Τα επώνυμα “Λαζαρέτος” και “Λαζαρέτης”

Το επώνυμο αυτό, το οποίο εμφανίζεται στην εποχή μας σε δύο μορφές, είναι ένα από τα πολλά επώνυμα του νησιού, τα οποία έχουν ιταλική γλωσσική καταγωγή. Σήμερα είναι από τα λιγότερο διαδεδομένα επώνυμα στα Κύθηρα καθώς το φέρουν ελάχιστες πλέον οικογένειες.

Το επώνυμο από ετυμολογική άποψη προέρχεται από παραφθορά της λέξεως Ναζαρέτ. Συγκεκριμένα, υπήρχε στη Βενετία ένα νησί με μονή ερημιτών πάνω σ’ αυτό, αφιερωμένη στον Άγιο Αυγουστίνο, καθώς και ναό στο όνομα της Αγίας Θεοτόκου της Ναζαρέτ (Santa Maria di Nazaret). Οι εγκαταστάσεις της μονής χρησιμοποιήθηκαν ως νοσοκομείο των προσβληθέντων από πανώλη το 1436. Αργότερα ο ναός απεκλήθη της Αγίας Θεοτόκου του Ουρανίου Αστέρος, έμεινε όμως η συνήθεια να τον αποκαλούν με την παλαιά του ονομασία. Υπάρχουν ψηφίσματα των ετών 1418 και 1456, στα οποία αναφέρεται το νησί με την ονομασία Ναζαρέτουμ. Από παραφθορά της λέξεως αυτής και μετατροπή του αρχικού Ν σε Λ προήλθε η ονομασία Λαζαρέτο!1

Αυτή την ονομασία έδιναν αργότερα οι Ενετοί σε κάθε κτίριο το οποίο ανεγειρόταν για την προστασία από τη διάδοση μολυσματικών νόσων. Ως γνωστόν οι Ενετοί θεωρούνται πρωτοπόροι στη θέσπιση υγειονομικών κανονισμών, καθώς τα πλοία τους ταξίδευαν παντού για το εκτεταμένο εμπόριο που έκαναν και ήταν φυσικό να κινδυνεύουν να προσβληθούν τα πληρώματα και να μεταδώσουν στις πόλεις τις μάστιγες της εποχής, πανώλη, χολέρα και ευλογιά. Και στα Κύθηρα είχε κατασκευασθεί ανάλογο κτίριο στο Καψάλι, το οποίο το χρησιμοποιούσαν για καραντίνα, και οι Άγγλοι αργότερα, το 19ο αι., έκτισαν ένα μεγαλύτερο συγκρότημα αποκαλούμενο και σήμερα ακόμη «τα Λαζαρέτα». Από το ενετικό Λαζαρέτο, λοιπόν, προέρχεται και το επώνυμο και σημαίνει πιθανότατα τον απασχολούμενο στα Λαζαρέτα ή τον καταγόμενο από το νησί, που είχε το όνομα αυτό.

Σύμφωνα με το γενεαλογικό δένδρο της οικογενείας, που διασώθηκε σε έναν κλάδο της των Κυθήρων και έχει δημοσιευθεί,2 γενάρχης της θεωρείται ο Zuane Lazareto, ο οποίος παντρεύτηκε την Catina Viaro και η αρχή της οικογένειας τοποθετείται χρονικά στο 1456. Η χρονολογία αυτή συμπίπτει με την αναφερόμενη στο ιστορικό της εμφάνισης της λέξεως λαζαρέτο.

Πότε το επώνυμο φθάνει στα Κύθηρα; Ο ερευνητής Μιχ. Πετρόχειλος αναφέρει ότι η οικογένεια έρχεται από την Κρήτη στα Κύθηρα το 1669.3 Η οικογένεια ήταν αναμφισβήτητα στην Κρήτη, όπου μάλιστα είχε λάβει και την κρητική ευγένεια, όπως προκύπτει και από το γενεαλογικό της δένδρο (αναφέρονται από ένα σημείο και έπειτα ως Patritii Cretensi). Πολλές οικογένειες της Κρήτης εγκατέλειψαν το νησί με την πτώση της στους Τούρκους. Η διαδικασία αυτή όμως ξεκίνησε από την αρχή του Kρητικού πολέμου (1645), συνεχίστηκε καθ’ όλη τη διάρκειά του και κορυφώθηκε με την πτώση του Χάνδακα το 1669. Τα χρόνια που ενδιαφέρουν άμεσα την έρευνα οι Λαζαρέτοι, σύμφωνα με το γενεαλογικό τους δένδρο, φαίνεται να εκπροσωπούνται από τον Zuane, ο οποίος παντρεύεται το 1626 την Κυθηρία Κατίνα Κασιμάτη, και το Zorzi, ο οποίος είναι αββάς στο Αρκάδι. Σύμφωνα με εύστοχη παρατήρηση του Γ.Ν. Νικηφοράκη4 σε απάντηση δημοσιεύματος για τους Λαζαρέτους,5 το πρώτο παιδί του Τζουάνε και της Κατίνας Λαζαρέτου πρέπει να γεννιέται στα Κύθηρα, αφού η οικογένεια δεν περιλαμβάνεται στην απογραφή του Trivan (1644), άρα είχε φθάσει νωρίτερα στα Κύθηρα, πιθανότατα πριν από το 1640. Οι σχέσεις της οικογενείας με την Κρήτη αποδεικνύονται και από την παρατήρηση (επίσης του Νικηφοράκη) ότι και τα δύο παιδιά των Τζουάνε και Κατίνας Λαζαρέτου παντρεύονται στα Κύθηρα με γόνους κρητικών οικογενειών προσφύγων του Κρητικού πολέμου, των Calliachi και Demezo. Το 1715 ο κυθήριος ευγενής και γιος του προαναφερομένου Τζουάνε Λαζαρέτου, Νικόλαος, που έφθασε πρώτος στα Κύθηρα, περιλαμβάνεται ανάμεσα στη μικρή ομάδα ευγενών και αστών των Κυθήρων που συντάσσονται με τον προβλεπτή του νησιού Σεβαστιανό Μαρσέλλο, για να εναντιωθούν στην προωθούμενη από ισχυρή ομάδα ευγενών με επικεφαλής τον Ν. Λεβούνη, πρόσκληση προς τον Καπουδάν Πασά να καταλάβει το νησί, όπως τελικά έγινε.6 Στις αρχές του 18ου αι., (1721) οι Λαζαρέτοι απογράφονται στο Σωτήρα στο Κάστρο και στον Άγ. Γεώργιο Λομπάρδο το 1724.7 Φαίνεται όμως ότι τα μέλη της οικογενείας ξενιτεύονται γρήγορα,8 καθώς δεν αναφέρονται πλέον στις απογραφές στη Χώρα μέχρι το τέλος του 18ου αι. Το 1797 πάντως αναφέρεται ο Γεώργιος Λαζαρέτος (G. Lazaretti) να περιλαμβάνεται μεταξύ των Γαλλοφίλων προκρίτων των Κυθήρων, οι οποίοι συντάσσονται με τον υποπρόξενο Γ. Λεβούνη υπέρ της γαλλικής κυριαρχίας στο νησί και στα λοιπά Επτάνησα.9

Ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, που παρουσιάζει η μελέτη της οικογενείας αυτής στα Κύθηρα είναι η εμφάνιση του επωνύμου στο χωριό Βιαράδικα, όπου το Λαζαρέτος εμφανίζεται από το 1770 έως το 1788 και εξακολουθεί να ανιχνεύεται εκεί μέχρι σήμερα. Από ενδελεχή παρατήρηση των απογραφών κατά το 18ο αι. στην ενορία της Παναγίας στα Βιαράδικα, προκύπτει ότι η οικογένεια αυτή έφερε το επώνυμο Βιάρος και το παρωνύμιο Λαζαρέτος.10 Η ίδια οικογένεια εντοπίζεται το 1753 με το επώνυμο Βιάρος, αλλά φέρει το παρωνύμιο Κοντολέων!11 Ο γρίφος για την παρουσία του παρωνυμίου, που γίνεται επώνυμο, γνωστό μέχρι σήμερα στην περιοχή, δεν είναι εύκολο να λυθεί. Η πειστικότερη εκδοχή είναι ότι πρόκειται απλά για περίπτωση, όπου το παρωνύμιο εμφανίζεται αυτόνομα και πιθανόν να οφείλεται είτε σε έμμεση σχέση με την αρχοντική οικογένεια της Χώρας ή, το πιθανότερο, να είναι επαγγελματικό, από κάποιον που εργαζόταν στα Λαζαρέτα ή είχε περάσει μεγάλο διάστημα σ’ αυτά. Η οικογένεια των Βιαραδίκων πάντως, η οποία ουδέποτε αναφέρεται να έχει ή να αποκτά τίτλο ευγενείας, δεν φαίνεται να έχει σχέση με αυτήν της Χώρας. Το πώς έλαβε το παρωνύμιο Λαζαρέτος, ενώ πριν ήταν γνωστή με το παρωνύμιο Κοντολέων (το οποίο επίσης επιζεί ως επώνυμο στην περιοχή) δεν έχει διευκρινισθεί. Το φαινόμενο βέβαια δεν είναι ασυνήθιστο στα Κύθηρα. Όσον αφορά τις δύο μορφές, που εμφανίζεται σήμερα το επώνυμο, Λαζαρέτης και Λαζαρέτος, δεν έχουν σχέση με την καταγωγή του και οφείλονται απλά σε ιδιαιτερότητα στην κατάληξη.

Οι οικογένειες της Χώρας και των Βιαραδίκων αναπτύσσονται ταυτόχρονα στο νησί και απόγονοί τους βρίσκονται μέχρι σήμερα σ’ αυτό. Από την οικογένεια της Χώρας, που από τις αρχές του 20ού αι., ίσως και παλιότερα, είναι εγκατεστημένη στο Λειβάδι, όπου στον οικισμό Βρανάδικα διέθετε ένα αρχοντικό εξοχής, υπάρχει ένας και μόνο απόγονος. Ελλείψει αρρενογονίας όμως, το επώνυμο χάνεται με την οικογένεια αυτήν. Από τα Βιαράδικα, επίσης μία οικογένεια έχει απομείνει στα Κύθηρα, υπάρχουν όμως απόγονοι του κλάδου των Βιαραδίκων στην Αυστραλία. Λαζαρέτοι από τα Κύθηρα εντοπίζονται παλαιότερα στη διασπορά της Νέας Ζηλανδίας, όπου, στα τέλη του 19ου αι. αναφέρεται ένας Σαράντος Λαζαρέτος.12 Κυθηραϊκής καταγωγής επίσης είναι και οι Λαζαρέτοι που ανιχνεύονται στην Ικαρία13, δεν είναι όμως γνωστό από ποιο κλάδο κατάγονται όλοι αυτοί. Το επώνυμο έχει αναφερθεί επίσης στην κυθηραϊκή διασπορά των ΗΠΑ παλαιότερα, τώρα όμως δεν είναι γνωστό αν εξακολουθεί να υφίσταται ή αν έχει αλλάξει μορφή, όπως συμβαίνει με πολλά επώνυμα της διασποράς. Λίγες οικογένειες κυθηραϊκής καταγωγής υπάρχουν και στην περιοχή των Αθηνών.

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ

1. Ερ. Λούντζης, Η Ενετοκρατία στα Εφτάνησα, Aθήνα 1969, σελ. 306, όπου σημειώνονται οι παρατηρήσεις του
2. Mustoxidi σε κεφάλαιο βιβλίου του, επιγραφόμενο “Isola del Lazzaretto vechio”. Βλ. σχετικά και Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Eλλάδα, Γ1, σελ. 518, σημ. 4.
3. Κυθηραϊκή Επιθεώρησις, σελ. 334 επ.
4. Ιστορία Κυθήρων, σελ. 38, 39.
5. Γ.Ν. Νικηφοράκης, Κυθηραϊκά, φ. 51, Ιούλιος-Αύγουστος 1992, σελ. 4.
6. Εμμ. Καλλίγερος, Τα επώνυμα Λαζαρέτης και Λαζαρέτος, Κυθηραϊκά, φ. 50, Ιούνιος 1992, σελ. 6.
7. Συνοπτική ιστορία, σελ. 59, 60.
8. Απογραφές Kυθήρων, Α΄, σελ. 26 και 126 (Α΄ 21 και Β΄ 49). Αναφέρεται σ’ αυτές η Signora Anezina, q. signor Lazareto με το γιο της Zuane 6 ετών το 1721. Η εγγραφή πιστοποιεί την κατοχή τίτλου ευγενείας από την οικογένεια. Στη δεύτερη απογραφή αναφέρεται και το όνομα του συζύγου της Anezina Nicolo, ο οποίος είναι ο αναφερόμενος παραπάνω και είχε αποβιώσει εν τω μεταξύ.

8. Ένας από αυτούς οι οποίοι εγκαταλείπουν το νησί, σύμφωνα με οικογενειακή παράδοση που διέσωσε ο Γ.Ν. Νικηφοράκης, εγκαθίσταται στο Λιβόρνο, όπου ασχολείται με το σιτεμπόριο για να πτωχεύσει κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο (1853). Η πληροφορία ότι μέλη της οικογενείας βρίσκονται εκτός Κυθήρων παρέχεται και από τον Σπ. Στάθη (Κυθηραϊκή Επιθεώρησις, σελ. 334).
9. Kythera, σελ. 114.
10. Το 1770 αναφέρεται ο Dimitri Viaro q. Manoli Lazzaretto (Απογραφές Kυθήρων, Β΄, σελ. 74, Ε 1721), ενώ το 1784 και το 1788 αναφέρονται και οι οικογένειες των Cosma και Nicolo Viaro Lazzaretto (Η΄1022, 1023, 1025, Β΄, σελ. 507 και σελ. 372).

11. Αναφέρεται η Cherana m. di q. Manoli Condoleo με παιδιά τους Dimitri, Nicolo και Cosma. βλ. Απογραφές Kυθήρων, Α΄, σελ. 412, Δ΄ 737.
12. Κυθηραϊκή Επετηρίς, Α΄, σελ. 125.
13. Αναφορά Εμμ. Πουλιανού στην εφημ. Φωνή Των Κυθήρων, φ. 9, Μάρτιος 1949.