Τα επώνυμα “Μεγαλοκονόμος”, “Μεγαλοοικονόμος”, “Μεγαλοοικονόμου”

Πρόκειται ουσιαστικά για ένα επώνυμο το οποίο παρουσιάζεται με τρεις μορφές, που έχουν ετυμολογικά την ίδια ρίζα. Προέρχονται από το βυζαντινό εκκλησιαστικό αξίωμα του Οικονόμου, εκ του οποίου το Μεγάλος Οικονόμος και από αυτό το Μεγαλοοικονόμος, Μεγαλοοικονόμου και Μεγαλοκονόμος.

Η πρώτη εμφάνιση του επωνύμου γίνεται στις αρχές του 16ου αι. στην Κρήτη, όπου, σε κατάλογο στρατευσίμων Χανίων και Αποκορώνου του 1536, βρίσκεται ένας papa Megaloconomo Coroneo. Η προσθήκη Κορωναίος, δίπλα στο επώνυμο, σημαίνει τον καταγόμενο από την Κορώνη και είναι γνωστό ότι στο συγκεκριμένο κατάλογο βρίσκονται πολλοί πρόσφυγες από την Κορώνη, που έφθασαν στην Κρήτη μετά από την κατάκτηση της Κορώνης από τους Τούρκους (1500). Η εγγραφή αυτή επιβεβαιώνει την προφορική παράδοση, που είναι γνωστή στα Κύθηρα, σύμφωνα με την οποία οι Μεγαλοκονόμοι έφθασαν στο νησί μετά την πτώση του Μυστρά στους Τούρκους το 1460, οπότε πολλές οικογένειες που ζούσαν ή είχαν καταφύγει εκεί ζήτησαν ασφαλές καταφύγιο στις πλησιέστερες ενετικές κτήσεις. Την άποψη αυτή φαίνεται να δέχεται και ο Δικ. Βαγιακάκος.

Το επώνυμο υπάρχει στα Κύθηρα από το 16ο αι. και οι άφθονες αναφορές σ’ αυτό από τις γραπτές μαρτυρίες που υπάρχουν από τα μέσα του αιώνα, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι είναι παλαιότερο. Πριν όμως δούμε το επώνυμο στα Κύθηρα πρέπει να επισημάνουμε ότι είναι από τα λίγα κυθηραϊκά επώνυμα τα οποία δεν ανιχνεύονται σε άλλες περιοχές πλην της Κρήτης, κι αυτό δίνει την πιθανότητα και στην Κρήτη να έχει φθάσει μέσω Κυθήρων. Και οι αναφορές όμως στην Κρήτη περιορίζονται, καθώς, εκτός από την προαναφερθείσα, το 16ο αι. έχουμε μόλις άλλη μία. Πρόκειται για τον παπά Νικολό Μegaloconomo, ο οποίος το 1586 εγγυάται τη μετάβαση στη Ζάκυνθο του Γεράσιμου Arghioti, που επιθυμεί να χειροτονηθεί παπάς. Αργότερα, το 17ο αι., έχουμε λίγες ακόμη αναφορές για το επώνυμο στην Κρήτη, όπως για τον καλόγερο Mattio Megaloconomo, τον παπά Γεώργιο Μεγαλοκονόμο (Μουζουράς), τον παπά Αντώνιο Μεγαλοκομόμο (Χωραφάκι) και τον παπά Στρατήγη Μεγαλοκονόμο (Κουνουπιδιανά). Οι αναφορές είναι περιορισμένες και το επώνυμο δεν ανιχνεύεται αργότερα στην Κρήτη, ενισχύοντας έτσι την υπόθεση ότι πρόκειται για επώνυμο που έφθασε από την Πελοπόννησο στα Κύθηρα και κάποιες περιορισμένες εκβλαστήσεις του βρέθηκαν και στην Κρήτη.

Η πρώτη μαρτυρία για το επώνυμο στα Κύθηρα εμφανίζεται με τους Ιωάννη Μεγαλοκονόμο και Λέοντα Μεγαλοκονόμο του Ιωάννη σε συμβόλαια του 1563 7. Λίγο αργότερα συναντούμε τον Δημήτρη Μεγαλοκονόμο Μεταξά, στις 11 Οκτωβρίου 1565. Οι αναφορές στο επώνυμο την εποχή αυτή είναι πολλές. Αναφέρονται μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις, καθώς έχουν ενδιαφέρον και τα βαφτιστικά (το βαφτιστικό Λέων π.χ. οδηγεί στη βυζαντινή καταγωγή του επωνύμου, καθώς ήταν συνηθέστατο βαφτιστικό στα βυζαντινά χρόνια). Σε συμβόλαια της εποχής λοιπόν ανιχνεύονται οι Μεγαλοκονόμος Ανδρέας του Λέοντος (1564), Γεώργης του Μανώλη (1565), Θεοδωρής του Λέοντος (1564), Λέων του Νικόλα (1564),Μανούσος (1565), Μιχαήλ του Λέοντος (1565), Μιχάλης (1565) και Νικολός (1564). Το 1571 αναφέρεται μεταξύ των δανειστών του προβλεπτή Pietro Suriano ένας Μιχάλης Μεγαλοκονόμος του ποτέ παπά Νικόλα. Στις αρχές του 17ου αιώνα μαρτυρείται ένας άλλος, ο Θεόδωρος Μεγαλοκονόμος Τρανταρφής(;) και το 1628 έχουμε την αναφορά σε αφιερωματική επιγραφή, στον Άγιο Ανδρέα στο Λειβάδι, για τη Ρέλια Μεγαλοκονομοπούλα. Λίγο αργότερα (14 Αυγούστου 1631) βρίσκουμε τον Μανώλη Μεγαλοκονόμο μάρτυρα, σε δικαστήριο και το 1666 τους Γεώργη Μεγαλοκονόμο και Θοδωρή Μεγαλοκονόμο. Υπάρχει και μια παράδοση για έναν ονομαστό πλούσιο Κυθήριο, με το επώνυμο Μεγαλοκονόμος, ο οποίος είχε συλληφθεί από τους πειρατές, πωλήθηκε σκλάβος και μετά την απελευθέρωσή του, εξαγόραζε κυθήριους σκλάβους των πειρατών βοηθώντας τους να επιστρέψουν στα Κύθηρα. Από τις παραπάνω μαρτυρίες ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιγραφή στο ναό του Αγίου Ανδρέα στο Λειβάδι, καθώς αυτός θεωρείται ότι υπήρξε κτητορικός των Μεγαλοκονόμων, ενώ είναι και ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία των Κυθήρων που χρονολογείται από το 10ο αι. Σπουδαία μαρτυρία εξάλλου είναι αυτή για τον Δημήτρη Μεγαλοκονόμο Μεταξά, γιατί δίνει στην έρευνα το παλαιότερο για τα Κύθηρα παρωνύμιο, το οποίο μάλιστα παραμένει και σήμερα ως παρωνύμιο κλάδων της οικογένειας Μεγαλοκονόμων από τον Δρυμώνα και τα Κοντολιάνικα. Η παράδοση 24 που θέλει να κατοικούν οι περισσότερες οικογένειες των Κυθήρων στον Άγιο Δημήτριο (σημερινή Παλιόχωρα) μέχρι την καταστροφή του από το Βαρβαρόσα το 1537 και να διασκορπίζονται μετά την επανακατοίκηση του νησιού σε άλλους χώρους δεν πρέπει να θεωρείται απόλυτη, γιατί υπήρχαν σίγουρα αρκετές κατοικημένες περιοχές πριν από την επίθεση του Βαρβαρόσα, όπως προκύπτει από τους διάσπαρτους ναούς στο νησί. Μία πιθανή περίπτωση είναι αυτή της περιοχής Καραβοχώρι (σημερινό Άνω Λειβάδι), όπου ο ναός του Αγίου Ανδρέα, για τον οποίο αναφέρεται (Σωτηρίου) ότι πιθανόν να ήταν παλαιά καθολικό μονής που καταστράφηκε. Από τις πηγές του Ι.Α.Κ. επιβεβαιώνεται πλήρως αυτή η άποψη, καθώς υπάρχουν σαφείς αναφορές ότι ο Άγιος Ανδρέας ήταν μοναστήρι. Εκείνο που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για ένα επώνυμο τόσο διαδεδομένο το 16ο αι. είναι η διασπορά του μέσα στο νησί. Μελετώντας τα συμβόλαια, στα οποία αναφέρονται Μεγαλοκονόμοι, διαπιστώνουμε ότι αυτοί κατοικούσαν ή διέθεταν κτηματική περιουσία στις εξής περιοχές: Λειβάδι, Κάλαμος, Αλεξανδράδες, Κάστρο Χώρας, Μυλοπόταμο, Φυρόι και Φράτσια. Υπήρξε δηλαδή από τότε μια σημαντική διασπορά του επωνύμου. Αργότερα οι Μεγαλοκονόμοι εξαπλώνονται και σε γειτονικά χωριά, στα οποία ανιχνεύονται μέχρι σήμερα (Δρυμώνας, Κοντολιάνικα, Κάλαμος – όπου η κατοίκηση αρχίζει στα τέλη του 18ου αι. – Κάτω Λειβάδι, Καψάλι). Ένας άλλος μεγάλος πυρήνας Μεγαλοκονόμων βρίσκεται στο Μυλοπόταμο και ένας ακόμη, εξίσου σημαντικός, στον Ποταμό, απ’ όπου διακλαδώνεται στην Αγία Πελαγία και την Αγία Αναστασία (το παρωνύμιο ενός κλάδου από την τελευταία αυτή περιοχή, που λέγονται Καρασπύροι και το οποίο συμπίπτει με όμοιο παρωνύμιο του κλάδου στο Λειβάδι, ενισχύει την υπόθεση για κοινή καταγωγή). Η διασπορά σήμερα του επωνύμου σε όλο σχεδόν το νησί αφ’ ενός επιβεβαιώνει το γεγονός ότι το επώνυμο είναι πολύ παλαιό, αφ’ ετέρου δημιουργεί το ερώτημα αν όλοι οι σημερινοί Μεγαλοκονόμοι, Μεγαλοοικονόμοι και Μεγαλοοικονόμου, έχουν κοινή καταγωγή. Στο ερώτημα αυτό, παρ’ ότι καμία απάντηση δεν μπορεί να θεωρηθεί κατηγορηματική, μια παρατήρηση οδηγεί στο βάσιμο συμπέρασμα για κοινή καταγωγή. Τα βαφτιστικά των κλάδων του Ποταμού, του Λειβαδίου, του Καλάμου, αλλά και άλλων περιοχών, που περιλαμβάνουν τα ονόματα Μιχαήλ, Εμμανουήλ, Θεόδωρος και Ρεγγίνα, αλλά και άλλα ακόμη, δίνουν τη βάσιμη ένδειξη για κοινή καταγωγή. Ο κλάδος του Λειβαδίου, που αρχικά φαίνεται να έχει το παρωνύμιο Καρδαράς, διασπάται στους κλάδους Μπουκή, Κουτσούνη, Μπούμπουρα, Διακάκη και στη συνέχεια σε Ρωμανούς, Παπαδοβασίληδες κ.ά. Ο κυριότερος κλάδος του Ποταμού είναι αυτός με το παρωνύμιο Κάπονας, υπάρχει όμως και άλλος μεγάλος κλάδος από την ίδια περιοχή, αυτός στον οποίο ανήκε και ο δήμαρχος Μιχάλης Μεγαλοκονόμος, για τον οποίο δεν είναι γνωστό κάποιο παρωνύμιο, κάτι σπάνιο για τα Κύθηρα και ειδικά για μία τόσο πολύκλαδη οικογένεια. Το πιθανότερο είναι να έχει χαθεί το παρωνύμιο του συγκεκριμένου κλάδου. Ένας άλλος κλάδος του Ποταμού έχει καταγωγή από το Λειβάδι και προέρχεται από μετακίνηση που έγινε τον 20ό αι. Το 18ο αι. βρίσκουμε κλάδους των Μεγαλοκονόμων στο Λειβάδι (Άγ. Ανδρέα, Κοντελετού, Λικουβάρα), τη Χώρα (Σωτήρας), το Μυλοπόταμο και τον Ποταμό, όπου το επώνυμο ανιχνεύεται από το 1724 και οι πολλές αναφορές σ’ αυτό πείθουν ότι και εκεί η εγκατάσταση πρέπει να ήταν παλαιότερη, αλλά απλά δεν έχει αφήσει ίχνη.

Το επώνυμο με τη μορφή Μεγαλοοικονόμου κυρίως ανιχνεύεται και στην κυθηραϊκή διασπορά της Σμύρνης, απ’ όπου κατάγονται οι γνωστοί στο αθηναϊκό φωτορεπορτάζ αδελφοί Μεγαλοοικονόμου με κυθηραϊκή καταγωγή από τον Ποταμό. Το επώνυμο όμως είναι ευρύτατα διαδεδομένο σε όλη την κυθηραϊκή διασπορά, με εκατοντάδες περιπτώσεις στην Αυστραλία και τις ΗΠΑ. Στις χώρες αυτές πολλοί Μεγαλοκονόμοι, ειδικά μετά τη δεύτερη γενιά, έχουν μετατρέψει το επώνυμο σε Conomos, χάριν ευκολίας, αλλά εξαιτίας αυτής της μετατροπής, που έχει λάβει μεγάλη έκταση, δεν είναι ευχερής η αναζήτηση των αντίστοιχων οικογενειών και γίνεται μεγάλη σύγχυση με τα γνωστά, και ευρύτατα διαδεδομένα σε άλλες περιοχές, επώνυμα Οικονόμου, Οικονόμος κ.ά.

Όσον αφορά την εσωτερική διασπορά του επωνύμου έχουμε τους Μεγαλοκονόμους στη Θεσσαλονίκη, που έχουν όλοι καταγωγή από το Λειβάδι, και στην Ικαρία, που κατάγονται από τον Ποταμό.

Σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες πάνω στο επώνυμο προκύπτουν νέα και εντυπωσιακά στοιχεία σχετικά με την πρώιμη παρουσία του στα Κύθηρα. Τα στοιχεία αυτά παρατίθενται στη συνέχεια, όπως αναφέρονται στο βιβλίο ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΏΝΥΜΑ.

 Μεγαλοκονόμος

Άλλο ένα επώνυμο για το οποίο αποδεικνύεται ότι η παράδοση που αναφέρεται σχετικά με την άφιξη της οικογενείας στα Κύθηρα είναι εσφαλμένη. Συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι η βυζαντινή αυτή οικογένεια έφθασε στα Κύθηρα το 1461 με την πτώση της Πελοποννήσου στους τούρκους. Τώρα πλέον έχουμε την απόδειξη ότι οικογένεια Μεγαλοκονόμων έχουμε στα Κύθηρα τουλάχιστον από τις αρχές του 15ου αι, αφού εντοπίζουμε στο νησί την περίοδο 1444-1447 έναν Manoli Megalochonomo βιλλάνο113. Την ίδια εποχή υπάρχει αναφορά και σε Manoli Megalochonomo son of Jani pizolo114, πιθανόν τον ίδιο. Μάλιστα το γεγονός ότι αυτός περιλαμβάνεται ανάμεσα στους βιλλάνους των Βενιέρ οδηγεί με σχετική ασφάλεια στη σκέψη ότι ανήκει στις παλαιότερες βυζαντινές οικογένειες, οι οποίες βρίσκονται στα Κύθηρα πριν από την ενετική κατάκτηση δηλαδή τις αρχές του 13ου αι.

Στον ίδιο κατάλογο αναφέρονται και οι: Γιάννης Μεγαλοκονόμος και ο γιος του Μιχάλης, Ανδρέας Μεγαλοκονόμος, Γιάννης Μεγαλοκονόμος με το γιο του Ανδρέα και ο παπά Γιάννης Μεγαλοκονόμος pizzolo με το γιο του Μανώλη115. Έχει ενδιαφέρον εδώ η παρατήρηση ότι τα συνηθισμένα βαφτιστικά Μανώλης, Ανδρέας και Μιχάλης εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να είναι κυρίαρχα βαφτιστικά πρωτοτόκων σε κλάδους της οικογενείας, όπως βέβαια και το κοινό Γιάννης. Αυτό αποτελεί μία ακόμη ένδειξη της συνέχειας της οικογένειας στα Κύθηρα. Έτσι προστίθεται μία ακόμη καθαρά βυζαντινή οικογένεια στη σειρά των παλαιοτάτων κυθηραϊκών οικογενειών.

112 Μιχ. Μαράς, κατάστιχο 148, τόμ. Γ΄, σελ. 621.

113 Marina Koumanoudi, Fragments….σελ. 508.

114 Ό.π. σελ. 504

115 Μαρίνα Κουμανούδη, Αγροτικά νοικοκυριά……σελ. 242.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.