«ΣΥΜΠΟΡΑ», «ΣΟΧΩΡΑ», «ΚΛΕΙΣΤΑ» και άλλες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στην Κυθηραϊκή γή

Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά ακούμε να ασχολούνται και οι αρχές με ένα θέμα, το οποίο οι ντό­πιοι γνώριζαν πολύ καλά παλιότερα, αλλά οι νεότεροι το αγνοούν εντε­λώς. Σε διαφορές -κυρίως- μεταξύ ι­διοκτητών γης και δασικών αρχών για το χαρακτήρα μιας έκτασης υπει­σέρχεται πολλές φορές η έννοια των «ανθρωπογενών» παρεμβάσε­ων στη γη, τις οποίες δέχεται ο Νό­μος για να αποδείξει κάθε ενδιαφε­ρόμενος ότι κάποια ιδιοκτησία της ο­ποίας ζητεί το χαρακτηρισμό ήταν πάντοτε ιδιωτική ιδιοκτησία και όχι ανήκουσα στο (τοπικό) δημόσιο.

Έτσι, ανθρωπογενείς παρεμβάσεις θεωρούνται, μεταξύ άλλων, οι μικροί οικίσκοι (σπιτάκια) ή οι αποθήκες που βλέπουμε σήμερα διάσπαρτα σε χέρσα χωράφια και μάλιστα σε ση­μεία στα οποία κανείς σήμερα δεν πιστεύει ότι κάποτε φιλοξενούσαν καλλιέργειες. Το ίδιο ισχύει για πη­γάδια, αλώνια, βασκήνες, σταύλους, τοιχισμένους αναβαθμούς γης ή τοί­χους στον περίγυρο των ιδιοκτησιών (τα γνωστά ξεροτρόχαλα). Δυστυ­χώς, αρκετές φορές, ακόμα και αυ­τές οι οφθαλμοφανείς και μη αμφισβητούμενες ανθρωπογενείς παρεμ­βάσεις στο περιβάλλον δεν θεωρού­νται επαρκείς αποδείξεις για την ύ­παρξη ιδιοκτησίας στο παρελθόν, ε­νώ, αντίθετα, για άγνωστους (ευνοήτους;) λόγους, έχουν γίνει δεκτές ι­διοκτησίες εκεί όπου εμφανέστατα δεν υπάρχει η παραμικρή ανθρωπογενής παρέμβαση.

Δυστυχώς τα «Κ» δεν διαθέτουν το χώρο για να δημο­σιεύσουν όλες τις επιστημονικές α­πόψεις που έχουν δημοσιευθεί και τεκμηριώνουν τα παραπάνω. Θα γί­νει όμως μία ακόμη απόπειρα για να εξηγήσουμε μερικά πράγματα, που θα είναι χρήσιμα σε όλους όσους α­σχολούνται με παρόμοιες υποθέ­σεις.

Όλοι θα έχουν παρατηρήσει, ει­δικά μετά από πυρκαγιές, πόσα περι­τοιχισμένα κτίσματα υπάρχουν σε ό­λη σχεδόν την έκταση της κυθηραϊκής γης. Το φαινόμενο μπορεί να ε­ξηγηθεί αν ανατρέξει κανείς στο γεωκτητικό καθεστώς που εφαρμόστη­κε προοδευτικά στα Κύθηρα από τα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας μέ­χρι και τα τέλη, σχεδόν, του 19ου αι. Επειδή, λοιπόν, η γη ανήκε, είτε στους άρχοντες-φεουδάρχες (αργό­τερα και στους «μεγαλοαστούς») των Κυθήρων, είτε στο ενετικό δη­μόσιο [1], πολλοί ανεξάρτητοι αγρό­τες μικροκαλλιεργητές δέχονταν να αναλάβουν την εκχέρσωση και καλ­λιέργεια γης που ανήκε στους παρα­πάνω με το σύστημα της «διηνεκούς κοληγίας». Σύμφωνα μ’ αυτήν ο α­γρολήπτης εκχέρσωνε μία έκταση και στη συνέχεια την φύτευε με δέν­δρα ή την καλλιεργούσε. Ο ιδιοκτή­της της έκτασης, μετά την καλλιέρ­γεια, εδικαιούτο τη μισή και η άλλη μισή έμενε στον αγρολήπτη ως ιδιο­κτησία του. Ο τελευταίος για να καλ­λιεργήσει τη γη, εκτός από την εκ­χέρσωση που έκανε, έπρεπε ν’ απομακρύνει απ’ αυτήν και τις πέτρες που αφθονούσαν στο κυθηραϊκό το­πίο. Αυτές, λοιπόν, τις χρησιμοποι­ούσαν για να χτίσουν τοίχους οριο­θετώντας την ιδιοκτησία που απο­κτούσαν ή για να σταθεροποιήσουν τους αναβαθμούς της γης (τις γνω­στές «νομαρές» και τα «συνάμπελα») ώστε να συγκρατείται το πολύ­τιμο χώμα.

Έτσι δημιουργήθηκαν τα γνωστά «σώχωρα, σύμπορα και κλει­στά» που σήμερα τα γνωρίζουμε, κυ­ρίως, από τα παλαιά συμβόλαια. Αργότερα, οι ανάγκες για να δοθεί καλλιεργήσιμη γη και στους απογό­νους των καλλιεργητών που την α­ποκτούσαν κατά την παραπάνω δια­δικασία, οδήγησαν στο καθεστώς των διαδοχικών κατατμήσεων, που με τη σειρά τους δημιουργούσαν α­νάγκες νέων περιτειχίσεων κοκ

Αυ­τό γινόταν πιο συχνά στα περιβόλια και στα πιο αξιόλογα κτήματα και ο­δήγησε την κυθηραϊκή γη μετά από αλλεπάλληλες κατατμήσεις να φαί­νεται τεμαχισμένη σε μικρές ιδιοκτη­σίες. Απ’ αυτές έμεινε και η γνωστή σ’ όλη την Ελλάδα έκφραση «τσιριγώτικο μερτικό» που σημαίνει τον α­σήμαντο κλήρο που προέρχεται από τις διαδοχικές κατατμήσεις.

Στο Αρχείο των Κυθήρων έχουν διασω­θεί δεκάδες συμβόλαια που σαφώς αναφέρουν ή υποκρύπτουν παρόμοι­ους τεμαχισμούς γης και τις περιτοι­χίσεις που τους ακολουθούσαν και που δίνουν σήμερα το κύριο στίγμα των ανθρωπογενών παρεμβάσεων που τόσο έχουν συζητηθεί και αμφι­σβητηθεί.

Διαβάζουμε σε ένα συμβόλαιο της 14ης Δεκεμβρίου 1768 .

«…μήα βουκολέα μησοπινάκον πεντε ηντζέρκα με τους τηχους της γερούς, κήμενη στο δεστρέτο του Αργυρού», ή σε άλλο της 28ης Σε­πτεμβρίου 1768(3)

«..από την σήμερον δήνει εις τελίαν και παντοτηνήν πουλισίαν και αλοτρίοσιν του παρόντος κυρ Παναγιότι Χάρου ποτε Νικολο Βλα­στού ένα κοματη χοράφι σοχοριασμένο με παλεοτήχους μισοποινάκον επτά…»(4)

Τα παραπάνω αποτελούν μία μι­κρή, μόνο, συμβολή στην ερμηνεία των όσων βλέπουμε σήμερα όλοι κι αδυνατούμε να ερμηνεύσουμε, κα­θώς ελάχιστοι μπορούν να καταλά­βουν τη χρησιμότητα των ατελείω­των τοίχων από πέτρες, που σήμερα περικλείουν ασπαλάθους, σκίνους και άλλα, δάση, αλλά κάποτε ήταν μία τεράστια «αρένα» που ποτίστηκε με τόνους ιδρώτα και χρόνους πολ­λούς στερήσεων των γενεών που προηγήθηκαν από τη δική μας στο νησί. Αυτές οι ιδιοκτησίες, που τις καλλιεργούσαν επί εκατονταετίες, άρχισαν σιγά-σιγά να εγκαταλείπονται μέσα στον 20ό αι., στην αρχή εξ αιτίας της μετανάστευσης κι αργότε­ρα της μηχανικής άρωσης.

Φυσικά τα θέματα ιδιοκτησίας δεν τα λύνουν τα δικά μας άρθρα, αλλά οι Νόμοι και το Αστικό Δίκαιο, όσον αφορά όμως την ερμηνεία των πραγμάτων, πι­στεύουμε ότι τα παραπάνω αποτε­λούν μία μικρή και χρήσιμη συμβολή.

1.   Χρ. Μαλτέζου, Τα Κύθηρα τον καιρό που κυριαρχούσαν οι Βενετοί. Βενετία 2008, σελ. 63 επ και 93 επ.

2.   Περί αυτών βλ. Γ. Λεοντσίνης. Ζητήματα επτανησιακής κοινωνικής ιστορίας, Αθήνα 1991, σελ. 183 κ.ε.

3.1.   Α.Κ. Νοτάριος παπά Νικολός Στάης Παρόνης φ. 9ν.

Α.Κ. Νοτάριος παπά Νικολός Στάης Παρόνης, φ. 6ν

Δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση Φ. 231, Δεκέμβριος 2008