Ψευδείς ειδήσεις στον αρχαίο κόσμο

Ο όρος «fake news» είναι ένας νεολογισμός που ακούγεται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Eγινε η λέξη της χρονιάς το 2017 σύμφωνα με το Λεξικό Κόλινς και τούτο συνδέεται, βέβαια, με την προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος ήταν ο επινοητής του νεότευκτου όρου. Η τακτική όμως της διάδοσης ψευδών ειδήσεων και της παραπληροφόρησης δεν είναι καθόλου νέα. Μια σύγχρονη τάση της κλασικής φιλολογίας είναι να εξετάζει φαινόμενα της νεωτερικότητας στον αρχαίο κόσμο. Η αναγωγή στα ριζώματα του δυτικού πολιτισμού θα μπορούσε να φωτίσει όψεις μιας εμπειρίας που βιώνουμε σήμερα.

Το βασίλειο των fake news, όπως τώρα έτσι και τότε, ήταν η πολιτική και ακόμη περισσότερο ο πόλεμος. «Το πρώτο θύμα του πολέμου είναι η αλήθεια!». Την πολυαναφερόμενη αυτή ρήση φέρεται να διατύπωσε ο Αμερικανός γερουσιαστής Χίραμ Τζόνσον το 1918, λίγο πριν τελειώσει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Τα αρχαία ελληνικά διέθεταν ειδικό όρο για τα fake news: «ψευδαγγελία». Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται από τον ιστορικό Ξενοφώντα για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων ως στρατηγική πολέμου, και από τον Δίωνα Κάσσιο, ο οποίος παραθέτει ένα απτό παράδειγμα αυτής της πρακτικής (τη χρήση της από τους Πάρθους στον πόλεμο κατά των Ρωμαίων).

Ιδού ένα παράδειγμα από την αρχαιότητα για τη στάση των νότιων ελληνικών πόλεων έναντι του Μ. Αλεξάνδρου, όπως το παραδίδει ο Αρριανός: Τον Σεπτέμβριο του 335 π.Χ. ενώ ο Μακεδόνας βασιλιάς εκστράτευε κατά των βαρβάρων στον Βορρά, στη Θήβα ετοιμαζόταν εξέγερση. Οι πρωταίτιοι προκειμένου να πείσουν ευκολότερα τους Θηβαίους τούς διαβεβαίωναν ότι ο Αλέξανδρος σκοτώθηκε στην Ιλλυρία. Στην Αθήνα μάλιστα λέγεται ότι ο Δημοσθένης –ο μεγάλος αντίπαλος των Μακεδόνων– παρουσίασε έναν στρατιώτη στην Εκκλησία του Δήμου, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι είδε με τα μάτια του τον Αλέξανδρο νεκρό. Ο Αλέξανδρος, όμως, ήταν ζωντανός! Η ψευδολογία αυτή είχε πολύ άσχημα αποτελέσματα για τη Θήβα. Ο υποτιθέμενος θάνατος του Αλέξανδρου πυροδότησε την εξέγερση, η οποία οδήγησε στην ολοσχερή καταστροφή της πόλης.

Eνα ακόμη παράδειγμα, αυτήν τη φορά από τα ρωμαϊκά χρόνια: Η ψευδής είδηση του θανάτου της Κλεοπάτρας οδήγησε τον Μάρκο Αντώνιο στην αυτοκτονία, όπως παραδίδει ο Πλούταρχος.

Μια διαφορά μεταξύ της σημερινής εποχής και της κλασικής αρχαιότητας βρίσκεται στον ρόλο της τεχνολογίας. Ενώ στις μέρες μας διευκολύνει πολύ τη διάδοση των ψευδών ειδήσεων, στους αρχαίους χρόνους η έλλειψη προηγμένης τεχνολογίας καθυστερούσε την αποκατάσταση της αλήθειας.

«Ψευδαγγελία»: Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται από τον ιστορικό Ξενοφώντα για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων ως στρατηγική πολέμου.

Ψευδείς ειδήσεις ωστόσο δεν βρίσκει κανείς μόνο στην πολιτική και πολεμική τακτική των αρχαίων αλλά και στη μυθοπλασία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τρεις ευριπίδειες τραγωδίες, η «Ιφιγένεια η εν Ταύροις», η «Ελένη» και η «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι». Στην «Ιφιγένεια την εν Αυλίδι», ο Αγαμέμνων στέλνει στη γυναίκα του, Κλυταιμνήστρα, ένα γράμμα με το οποίο της ανακοινώνει ότι η κόρη τους, Ιφιγένεια, θα παντρευτεί με τον Αχιλλέα στην Αυλίδα. Το καλό νέο διαδίδεται. Αρχικά, μόνον ο ίδιος ο Αγαμέμνονας, ο Μενέλαος, ο Κάλχας και ο Οδυσσέας γνωρίζουν την πικρή αλήθεια: Η Ιφιγένεια θα πρέπει να μεταβεί στην Αυλίδα για να θυσιαστεί, προκειμένου να καταστεί δυνατός ο απόπλους των αχαϊκών πλοίων, που είναι καθηλωμένα λόγω της νηνεμίας.

Στην «Ιφιγένεια την εν Ταύροις» και την «Ελένη», τα fake news αποτελούν και πάλι μέρος ενός σχεδίου· αυτήν τη φορά, ωστόσο, πρόκειται για σχέδιο απόδρασης από έναν βαρβαρικό τόπο και από έναν εχθρικό για τους Ελληνες βασιλιά. Στην «Ιφιγένεια την εν Ταύροις», η διάδοση ψευδών ειδήσεων είναι μέρος του σχεδίου της Ιφιγένειας, που καταφέρνει να διαφύγει από την ταυρική γη και τον βασιλιά Θόαντα μαζί με τον Ορέστη και τον Πυλάδη, καθώς και το άγαλμα της θεάς Αρτέμιδος· ομοίως, στην «Ελένη», η ψευδής είδηση ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός αποτελεί τη βάση του ευφυούς σχεδίου της Ελένης για τη διαφυγή της ίδιας και του άνδρα της από την Αίγυπτο και τον βασιλιά Θεοκλύμενο.

Στο τέλος του μυθιστορήματος «Καλλιρρόη» του Χαρίτωνος (1ος αιώνας μ.Χ.), ο κεντρικός ήρωας (Χαιρέας), γαμπρός του τυράννου των Συρακουσών, επιστρέφει στην πατρίδα του, Συρακούσες, μετά από ταξίδια και περιπέτειες και εκθέτει τις εμπειρίες του στο κοινό της πόλης. Η διήγησή του ανασκευάζει τα γεγονότα, τα οποία έχουν ήδη παρακολουθήσει οι αναγνώστες, αποσιωπώντας ή αλλοιώνοντας οτιδήποτε θα μπορούσε να έχει πολιτικό κόστος και αποδίδοντας περισσότερα κατορθώματα στον ομιλητή (τον ίδιο τον ήρωα) από αυτά που του ανήκαν πραγματικά. Ετσι ο ήρωας πετυχαίνει το επιθυμητό αποτέλεσμα, να δοξαστεί από τον λαό.

Τη διάδοση ψευδών ειδήσεων με στόχο την ψυχαγωγία του αναγνωστικού κοινού συναντάμε και στο λογοτεχνικό είδος της παραδοξογραφίας, το οποίο επικεντρώνεται στην αφήγηση παράδοξων ιστοριών και ασυνήθιστων φαινομένων. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί ο Φλέγων από τις Τράλλεις της Καρίας, ο οποίος έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού. Το πρώτο κεφάλαιο του έργου του «Περί θαυμασίων» –ένα συμπίλημα 35 παράδοξων συμβάντων– περιλαμβάνει την ιστορία μιας νεαρής κοπέλας ονόματι Φιλίννιον η οποία επέστρεψε από τον θάνατο για να ξεκινήσει μια ερωτική σχέση με κάποιον Μαχάτη, επισκέπτη στο σπίτι των γονιών της. Στην αφήγηση της ιστορίας του Φλέγοντος, η οποία εκτυλίσσεται στην ελληνιστική Αμφίπολη, ο σύγχρονος αναγνώστης αναγνωρίζει πολλά στοιχεία των ψευδών ειδήσεων. Συγκεκριμένα, το συμβάν καταγράφεται από έναν τοπικό αξιωματούχο σε μορφή επιστολής και αποστέλλεται στον βασιλιά (τον Φίλιππο της Μακεδονίας) με σκοπό να διαδοθεί σε ένα ευρύτερο κοινό. Η είδηση είναι ψευδής, καθώς τα γεγονότα που περιγράφονται απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Για να πείσει τον αναγνώστη του, ο Φλέγων χρησιμοποιεί διάφορες στρατηγικές, όπως η μνεία των πηγών του, η περιγραφή της αντίδρασης του πλήθους στα παράδοξα συμβάντα και η χρήση ψευδοϊστορικών στοιχείων. Αξίζει να αναφερθεί ότι ακόμη και η πατρότητα του «Περί θαυμασίων» αποτελεί μια ψευδή είδηση, καθώς στην αρχαιότητα κυκλοφορούσαν διάφορες φήμες για τη συγγραφή των έργων του Φλέγοντος από τον ίδιο τον αυτοκράτορα Αδριανό.

Ολα αυτά και άλλα πολλά, τόσο από την πραγματική ιστορία όσο και από τη λογοτεχνική αναπαράσταση, συζητήθηκαν σε ένα διπλό ελληνογερμανικό συνέδριο με τον τίτλο «Fake news στην αρχαιότητα», που διοργανώθηκε τη χρονιά που μας πέρασε στο Πανεπιστήμιο του Τριρ και στο ΕΚΠΑ. Ο τόμος με τα συνολικά πρακτικά θα εκδοθεί προσεχώς από διεθνή εκδοτικό οίκο.

Οι κυρίες Μαριάννα Θωμά, Νικολέττα Καναβού, Κατερίνα Κορολή και ο κ. Βασίλης Βερτουδάκης διδάσκουν αρχαία ελληνική φιλολογία στο ΕΚΠΑ.