστήρα με το εγγενές ψεγάδι, αναβαθμίστηκε σε όλη την πρώην σοβιετική επικράτεια και 10 εξ αυτών συνέχισαν να παράγουν ρεύμα ως και το 2019.

Τον Οκτώβριο του 1991 τυλίχθηκε μάλιστα στις φλόγες η τέταρτη τουρμπίνα του αντιδραστήρα Νο 2 του Τσέρνομπιλ, προκαλώντας εκτεταμένες φθορές αλλά και κατάρρευση της στέγης. Πέντε μόλις χρόνια μετά τον πυρηνικό όλεθρο, αποφασίστηκε η άμεση παύση της λειτουργίας του. Κανείς δεν ήθελε τέτοια ευθύνη στο κεφάλι του.

Όσο για τον Αντιδραστήρα Νο 1, οι διεθνείς πιέσεις στην κυβέρνηση της Ουκρανίας την ανάγκασαν να τον αποστρατεύσει τελικά τον Νοέμβριο του 1996. Και μόλις τον Απρίλιο του 2015 υπογράφθηκε το συμβόλαιο για την αποσυναρμολόγηση και απομάκρυνση των αντιδραστήρων 1-3.

Ο τελικός σχεδιασμός για τη διαχείριση των ραδιενεργών αποβλήτων και την οριστική απομάκρυνση των ερειπίων του Αντιδραστήρα Νο 4 κάνουν πλέον λόγο για το 2065. Μόνο τότε η ραδιενεργή απειλή θα έχει παρέλθει οριστικά για την ανθρωπότητα…