Τα επώνυμα “Μαρσέλος” και “Μασσέλος”

Παλαιά και ευρύτατα διαδεδομένα επώνυμα των Κυθήρων, των οποίων όμως η έρευνα παρουσιάζει αρκετά προβλήματα. Κατ’ αρχήν, μπορεί να θεωρείται αυθαίρετη η συνεξέταση των δύο επωνύμων, στις περισσότερες όμως αναφορές στα Κύθηρα σπάνια γίνεται διάκριση μεταξύ τους, και συνυπάρχουν μέχρι σήμερα και στις δύο μορφές. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, έγιναν τροποποιήσεις του Μαρσέλος σε Μασσέλος στα πρόσφατα χρόνια, ενώ δεν είναι εξακριβωμένο αν πράγματι έφθασε το επώνυμο σε δύο μορφές στα Κύθηρα ή η δεύτερη ήταν εξαρχής παραφθορά της πρώτης.

Στις απογραφές του 18ου αι., για παράδειγμα, αναφέρεται μόνο επώνυμο Masselo, ενώ είναι βέβαιο ότι την εποχή αυτή υπήρχε το Μαρσέλος και μάλλον ήταν και κυρίαρχο. Ακόμη και ετυμολογικά υπάρχει πρόβλημα στη διάκριση των δύο επωνύμων, καθώς και τα δύο έχουν ενετικές ρίζες και αναφέρονται στην ενετική διάλεκτο. Το Marcelo προέρχεται από το κοινό ενετικό βαφτιστικό Marco (Μάρκος) και αναφέρεται στη Βενετία από το 10ο αι. μέχρι σήμερα.1 Στη Βενετία κυκλοφόρησε και νόμισμα, το 15ο αι., που ονομάστηκε marzello, από το δόγη Nicolo Marcello (1473-1474) και ήταν αξίας 12 σολδίων.2 Και η λέξη masselo όμως είναι ενετική και δηλώνει το σφυρήλατο σίδερο.3

Οι αναφορές και στις δύο μορφές του επωνύμου είναι παλαιότατες, υπερτερούν όμως αυτές που αφορούν το Μαρσέλος. Ακολουθούν ενδεικτικές αναφορές και των δύο μορφών. Το 366 ο στασιαστής Μάρκελλος καταλαμβάνει τη Χαλκηδόνα επί αυτοκράτορος Βάλη (εδώ πρόκειται μάλλον για βαφτιστικό). Το 1212 από έγγραφα στην Κρήτη, Φίλιππος και Ανδρέας Marcello4 και Leonardo Marcello, συμβολαιογράφος στο Χάνδακα (1278-1281).5 Από την Κρήτη είναι και οι επόμενες αναφορές. Σε συμβόλαιο της 6ης Αυγούστου 1301 αναφέρεται ο Iohanes Maselo.6 Το 1339 ο ser Franciscus Marcello κάτοικος Χάνδακα7 και ο ser Nicolaus Marcello, ενώ το 1352 αναφέρεται ο Μιχαήλ Masselo.8 Το 1370 ο Phylippus Marcello, το 1381 ο Andrea Marcello (πιθανόν οι ίδιοι με τους παραπάνω) και το 1394 οι Marcus, Franciscus και Michali Marcello (ditto Provatari).9 Το 1403 αναφέρονται οι χρυσοχόοι στον Χάνδακα Νικόλαος και Άγγελος Masselo, εγγυητές σε ταξίδια στο Ναύπλιο.10 Στη συνομωσία του Σήφη Βλαστού το 15ο αι. αναφέρονται οι Andrea, Jacobus, Leonardus και Nicolaus Marcello.11 Το 1519 ένας Marco Marcello παντρεύεται την Κατερίνα Βιάρο, απόγονο του μαρκίωνος των Αντικυθήρων Ιακώβου Βιάρου.12 Σε πρεσβεία Κρητών στη Βενετία το 1520 αναφέρεται ο Valerius Marcello.13 Σε κατάλογο στρατευσίμων των Χανίων το 1536 αναφέρονται οι Giorgi και Paulo Maselo.14 Στην Κρήτη αναφέρονται και δύο δούκες οι Bernardo Marcello (1641) και Antonio Aloysio Marcello (1653).15

Στα Επτάνησα υπάρχουν επίσης πολλές αναφορές στο επώνυμο. Ενδεικτικά το 1508 στο κτηματολόγιο της Κεφαλληνίας, ο ser Nicolo Marcello16 και στην Κέρκυρα το 1574 ο Marin Marcello.17 Το 1499 ο N. Marcello είναι σοπρακόμιτος Κερκύρας και το 1515 βάιλος στο ίδιο νησί ο Andrea Marcello.18

Στα Κύθηρα δεν είναι απόλυτα σαφές πότε εμφανίζεται το επώνυμο, αυτό όμως πρέπει να συμβαίνει μέσα στο 16ο αι. Σε συμβόλαιο του 1582 αναφέρεται ο Ματθαίος (;) Μασέλος,19 ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι λίγο νωρίτερα βρίσκεται στο νησί κι ένας Ιωάννης Μασσέλος, πιθανότατα δε και άλλο άτομο με το επώνυμο αυτό.20 Υπάρχει ενδεχόμενο και οι αναφερόμενοι στα κατάστιχα του νοταρίου Εμμ. Κασιμάτη, Δημήτριος Μαρζελάς το 156421 και ο μοναχός Θεόδουλος Μαρτζελάς το 1562, να είναι Μαρσέλοι και να έχουν αναγραφεί έτσι από παραφθορά, κάτι καθόλου ασυνήθιστο. Η πρώτη πάντως αναφορά σε δημοσιευμένη πηγή αφορά τον Γεώργιο Μασέλο-Μότη σε συμβόλαιο του 1628, στο οποίο αναφέρεται ως στιμαδόρος (=εκτιμητής).22 Το 1666, μεταξύ αυτών που υπογράφουν την αναφορά στις ενετικές αρχές για την πείνα που έχει ενσκήψει στα Κύθηρα είναι οι Θεόδωρος και Δημήτριος Μασέλος.23 Με το επώνυμο Marcello αναφέρονται και τρεις προβλεπτές Κυθήρων. Οι Girolamo (1684), Sebastiano (1714) και Pietro (1778),24 εναντίον του οποίου αναφέρεται ότι έγινε επανάσταση των χωρικών το 1780 εξαιτίας του καταπιεστικού τρόπου που ασκούσε τα καθήκοντά του, η οποία όμως απέτυχε. Αναφέρεται ότι την εποχή αυτή ο προβλεπτής κατοικούσε στης Κυράς το Χωρίο (Ποταμός).25 Το 1719 αναφέρεται μεταξύ των πανωλοπλήκτων στα Κύθηρα ο παπά Μάρκος Μασσέλος και ο papa Giorgi Masselo.26 Το 18ο αι. οι αναφορές στο επώνυμο πληθαίνουν και υπάρχουν πλέον πολλοί κλάδοι με κύρια κατοίκηση, στη Χώρα, την Καρβουνάδα και τα Φράτσια.27

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το φαινόμενο να αναγράφεται το επώνυμο στις απογραφές παντού ως Masselo ή Maselo και να επιβεβαιώνεται έτσι η παρατήρηση που έγινε στην αρχή για κοινό τρόπο αναφοράς και των δύο επωνύμων, τα οποία δεν αποκλείεται να ήταν και από την αρχή ένα, αλλά απλά να γράφοταν με διαφορετικούς τρόπους. Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι στα βαφτιστικά ονόματα περιλαμβάνονται τα Πέτρος, Βαλέριος και Μάρκος, τα οποία παρατηρούνται παλαιότερα στην Κρήτη και βρίσκονται στην οικογένεια, και αργότερα στα Κύθηρα μέχρι τον 20ό αι. Η κύρια κατοίκηση πάντως στις αρχές του 18ου αι. πρέπει να είναι η Καρβουνάδα. Στην ενορία του Αγ. Γεωργίου, το 1724, όλοι οι ενορίτες ονομάζονται Maselo.28 Το 1794 σε γάμο στη Βενετία του Παύλου Φραγκ. Βλαντή, αδελφού του λογίου Σπυρ. Βλαντή, πρώτος κουμπάρος αναφέρεται ένας Πέτρος Μαρτζέλος.29 Πέτρος Μαρσέλος ή Κωλοβελώνης ονομαζόταν και ο εκ των ηγετών της εξέγερσης των χωρικών το 1800, που κατέληξε με τη σφαγή των αρχόντων στο κάστρο. Καταδικάστηκε σε εξορία και επέστρεψε στα Κύθηρα, όπου βρήκε τη γυναίκα του να έχει συνάψει σχέσεις με έναν ιερέα, ονόματι Παναγιώτη Λιχοπύρη.30 Το 1817 εκλέγεται έπαρχος Κυθήρων ο Γεώργιος Μασσέλος ή Κακομοίρης.31 Ο ιατροφιλόσοφος Πέτρος Γ. Μαρσέλος (γεννήθηκε το 1789 και πέθανε το 1867, ενταφιασθείς στη μονή Μυρτιδίων) δίδαξε σε σχολεία των Κυθήρων (ειδικά στον Ποταμό) και διακρίθηκε για το φλογερό ελληνικό του πνεύμα, υποστηρίζοντας την Ένωση με την Ελλάδα.32 Προτομή του βρίσκεται έξω από το ναό του Αγίου Γεωργίου στην Καρβουνάδα.

Οι οικογένειες με το επώνυμο Μαρσέλος ή Μασέλος διακλαδίζονται σε πολλά χωριά το 19ο και τον 20ό αι. (Χώρα, Λειβάδι, Καρβουνάδα, Φράτσια, Ποταμός και Μυλοπόταμο). Με τόση διάδοση μέσα στο νησί δεν είναι καθόλου παράδοξο που το επώνυμο έχει ισχυρή παρουσία στη διασπορά, και μάλιστα από πολύ νωρίς. Στη Σμύρνη αναφέρονται, μεταξύ άλλων, οι οικογένειες των Χρήστου, Γεωργίου και Γιάννη Μασσέλου, ο Νικ. Μασσέλος-Κωστελαίος ή Πεντάρας, ο Άγγ. Μασσέλος-Τσίρμπας, οι Μασσέλοι-Ντιγλάδες κ.ά.).33 Ο Δημ. Μαρσέλλος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βιέννης, ωτορινολαρυγγολόγος, διευθυντής του Ελληνοαρμενικού Νοσοκομείου της Σμύρνης, και ο Γ. Μασσέλος, σύμβουλος στο Δ.Σ. της Κυθηραϊκής Αδελφότητος Σμύρνης.34 Ένας Γιάννης Μαρσέλος έχτισε με έξοδά του, την κατεστραμμένη πτέρυγα της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης. Στην Αγία Φωτεινή της Σμύρνης σωζόταν μέχρι την καταστροφή εικόνα της Μυρτιδιωτίσσης. Στα βιβλία του ναού αναφέρεται: Το 1813 ο κυρ Τζούλιος Μαρσέλος αφιέρωσεν μίαν εικόνα της Μυρτιδιωτίσσης στο Ναό της Αγίας Φωτεινής στη Σμύρνη με μία λάμπα και τρία κεριά να καίη ακοίμητος και γρόσια 500.35 Στο Παρίσι (rue d’ Abukir), στις αρχές του 20ού αι., εργάζεται ως πωλητής παγωτών ο Βαλέριος Μαρσέλος, ο οποίος παντρεύεται στη Γαλλία36. Στη Μπέιρα της Αφρικής αναφέρεται οικογένεια Μασσέλου από τα Κύθηρα στο τέλος του 19ου αι.37 Στους Βαλκανικούς πολέμους πολέμησε ο γιατρός Βαλέριος Ι. Μαρσέλλος.38 Από τη Σμύρνη, μετά την καταστροφή του 1922, πολλές οικογένειες με το επώνυμο διασκορπίζονται στην Αθήνα (πολλοί εγκαθίστανται στη Ν. Φιλαδέλφεια), την Ικαρία,39 την Κρήτη και σε άλλα μέρη της Ελλάδος. Στην Κύπρο έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο βαθύφωνος από την Καρβουνάδα Ιω. Π. Μαρσέλλος.40 Στις ΗΠΑ και την Αυστραλία οι οικογένειες με το επώνυμο Μαρσέλος από τα Κύθηρα είναι πολλές και υπάρχουν ακόμη αρκετοί κλάδοι με απογόνους τους στις χώρες αυτές. Μάλιστα στις ΗΠΑ αναφέρεται και τροποποίηση του επωνύμου σε Μάρσαλ.41

Εκτός από τα Κύθηρα, το επώνυμο αναφέρεται στην Κέρκυρα (Χρύσανθος Μασσέλος, αρχιερεύς Κερκύρας)42 και την Κεφαλληνία, στην οποία έφθασε από την Κρήτη.43

Το επώνυμο αναφέρεται και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη.44

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Κρητικά επώνυμα, σελ. 224.  2. Συμβολή, Σημειώνεται ότι επί δόγη Pietro Mocenigo είχε κυκλοφορήσει αργυρό νόμισμα, που ονομάστηκε Μοτσενίγος.

3. Κασιμάτης, Κατάλοιπα Bενετικών γλωσσικών στοιχείων στα Kύθηρα, σελ. 87.

4. Kρητικά επώνυμα, σελ. 224.

5. A. Lombardo, Leonardo Marcello, Notaio in Candia, 1278-1281, Bενετία 1960.

6. Raimondo Morozzo della Rocca, Benvenuto de Brixano, Notaio in Candia 1301-1302,.Bενετία 1960, σελ. 16.

7. Franciscus de Cruce, σελ. 67, 152.

8. Τα εθνικά ονόματα, σελ. 284.

9. Régestes, σελ. 62.

10. X. Γάσπαρης, H ναυτιλιακή κίνηση από την Kρήτη πρός την Πελοπόννησο, σελ. 303.

11. M. Μανούσακας, Η συνομωσία του Σήφη Βλαστού (1453-1454) και η νέα συνωμοτική κίνησις του 1460-1462, Aθήναι 1960.

12. Ιστορία, πίν. Ζ΄.

13. Βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες, σελ. 138.

14. Κατάλογος στρατευσίμων, σελ. 309.

15. Kρητικά επώνυμα, σελ. 225.

16. Bενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες,σελ. 135-137.

17. Αιτήματα και πραγματικότητες, Α΄, σελ. 41.

18. Ν. Παναγιωτάκης, Kρητικό θέατρο 1998,σελ. 107.

19. Ι.Α.Κ. Κατάστιχο Δ. Φάναρη.

20. Κατά προσωπική έρευνα του συγγραφέα στο Ι.Α.Κ. τα έτη 1991-1992 εντοπίστηκε στο κατάστιχο του νοταρίου Εμμ. Κασιμάτη ο Ιωάννης Μασέλος σε συμβόλαιο του 1562 και άλλο άτομο με το επώνυμο αυτό με δυσανάγνωστο όνομα. Κατά την έκδοση του καταστίχου αυτού από τον Εμμ. Δρακάκη, δεν αναφέρεται καμία από τις δύο περιπτώσεις. Επομένως ή πρόκειται για παρανόηση του γράφοντος από κακή ανάγνωση ή στην προαναφερθείσα έκδοση έχουν παραλειφθεί αυτά για άλλο άγνωστο λόγο.

21. Εμμ. Κασιμάτης,σελ. 282 και 99.

22. Δικαιοπρακτικά και άλλα, σελ. 135.

23. Ψαράς, Πείνα στα Kύθηρα, σελ. 78.

24. Ιστορία, σελ. 274, 275.

25. Χρονικά ιερ. Γρηγ. Λογοθέτη, σελ. 338, 339.

26. Λιμοί και λοιμοί, σελ. 582, 617.

27. Απογραφές Kυθήρων, Α 407, Δ 829, Ζ 217.

28. Ό.π., Α΄, σελ. 59.

29. Ληξιαρχικά βιβλία, σελ. 313, 314.

30. Χρονικά ιερ. Γρηγ. Λογοθέτη, σελ. 358, 359, 361.

31. Ι. Χιώτης, Ιστορία του Ιονίου κράτους από συστάσεως αυτού μέχρι ενώσεως (1815-1864), εν Zακύνθω 1874, σελ. 802.

32. Ιστορία, Β΄, σελ. 214-216.

33. Φωτεινός, Αναμνήσεις, σελ. 30.

34. Κυθηραϊκή Επετηρίς, Β΄, σελ. 30, 53, 54.

35. Kυθηραϊκή παροικία, σελ. 366. Για να διαπιστωθεί το ύψος του ποσού αξίζει να σημειωθεί ότι το 1821 η τιμή ενός σκλάβου ήταν 1-2 γρόσια. Η εικόνα «ήτο ελαιογραφία λαμπράς τέχνης. Όπισθεν έγραφε: έγινε διά (χει)ρός Σ….ιερομονά(χου) από τ(ο) (Τσι)ιρίγ(ο)….»

36. Kυθηραϊκή Eπετηρίς, σελ. 71.

37. Εφημ. Κυθηραϊκή Αυγή, φ. 5/1898.

38. Kυθηραϊκή Eπετηρίς, σελ. 85.

39. Αναφορά Εμμ. Πουλιανού, εφημ. Φωνή Των Κυθήρων, φ. 9/1949.

40. M. Πετρόχειλος, Το επώνυμον Μαρσέλλος, εφημ. Κυθηραϊκή Δράσις, φ. 372/ 1.3.1973.

41. Ό.π.

42. Π. Χιώτης, Ιστορικά Aπομνημονεύματα Eπτανήσου, ΣΤ΄,σελ. 169.

43. Πέτρ. Πετράτος, Διάλεξη 11 Νοεμβρίου 200, με τίτλο Κεφαλληνία-Κρήτη, εφημ. Κεφαλληνιακή Ώρα, φ. 3, Φεβρουάριος-Μάρτιος 2001, σελ. 5.

44. Ο γάλλος υποκόμης ντε Μάρκελο με τη σκούνα Estafette μετέφερε από τη Μήλο το άγαλμα της Αφροδίτης το 1820. Το 1995 ένα ζεύγος Ελβετών με το όνομα Ντε Μάρκελους κατηγορήθηκε για συνεργασία με τον τρομοκράτη Κάρλος.

Στο βιβλίο μας ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ έχουμε σημαντικά στοιχεία για το επώνυμο Μασσέλος, τα οποία προέκυψαν από την έρευνα.

Μασσέλος

Είχαμε αναφέρει τις σκέψεις μας για την εμφάνιση των δύο  συγγενών επωνύμων Μαρσέλος και Μασσέλος στα Κύθηρα και είχαμε εντοπίσει και εγγραφές σχετικές με τη μορφή Μασσέλος σε κατάστιχα κατά το πρώτο μισό του 16ου αι. Όμως υπάρχει και παλαιότερη αναφορά σε οικογένεια με το επώνυμο Μασσέλος σε φορολογικό κατάστιχο των ετών 1444-1447, στο οποία διαβάζουμε το όνομα Zorzi Masselo[1] χωρίς αναφορά αν πρόκειται για βιλλάνο ή ελεύθερο αγρότη κάτι που θα μας έδινε διαφορετικό χρονικό ορίζοντα για την παρουσία του στα Κύθηρα. Η ανεύρεση όμως του επωνύμου στη μορφή αυτή μας οδηγεί στο ενδεχόμενο να έχουν εμφανισθεί τα επώνυμα Μαρσέλος και Μασσέλος και στις δύο αυτές μορφές και σε διαφορετικές χρονικές στιγμές στο νησί. Δυστυχώς η μία και μοναδική αναφορά στις πηγές δεν είναι επαρκής για να σχηματισθεί ακριβής εικόνα και άποψη για το ερώτημα αυτό, έχουμε όμως τουλάχιστον έναν σαφή χρονικό ορίζοντα για την παρουσία της μορφής Μασσέλος στα Κύθηρα πριν από το 15ο αι, οπότε και εντοπίζεται. Με την ίδια μορφή, Μασέλος, το επώνυμο συναντάται και στην Κρήτη στις αρχές του 16ου αι[2].

[1] Marina Koumanoudi, Fragments….σελ. 508
[2] Μιχ. Μαράς, κατάστιχο 148, τόμ. Γ΄, σελ. 621.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.