«Στα Αντικύθηρα ψάχνουμε τη σύνεση»

Το μικρό σκάφος μας «χόρευε» στα κύματα των 6 μποφόρ, την ώρα που οι δύτες έκαναν τον τελευταίο έλεγχο για τη βουτιά στον βυθό των Αντικυθήρων. Γύρισα το κεφάλι με ανατριχίλα να δω την απόκρημνη ακτή. Πάνω της τσακίστηκε το πλοίο της ρωμαϊκής περιόδου λίγο πριν από τη γέννηση του Χριστού. Σαν να αντίκριζα μπροστά μου τη σφοδρή σύγκρουση μέσα στη θαλασσοταραχή, τους ανθρώπους σε απόγνωση, το πολύτιμο φορτίο να σκορπίζει στον πυθμένα. Είχα ξαναπάει στο μέρος αυτό το 2014 όταν ξεκίνησαν πάλι οι ενάλιες έρευνες. Ομως πάλι αισθάνθηκα το ίδιο δέος στη σκέψη ότι το πιο διάσημο αρχαίο ναυάγιο στον κόσμο ήταν μερικές δεκάδες μέτρα από κάτω μας. Πλάι μου ήταν ο δρ Λόρεντς Μπάουμερ, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Γενεύης, που συνδιευθύνει την αποστολή με τη δρα Αγγελική Σίμωσι, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων. Ως πραγματικός Ελβετός είχε καταφέρει να τιθασεύσει τη νευρικότητά του. Ηταν λογικό να αισθάνεται έτσι. Επέβλεπε μια ενάλια επιχείρηση, δίχως ο ίδιος να είναι καταδυόμενος αρχαιολόγος, οπότε όλη η καθοδήγηση γινόταν προπαρασκευαστικά στη στεριά ή από το σκάφος με τη συνδρομή της τεχνολογίας και με τη συμβολή της Ελληνίδας συναδέλφου του που πέρασε και η ίδια κάποιες ημέρες στην έρευνα. Συνεπώς, καθόμασταν οι δυο μας με τον Ελβετό στο πλοιάριο έχοντας το είδος της προσμονής που έχει κάποιος έξω από μια αίθουσα τοκετού.

Πώς αισθανόταν άραγε; «Enthousiasmo!» μου είπε με την καλή του γνώση των νέων ελληνικών. Αδραξα την ευκαιρία να του κάνω την αυτονόητη ερώτηση: τι περιμένουμε φέτος να βρούμε στον βυθό; Εννοείται ότι η φαντασία μου κάλπαζε σαν το άλογο. Μέχρι να μου απαντήσει, σκεφτόμουν τους δύτες να ανεβάζουν ακόμα και χάλκινο άγαλμα εκείνης της εποχής –50 έχει όλα και όλα η ανθρωπότητα– ή (πολύ ακραίο αλλά, είπαμε, στη φαντασία μου ήταν) κάποιο κομματάκι του μηχανισμού που λείπει. Ο Μπάουμερ με κοίταξε με σοβαρότητα. «Στον πυθμένα ψάχνουμε ένα πράγμα», τόνισε και έκανε παύση. «Τη σύνεση! Το να σκαλίζεις την ιστορία είτε στην ξηρά είτε στη θάλασσα σημαίνει ότι εν δυνάμει καταστρέφεις τις συνθήκες που διατήρησαν τα αντικείμενα ανέπαφα από την αρχαιότητα έως τις ημέρες μας. Οφείλουμε να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί, να είμαστε υπομονετικοί, να έχουμε σωφροσύνη και να μη μας παρασύρει ο enthousiasmos. Ενα ναυάγιο είναι ένας τόπος δυστυχήματος και εμείς καλούμαστε να κάνουμε αυτοψία 2.000 χρόνια μετά. Μια άστοχη κίνηση μπορεί να προκαλέσει τεράστια θέματα».

Συνέχισε το σκεπτικό του: «Ξέρετε, στη δουλειά μας ακόμα και ένα τόσο δα θραύσμα από αγγείο ή από μάρμαρο, ένα καρφί, μπορεί να μας δώσει μια σπουδαία πληροφορία. Να μας κάνει να καταλάβουμε πώς βυθίστηκε ακριβώς το πλοίο, από πού ερχόταν, πού πήγαινε, τι άλλο κουβαλούσε, ποιος επέβαινε σε αυτό. Σας διαβεβαιώ ότι και αυτά τα ταπεινά σπαράγματα είναι της ίδιας ανεκτίμητης αξίας όπως είναι ένα άγαλμα».

Ελβετική προσέγγιση

«Ενα καρφί μπορεί να μας δώσει μια σπουδαία πληροφορία. Αυτά τα ταπεινά σπαράγματα είναι της ίδιας αξίας με ένα άγαλμα».

Είχαμε μπει στη μικροσκοπική καμπίνα του πηδαλιούχου, διότι ο άνεμος ήταν τόσο δυνατός που εμπόδιζε τη συνομιλία. Αυτή είναι η τρίτη συνεχόμενη χρονιά που την αποστολή οργανώνουν και φέρουν εις πέρας οι Ελβετοί μαζί με τους Ελληνες. Εβλεπα μια διαφορά στη νοοτροπία. Τη μεθοδική ελβετική προσέγγιση που στηρίζεται στην τεράστια προετοιμασία, τη συλλογή και επεξεργασία όλων των δεδομένων που θα κάνουν την ενάλια έρευνα πολύ πιο στοχευμένη. Αλλωστε, το ναυάγιο έχει γίνει σε μια περιοχή όπου ο καιρός αγριεύει πολύ ακόμη και τον Μάιο που γίνονται οι καταδύσεις και οι αέρηδες μπορεί να είναι θυελλώδεις.

Ηδη από το 2014 έως σήμερα οι καιρικές συνθήκες ήταν ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια στις βουτιές των δυτών. Φέτος, βέβαια, τα διαστήματα μακριά από τη θάλασσα είχαν και αυτά τεράστιο ενδιαφέρον όπως διαπίστωσα και μόνη μου. Είχε στηθεί στα Αντικύθηρα ένα επιστημονικό εργαστήριο για άμεση επεξεργασία των στρωματογραφικών δειγμάτων από τον βυθό, ενώ δύο Ελληνες επιστήμονες, η καθηγήτρια Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Μαρία Λουλούδη με τον συνάδελφό της, καθηγητή Φυσικής στο ίδιο πανεπιστήμιο, Γιάννη Δεληγιαννάκη, έφεραν ένα μηχάνημα φασματογραφίας FTIR. Αυτό βοηθούσε στην ανάλυση δειγμάτων της άμμου από τον πυθμένα ώστε να κατευθύνει τους αρχαιολόγους στα σημεία όπου υπήρχε μεγαλύτερη πιθανότητα να βρουν κάτι.

Σήκωσαν βράχους

Ο Μπάουμερ ήταν λοιπόν περιχαρής όχι διότι φέτος περίμεναν να βρουν κάτι εντυπωσιακό, αλλά διότι, όπως μου έλεγε, ήταν η πρώτη χρονιά που θα είχαν την ευκαιρία να εργαστούν σε ζώνες του ναυαγίου, οι οποίες έως πέρυσι ήταν καλυμμένες από τεράστια βράχια βάρους πολλών τόνων. Είχαν κατακρημνιστεί εξαιτίας σεισμών που έγιναν αιώνες μετά το ναυάγιο και εμπόδιζαν την ανασκαφή σε τμήματα του αμπαριού. Η ωρολογοποιία Hublot που χρηματοδοτεί την «Επιστροφή στα Αντικύθηρα» και έχει φτιάξει ειδικό τμήμα έρευνας για το ναυάγιο, βρήκε τη λύση της ανέλκυσής τους με μπαλόνια. Ηταν ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό εγχείρημα που μου έδειξε όλο καμάρι ο Ελβετός με βίντεο από το κινητό του τηλέφωνο. Το εντυπωσιακότερο είναι ότι στα δείγματα που πήραν από το κάτω μέρος των βράχων βρέθηκαν ανθρώπινα δόντια και μικροσκοπικά κομμάτια από μάρμαρο. Φαίνεται ότι το σκαρί όχι μόνο διαλύθηκε από τη σύγκρουση προτού βυθιστεί αλλά ότι έπεσαν πάνω του αιώνες αργότερα και οι τεράστιοι βράχοι.

Ηταν γέρικο σκαρί, ένα πολυταξιδεμένο, ρωμαλέο εμπορικό πλοίο

Οι δύτες φέτος εστίασαν στα «παρθένα» μέρη, σε εκείνα που δεν ήταν προσβάσιμα ούτε στους σφουγγαράδες το 1901 ούτε στον Κουστό το 1976. «Εκεί μπορεί και να υπάρχουν αγάλματα», είπε ο Μπάουμερ. Παράλληλα μου εξήγησε κάτι σημαντικό: «Από τις έρευνες των Συμιακών και του Γάλλου δεν υπήρχαν πληροφορίες από πού ακριβώς ανέσυραν τα αντικείμενα μέσα από τη μεγάλη περιοχή του ναυαγίου που είναι μάλιστα κατωφερής, έχει δηλαδή διάφορα “σκαλοπάτια” σε διαφορετικά βάθη. Σήμερα, χάρις στη μεθοδική μας δουλειά έχουμε φωτογραφικό τρισδιάστατο χάρτη όλης της ακτίνας που έχουν διασπαρεί τα ευρήματα. Παράλληλα, πέρυσι βρήκαμε μια κεφαλή του Ηρακλέους. Τα πιο βαριά πράγματα βυθίζονται σχεδόν κάθετα σαν άγκυρες, σε αντίθεση με τα πιο ελαφρά που επιπλέουν, άρα χάρις στο κεφάλι αυτό μπορούμε να εικάσουμε πού είναι το πιο βαρύ μέρος του φορτίου». Αναρωτήθηκα τι ξέρουμε έως τώρα για το περίφημο πλοίο. «Μια νέα σημαντική πληροφορία είναι ότι πρόκειται για μεγάλης ηλικίας σκαρί που όταν βούλιαξε είχε στην πλάτη του αρκετές δεκαετίες στη θάλασσα. Είχε επισκευαστεί πλειστάκις. Επίσης ξέρουμε ότι ήταν ένα μεγάλο, γερό, πολυταξιδεμένο, ρωμαλέο εμπορικό πλοίο. Ξέρουμε ότι είχε πλήρωμα και επιβάτες. Εχουν εντοπιστεί ανθρώπινα υπολείμματα και ανάμεσα σε αυτά μιας γυναίκας, όπως έδειξαν οι ανθρωπολογικές μελέτες. Ισως να ήταν επιβάτης, ίσως να ήταν σκλάβα. Εχουμε ακόμα πολλά πράγματα να μάθουμε», είπε.

Κατάλαβα ότι η επόμενη χρονιά της έρευνας θα είναι πολύ σημαντική, καθώς το 2023 λύθηκαν πολλά προβλήματα που εμπόδιζαν την ομάδα να ρίξει όλο της το βάρος σε συγκεκριμένες περιοχές. Ταυτόχρονα οι πολύμηνες αναλύσεις των στοιχείων που ήδη έχουν συλλέξει οι επιστήμονες, θα ενισχύσουν αυτές τις κατευθύνσεις ή θα τις στρέψουν αλλού. Τώρα πια, η πιο σπουδαία δουλειά γίνεται στη στεριά, ενώ το 1901 και το 1976 οι δύτες έψαχναν στα τυφλά στη θάλασσα. Ισως λοιπόν τα επόμενα χρόνια να έχουμε απαντήσεις γι’ αυτό το μεγάλο πλοίο (που δεν ξέρουμε το όνομά του), το οποίο πέρασε από πολλά λιμάνια της Μεσογείου προτού φτάσει στο κάτω άκρο της Πελοποννήσου με πορεία είτε προς τη Ρώμη είτε προς αλλού.

Τι βρέθηκε φέτος

Οταν κάναμε τη συνέντευξη με τον Λόρεντζ Μπάουμερ, στα τέλη Μαΐου, οι δύτες είχαν προλάβει να κατεβούν μόνον δύο φορές στον βυθό. Με το πέρας της αποστολής στις 18 Ιουνίου, η έρευνα είχε αποδώσει ενδιαφέροντες καρπούς. Εντοπίστηκαν θραύσματα αγγείων πρώιμης βυζαντινής κεραμικής, όπερ σημαίνει ότι σε εκείνη την απόκρημνη ακτή που βλέπαμε είχε πέσει και κάποιο βυζαντινό πλοίο. Επίσης ήρθαν στην επιφάνεια μικρά τμήματα γλυπτών. Το ένα ίσως να προέρχεται από κώμη ή από γενειάδα (ίσως της κεφαλής του Ηρακλέους;), ενώ το δεύτερο είναι προς το παρόν αδιάγνωστο. Αποκαλύφθηκαν και άλλα ανθρώπινα οστά, που ενδεχομένως ανήκουν σε περισσότερους από έναν ναυαγούς, μαζί με πλήθος αντικειμένων χαρακτηριστικών του ναυαγίου, όπως τμήματα πήλινων και γυάλινων αγγείων αλλά και πολλά καρφιά επενδεδυμένα με ξύλο.
Αποχαιρέτησα τους δύτες και τον Μπάουμερ, ο οποίος εκείνη την ημέρα είχε επέτειο γάμου. «Η γυναίκα σας τι λέει που την εορτάζετε χωριστά;» τον ρώτησα. «Τη γνώρισα όταν πηγαίναμε σχολείο και ξέρει τι άνδρα παντρεύτηκε», είπε γελώντας. «Πιστεύω είναι πολύ χαρούμενη διότι ξέρει ότι το σπουδαιότερο πράγμα που μπορεί να βρει ένας αρχαιολόγος δεν είναι κάποιο αντικείμενο, αλλά η γνώση. Και η σύγχρονη ανθρωπότητα ξέρει ακόμα πολύ λίγα πράγματα για το πώς ζούσαν οι πρόγονοί μας. Είμαι λοιπόν εδώ για τη γνώση αυτή».

Η εικόνα του Ελβετού μού ξαναήρθε στο μυαλό όταν παρακολουθούσα σε θερινό κινηματογράφο τον Ιντιάνα Τζόουνς να κρατάει τον υποτιθέμενο μηχανισμό των Αντικυθήρων και άκουσα τον πίσω μου να λέει: «Μα τι βλακείες μας δείχνουν. Αυτό το αντικείμενο δεν υπήρξε ποτέ».