Ρόμπερτ Οπενχάιμερ: Ο «πατέρας» της ατομικής βόμβας

Ο Τζούλιους Ρόμπερτ Οπενχάιμερ (Julius Robert Oppenheimer), κορυφαίος Αμερικανός θεωρητικός φυσικός και “πατέρας” της ατομικής βόμβας, ήρθε στην επικαιρότητα με την ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν. Ποιος ήταν όμως ο Τζ.Ρ. Οπενχάιμερ;

Το παιδί του Γερμανού μετανάστη, που έγινε καθηγητής στο Μπέρκλεϊ

Ο Οπενχάιμερ γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1904, όπου ο πατέρας του, Γερμανός μετανάστης, είχε αποκτήσει μεγάλη περιουσία από το εμπόριο υφασμάτων. Σπούδασε αρχικά στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, όπου, εκτός από τη φυσική και τη χημεία, διακρίθηκε στα ελληνικά, τα λατινικά, την ποίηση (δημοσίευσε μάλιστα ποιητικές συλλογές του) και την ανατολική φιλοσοφία. Το 1925, αφού έλαβε το πτυχίο του, χάρη στην οικονομική άνεση της οικογένειάς του, στάλθηκε για σπουδές στην Αγγλία, για να εργαστεί ερευνητικά στο Εργαστήριο Cavendish του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, το οποίο, υπό τη διεύθυνση του λόρδου Rutherford, είχε αποκτήσει διεθνή φήμη για τις πρωτοποριακές εργασίες του σχετικά με τη μελέτη της ατομικής δομής. Στο εργαστήριο Cavendish ο Οπενχάιμερ συνεργάστηκε με τους Βρετανούς επιστήμονες στην προσπάθειά τους να προωθήσουν την ατομική έρευνα.

Μετά από πρόσκληση του Max Born, ο Οπενχάιμερ εισήχθη στο Πανεπιστήμιο του Gottingen (1926), όπου είχε την ευκαιρία να γνωριστεί με κορυφαίους φυσικούς της εποχής, όπως οι Niels Bohr και Paul Dirac, ενώ παράλληλα με τη φυσική παρακολούθησε φιλολογία και φιλοσοφία. Τον Μάιο του 1927 αναγορεύτηκε διδάκτορας με μια εργασία που ο Born έκρινε ως “εργασία υψηλής επιστημονικής αξίας κατά πολύ ανώτερη από τον μέσο όρο των συνηθισμένων διδακτορικών εργασιών” και πρότεινε τη βαθμολόγησή της με “άριστα”. Την περίοδο 1928-1929 ο Οπενχάιμερ συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν και στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης. Το 1929, σε ηλικία μόλις 25 ετών, επέστρεψε στις ΗΠΑ. Ο Οπενχάιμερ και όλοι οι Αμερικανοί επιστήμονες που μετέβαιναν στην Ευρώπη για μεταπτυχιακές σπουδές επέστρεφαν στις ΗΠΑ μεταφέροντας απίθανες, άγνωστες σ’ αυτές γνώσεις και ανακαλύψεις και ήταν γνωστοί ως “αντίστροφοι ιππότες του Κολόμβου”.

Ο Οπενχάιμερ στις ΗΠΑ ήταν περιζήτητος. Πολλά πανεπιστήμια επιχείρησαν να τον εντάξουν στο διδακτικό προσωπικό τους. Τελικά αυτός επέλεξε το Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας, όπου παρέμεινε ως το 1942 και το “Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καλιφόρνιας”, στην Πασαντίνα. Εκεί δημιούργησε δύο σπουδαίες σχολές φυσικής, που έγιναν πόλος έλξης για την καινούργια γενιά των Αμερικανών φυσικών.

Η ενασχόληση του Οπενχάιμερ με την έρευνα

Ο Οπενχάιμερ δεν έμεινε όμως στα διδακτικά του καθήκοντα στα χρόνια της δεκαετίας του 1930, αλλά ασχολήθηκε ιδιαίτερα και με την έρευνα. Οι θεωρίες των κβάντων διατυπώθηκαν τη δεκαετία του 1920 και προσέλκυσαν το ενδιαφέρον κορυφαίων φυσικών.

Ο Οπενχάιμερ σε συνεργασία με τον Max Born ανέπτυξε τη θεωρία της δομής των διατομικών μορίων (1927) και προσδιόρισε τον μηχανισμό της “δίδυμης γένεσης” (δημιουργία ζεύγους ηλεκτρονίου-ποζιτρονίου) που προκαλείται από τις ακτίνες γ (1933), ενώ σε συνεργασία με την επίσης Αμερικανίδα φυσικό Melba Newell Phillips (1907-2004) ανέπτυξε τη θεωρία των διεργασιών που συμβαίνουν στις συγκρούσεις δευτερονίων με πυρήνες (1935). Ερμήνευσε ακόμα τη “φύση” της “μαλακής” κοσμικής ακτινοβολίας και πρότεινε μια θεωρία για την ερμηνεία του καταιονισμού σωματιδίων στην κοσμική ακτινοβολία (1936-1939). Ασχολήθηκε επίσης με τη μελέτη των αστέρων νετρονίων.

Πώς ο Οπενχάιμερ ασχολήθηκε με την ατομική βόμβα

Ενώ φαινόταν όμως ότι ο Οπενχάιμερ δεν θα μπορούσε να φτάσει σε υψηλά επίπεδα δημιουργίας, έλαβε το 1942 μια ανέλπιστη πρόσκληση από την αμερικανική κυβέρνηση να αναλάβει τον συντονισμό και τη διεύθυνση του προγράμματος κατασκευής του ισχυρότερου όπλου όλων των εποχών: της ατομικής βόμβας.

Δεν ήταν όμως κάτι που έγινε αμέσως, αλλά επρόκειτο για μια διαδικασία που είχε ξεκινήσει από το 1939, όταν οι Einstein και Szilard προειδοποίησαν την κυβέρνηση των ΗΠΑ για τον κίνδυνο που απειλούσε την ανθρωπότητα αν ο Χίτλερ κατόρθωνε να κατασκευάσει πρώτος πυρηνική βόμβα. Ενόψει αυτού του κινδύνου, έγινε στην Ουάσινγκτον μια σύσκεψη κορυφαίων επιστημόνων. Εκεί ο Οπενχάιμερ ακούγοντας την ομιλία του Bohr για τη σχάση του ουρανίου και τη σημαντική απελευθέρωση ενέργειας που ακολουθεί το φαινόμενο, συνέλαβε την ιδέα της δημιουργίας της ατομικής βόμβας.

Την ίδια ημέρα προσπάθησε να αναζητήσει μια μέθοδο αποχωρισμού του σχασίμου ισοτόπου του ουρανίου U235 από το φυσικό ουράνιο και να προσδιορίσει την κρίσιμη μάζα του ουρανίου που απαιτείται για την ανάπτυξη της ατομικής βόμβας. Μόλις το φθινόπωρο του 1941 όμως προσκλήθηκε στις απόρρητες συνεννοήσεις σχετικά με το “πρόβλημα του ουρανίου” και τις εφαρμογές της ατομικής ενέργειας στον στρατιωτικό τομέα. Την ίδια εποχή στη Βρετανία ο Rudolf Peierls (1907-1995) και ο βοηθός του, Klaus Fuchs (1911-1988) έκαναν τους ίδιους υπολογισμούς. Το 1942 ο Ρούσβελτ και ο Τσόρτσιλ αποφάσισαν να ενώσουν τις επιστημονικές δυνάμεις ΗΠΑ και Βρετανίας. Έτσι, στις 13 Αυγούστου 1942 εγκαινιάστηκε το “D.S.M Project” (Development of Substitute Material”), γνωστότερο ως “Σχέδιο Μανχάταν” (“Manhattan Project”). Δυο μήνες αργότερα, ο Στρατηγός Leslie Groves (1896-1970), που είχε διοριστεί γενικός διευθυντής του προγράμματος, ανέθεσε, παρά τις αντιρρήσεις πολλών, την επιστημονική διεύθυνση του Σχεδίου στον Οπενχάιμερ, που θεώρησε ότι ήταν το καταλληλότερο πρόσωπο.

Οι δοκιμές στο Λος Άλαμος, οι επιφυλάξεις και η δημιουργία της πρώτης ατομικής βόμβας

Τον Ιούνιο του 1943 στο Λος Άλαμος, κοντά στη Σάντα Φε της Πολιτείας του Νέου Μεξικού, όπου ο Οπενχάιμερ είχε περάσει ένα μέρος από τα μαθητικά του χρόνια, έγινε η εγκατάσταση εργαστηρίου για την επίτευξη των σκοπών του “Manhattan Project”. Εκτός από τον Οπενχάιμερ, στην επιστημονική ομάδα συμμετείχε ο Enrico Fermi και άλλοι σπουδαίοι φυσικοί. Ύστερα από σκληρή εργασία δύο ετών, η ατομική βόμβα ήταν έτοιμη. Υπήρχαν όμως έντονες επιφυλάξεις για τις κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις της χρήσης της. Οι επιφυλάξεις αυτές διατυπώθηκαν στην “Έκθεση Φρανκ”, που υποβλήθηκε από επτά επιφανείς επιστήμονες: τους φυσικούς Φρανκ, Χαγκς και Ζίμπερ, τους χημικούς Χόγκνες, Ραμπίνοβιτς και Σίμποργκ και τον βιολόγο Νίξον, στον Υπουργό Στρατιωτικών (11/6/1945).

Τελικά αποφασίστηκε η χρήση της εναντίον της Ιαπωνίας, καθώς η Γερμανία είχε συνθηκολογήσει. Το απόγευμα της 16ης Ιουλίου 1945, μέσα σε ατμόσφαιρα τρομακτικής υπερέντασης και αγωνίας, έγινε στην έρημο Alamogordo η πρώτη πυρηνική δοκιμή. Αναπτύχθηκε εκρηκτική δύναμη ίση με 17.000-20.000 δυναμίτιδας δέκα με είκοσι και εκατό φορές ακόμα μεγαλύτερη από ό,τι οι “πατέρες” της ατομικής βόμβας είχαν προβλέψει. Οι δύο ατομικές βόμβες ρίχτηκαν στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι με τα γνωστά αποτελέσματα.

Η αποχώρηση του Οπενχάιμερ από την “ομάδα” της ατομικής βόμβας, οι κατηγορίες που αντιμετώπισε και η παραπομπή του σε δίκηΤον Οκτώβριο του 1945 ο Οπενχάιμερ αποχώρησε από την επιστημονική ομάδα της ατομικής βόμβας, επιστρέφοντας στην καθηγητική του σταδιοδρομία στο Μπέρκλεϊ. Ο πρόεδρος Τρούμαν τον τίμησε με το “Medal of Merit” (“Μετάλλιο της Αξίας”), τη σπουδαιότερη διάκριση που απονέμει Αμερικανός πρόεδρος. Το 1947 τοποθετήθηκε επικεφαλής του Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών του Πρίνστον και την ίδια χρονιά απέκτησε τη μέγιστη ισχύ του με τον διορισμό του ως προέδρου της “Γενικής Συμβουλευτικής Επιτροπής”, της πανίσχυρης “Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας” (A.E.C.). Παραιτήθηκε όμως τον Οκτώβριο του 1952 λόγω της διαμάχης που ξέσπασε στους κόλπους των επιστημόνων με αφορμή την κατασκευή ή μη της ακόμα ισχυρότερης βόμβας υδρογόνου.

Ο Οπενχάιμερ είχε εκφράσει στο θέμα αυτό την έντονη αντίθεσή του, ερχόμενος σε σύγκρουση με τους συναδέλφους του Αλβαρέζ, Λόρενς και Τέλερ, που τελικά υπερίσχυσαν. Ο Οπενχάιμερ κράτησε για λίγο την ιδιότητα του ειδικού συμβούλου της A.E.C., καθώς και την άδεια εισόδου (security clearance) στα πλέον αυστηρά φρουρούμενα ατομικά μυστικά. Σταδιακά όμως σταμάτησε να συμμετέχει σε κυβερνητικές επιτροπές, ενώ τα κρατικά μυστικά δεν ήταν προσιτά πλέον σ’ αυτόν.

Τον Δεκέμβριο του 1953 ο Οπενχάιμερ κατηγορήθηκε επίσημα ότι ως πρόεδρος της Συμβουλευτικής Επιτροπής της A.E.C. είχε αντιταχθεί στην κατασκευή της βόμβας υδρογόνου. Το κατηγορητήριο διαπνεόταν όμως από μια ισχυρή αμφιβολία “για την ειλικρίνεια, τη στάση, ακόμα και την εντιμότητά του”. Αυτές οι αμφιβολίες “πήγαιναν” πολύ πίσω, όταν ο Οπενχάιμερ, που διαπνεόταν από φιλελεύθερα δημοκρατικά ιδεώδη, υπήρξε μέλος αρκετών αριστερών οργανώσεων, είχε έρθει σε επαφή με κομμουνιστικούς κύκλους της Καλιφόρνιας και υποστήριζε όλες τις αντιφασιστικές κινήσεις (όπως για παράδειγμα τους Δημοκρατικούς στον ισπανικό εμφύλιο).

Ποτέ όμως δεν είχε γίνει μέλος κομμουνιστικού κόμματος, ενώ οι σταλινικές διώξεις των Σοβιετικών επιστημόνων τον ανάγκασαν στην άμεση διακοπή των σχέσεων με αριστερούς κύκλους. Οι υποψίες εναντίον του των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών είχαν ενταθεί, όταν το 1942 ο Οπενχάιμερ, για άγνωστο λόγο, είχε αρχίσει επαφές με στρατιωτικά στελέχη των μυστικών υπηρεσιών, ενώ μερικοί φίλοι του θεωρήθηκαν πράκτορες των Σοβιετικών.

Η πολύκροτη δίκη του Οπενχάιμερ

Η δίκη του Οπενχάιμερ, κεκλεισμένων των θυρών, συγκέντρωσε το διεθνές ενδιαφέρον. Κράτησε έναν μήνα (Απρίλιος-Μάιος 1954). Παρά τη συμπαράσταση κορυφαίων συναδέλφων του, που έσπευσαν να καταθέσουν υπέρ του, δεν καταδικάστηκε για εσχάτη προδοσία, αλλά κρίθηκε “ακατάλληλος για να υπηρετήσει τη χώρα” και του αφαιρέθηκε η “security clearance”. Θύμα των εκκαθαρίσεων της μακαρθικής περιόδου, αλλά και του ψυχρού πολέμου των δύο υπερδυνάμεων τη δεκαετία του 1950, ο Οπενχάιμερ έγινε παγκόσμιο σύμβολο επιστήμονα, ο οποίος προσπαθώντας να αντιμετωπίσει τα ηθικά προβλήματα που προκύπτουν από μια ανακάλυψή του, έπεσε σε δυσμένεια και καταδιώχθηκε άδικα. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Οπενχάιμερ αναζητούσε τρόπους για ειρηνική συνύπαρξη επιστήμης και κοινωνίας. Σχετικά συγγράμματά του είναι τα “Science and the Common Understanding” (“Επιστήμη και κοινή αντίληψη”, 1954) και “Open Mind” (“Ευρύ Πνεύμα”, 1955)

Η αποκατάσταση

Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ αποκαταστάθηκε το 1963, όταν ο Τζ.Φ. Κένεντι του απένειμε το Παράσημο “Enrico Fermi” της υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (το έλαβε από τον διάδοχο του δολοφονηθέντα Κένεντι Lyndon B. Johnson). Το 1966 αποχώρησε από το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον και στις 18 Φεβρουαρίου 1967 πέθανε εκεί (Πρίνστον), από καρκίνο του λάρυγγα.

Πηγές: ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ, ΤΟΜΟΣ 8, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ, ΤΟΜΟΣ 47