Τα επώνυμα “Φυρός” και “Φυρόπουλος”

Από τα σπανιότερα κυθηραϊκά επώνυμα και με μικρή αλλά συνεχή εκπροσώπηση από το τέλος του 18ου αι. μέχρι σήμερα.

Ετυμολογικά το επώνυμο προέρχεται από το επίθετο φυρρός κι αυτό από το αρχαίο πυρρός, που σημαίνει ξανθός, κοκκινωπός, αυτός που έχει «πυράν κόμην», ο ξανθότριχος ή κοκκινοτρίχης. Σε πολλά νησιά το αρχαίο ελληνικό πυρρός λέγεται φυρρός. Από αυτό προέρχεται και το τοπωνύμιο Φυρρόη, που έχει σχέση με το φυρρογενές έδαφος, το κοκκινόχωμα. Φυρός λέγεται και αυτός που έχει φύρα, έχει ελαττωθεί το βάρος του, κατ’ απόσπαση από το φυρόχρωμος (=αυτός που έχει το χρώμα του δέρματος του βοδιού). Tο κυθηραϊκό όμως επώνυμο Φυρός δεν έχει σχέση με το φυρός με τη σημασία αυτή.

Στα Κύθηρα υπάρχουν τα τοπωνύμια Φυρ(ρ)ή Άμμος, μάλλον από το κόκκινη άμμος, αλλά και Φυρόη, περιοχή με κοκκινόχωμα. Φαίνεται εδώ να έχουν διατηρηθεί λέξεις από την αρχαιότητα. Και το Φυρός, λοιπόν, μάλλον με την έννοια του κοκκινωπός, δόθηκε ως παρωνύμιο και όχι με αυτήν του ελαφρού, αυτού με ελαττωμένο βάρος.

Ως επώνυμο το Φυρός αναφέρεται και εκτός Κυθήρων, αλλά είναι σπάνιο. Υπάρχει μία αναφορά από την Κρήτη, από το 1536. Σε κατάλογο στρατευσίμων των Χανίων αναφέρεται ένας Jani Firo. Μία παλαιότερη αναφορά (1368) σε έναν Thoma de Fero, μάλλον παραπέμπει σε ιταλικό πατριδωνυμικό και δεν φαίνεται να έχει σχέση με το επώνυμο.

Η πρώτη μαρτυρία στα Κύθηρα προέρχεται από τις απογραφές του 18ου αι. Στα Μητάτα, στην ενορία της Αγίας Tριάδος, απογράφεται το 1770 ένας Nicolo Sclavo q. Panagioti Firo. Αυτή είναι και η μοναδική αναφορά στο επώνυμο την εποχή αυτή, που το συνδέει με το γνωστό επώνυμο Σκλάβος, του οποίου είναι παρωνύμιο. Αν συνυπολογισθούν και οι πληροφορίες που συνδέουν πάντα το Φυρός με τη συγκεκριμένη περιοχή, αλλά και το γεγονός ότι το επώνυμο αυτό δεν διαδόθηκε ιδιαίτερα, τότε μπορεί να θεωρηθεί βέβαιο ότι προέρχεται από παρωνύμιο κλάδου του Σκλάβος.

Το 1825 αναφέρεται ο Ιωάννης Φυρός, προεστός των Μητάτων.

Στο β΄ μισό του 19ου αι. οικογένεια Φυρού από τα Μητάτα αναφέρεται στη Σμύρνη. Φαίνεται ότι την εποχή αυτή πιθανόν δημιουργείται και το επώνυμο Φυρόπουλος, καθώς είναι γνωστή η συνήθεια των Κυθηρίων της Σμύρνης να μετατρέπουν τα επώνυμά τους προσθέτοντας σ’ αυτά καταλήξεις που τις θεωρούσαν «ελληνικότερες» (-ίδης, -άδης, -όπουλος). Το 1884 πάντως αναφέρεται και επώνυμο Φυρόπουλος στα Κύθηρα. Ο Otto Rieman, κατά την περιήγησή του στα Κύθηρα, αναφέρει ότι εντόπισε στην περιοχή Θολάρι, στη θέση Βεργιδούνια, ένα αρχαίο νεκροταφείο στον αγρό του Μηνά Φυρόπουλου. Με την αναφορά αυτήν βεβαιώνεται, εκτός από την εμφάνιση του τύπου Φυρόπουλος από την εποχή αυτήν, και η σχέση του Φυρόπουλος με τα Μητάτα και το επώνυμο Φυρός.

Το επώνυμο Φυρός αναφέρεται και στη διασπορά της Αυστραλίας, στην οποία υπάρχει μέχρι σήμερα, και μάλιστα με αρκετές αναφορές. Στα Κύθηρα το επώνυμο υπάρχει στα Mητάτα και από εκεί στη διασπορά των Αθηνών, στην οποία υπάρχουν αρκετά άτομα κυθηραϊκής καταγωγής, που έχουν το επώνυμο αυτό. Το Φυρόπουλος υπήρχε μέχρι το β΄ μισό του 20ού αι. στα Κύθηρα, τώρα όμως έχει εκλείψει, αλλά αναφέρεται στην Κρήτη άτομο από την οικογένεια αυτή με το επώνυμο και δεσμούς και περιουσία στα Κύθηρα.

Στην έκδοση ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ προσθέσαμε νέα ενδιαφέροντα στοιχεία και για τα δύο επώνυμα, τα οποία ανατρέπουν μερικές από τις υποθέσεις που είχαμε κάνει παραπάνω και δίνουν διαφορετική εικόνα, τόσο για την πρώιμη εμφάνιση του Φυρός στα Κύθηρα, όσο και για την προέλευση του Φυρόπουλος. Περί αυτών στη συνέχεια.

Φυρός

Όπως αναφέρθηκε ήδη στο επώνυμο Σκλάβος η αναφορά μας στην α’ έκδοση των Επωνύμων για το επώνυμο Φυρός, το οποίο θεωρούσαμε ότι είναι παρωνύμιο του Σκλάβος είναι εσφαλμένη. Σύμφωνα με τα νέα στοιχεία από τις πηγές το επώνυμο Φυρός αναφέρεται στα Κύθηρα σε πολύ παλαιότερη εποχή, μπορεί δε να αναχθεί στις αρχές του 14ου αι. Συγκεκριμένα, στη διανομή των Βενιέρ, η οποία ανάγεται στο 1310, καίτοι τα σχετικά με αυτήν έγγραφα χρονολογούνται στο 1671 177, υπάρχει αναφορά για έναν αγρό ενός Jani Firo. Ο αγρός αυτός, σύμφωνα και με τα λοιπά αναφερόμενα τοπογραφικά στοιχεία, τοποθετείται με σχετικά ασφάλεια στην ευρύτερη περιοχή του χωριού Αλεξανδράδες, πιθανότατα δε κοντά στα σημερινά Γουδιάνικα. Την αναφορά αυτή έρχεται να επιβεβαιώσει ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο από τις πηγές. Συγκεκριμένα αναφέρεται οικογένεια Firro ανάμεσα στους βιλλάνους του Ενετικού κράτους 178 στα μέσα περίπου του 15ου αι. Αυτό, όπως έχουμε δει σε άλλες περιπτώσεις, παραπέμπει σε πιθανή παρουσία της οικογενείας στα Κύθηρα πριν και από την Ενετική κατάκτηση στις αρχές του 13ου αι. Είναι, λοιπόν, πολύ πιθανόν να πρόκειται για μία ακόμη Βυζαντινή οικογένεια των Κυθήρων, η παρουσία της οποίας στο νησί δεν αμφισβητείται ήδη από την εποχή αυτή.

Φυρόπουλος

Στην α’ έκδοση των επωνύμων αναφέρουμε λίγα στοιχεία για το επώνυμο Φυρόπουλος εξετάζοντάς το από κοινού με το επώνυμο Φυρός από το οποίο άλλωστε και προέρχεται. Σύμφωνα όμως με την οικογενειακή παράδοση της οικογενείας το Φυρόπουλος ήταν αρχικά παρωνύμιο ενός κλάδου της οικογενείας Σάμιος από τα Αλοϊζιάνικα, η οποία έλαβε το παρωνύμιο αυτό λόγω συγγενικής σχέσεως με την οικογένεια Φυρός των Μητάτων. (Έχουμε επισημάνει ότι οι Σάμιοι από τα Αλοϊζιάνικα κατάγονται πιθανότατα από την Αλοή των Μητάτων, ενώ στα Μητάτα βρίσκεται και το επώνυμο Φυρός από το 16ο αι. τουλάχιστον μέχρι σήμερα).

Την οικογενειακή παράδοση ενισχύει σημαντικά η ισχνή παρουσία του επωνύμου στα Κύθηρα, καθώς ελάχιστες αναφορές υπάρχουν γι’ αυτό στις πηγές, ενώ και μία ιδιαίτερη λαογραφική έρευνα του συγγραφέα του παρόντος στα Φριλιγκιάνικα (2014) επιβεβαίωσε την αναφορά του Φυρόπουλος ως παρωνυμίου κλάδου των Σάμιων στην περιοχή αυτή. Ίσως, λοιπόν, να έχουμε εδώ μία ανάλογη διαδικασία δημιουργίας επωνύμου, όπως το Βιαρόπουλος, το οποίο προέρχεται μεν ετυμολογικά από το Βιάρος, αποτελεί όμως παρωνύμιο κλάδου των Αρώνη. Για τις περιπτώσεις όπως αυτή θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η πρόσκτηση του παρωνυμίου πιθανόν να οφείλεται σε παρουσία στην οικογένεια μίας μητέρας με περιουσία ή ισχυρή προσωπικότητα, που έδωσε το δικό της πατρικό επώνυμο ως παρωνύμιο (εν προκειμένω στα επώνυμα Αρώνης και Σάμιος) τα οποία στη συνέχεια κατέληξαν σε επώνυμα και για το λόγο αυτόν έχουν μικρή διάδοση στο νησί. Εννοείται ότι η έρευνα για τα επώνυμα αυτά θα συνεχισθεί, καθώς είναι βέβαιο ότι η απάντηση στις υποθέσεις αυτές βρίσκεται σίγουρα στις πηγές, που δεν έχουν ερευνηθεί ακόμη.

 

177 Εμμ. Καλλίγερος, Κυθηραϊκά τοπωνύμια… σελ. 57, 58

178 Archivio di Stato di Venezia, Procuratori di S. Marco, Commissarie, b. 3A, fasc.

Priv. Venier Moise I qd. Biagio cf. di S. Moise.

εσωτ.1-98 12/7/2016 00:23 Page 78

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.