Τα Φράτσια και η ιστορική τους πορεία ανάμεσα στα Κυθηραϊκά χωριά και η σχέση τους με το Φρεάτσι

Φράτσια

Ένας σημαντικός και παλαιότατος οικισμός των Κυθήρων με πολλά ερωτηματικά, κυρίως σχετικά με την ονομασία του. Κατ’ αρχάς να αναφέρουμε ότι είναι από τους λίγους οικισμούς στα Κύθηρα, για τους οποίους έχουμε σαφείς πληροφορίες από τις πηγές ότι υφίσταται ήδη από τις αρχές του 14ου αι., άρα είναι ακόμα παλαιότερος. Στη γνωστή δικογραφία των Καταλανών ο οικισμός αναφέρεται ανάμεσα σε αυτούς που δέχτηκαν επίθεση από τους Καταλανούς [1].

Σε μία άλλη πηγή της ίδιας περίπου εποχής, στη διανομή των Βενιέρων  έχουμε αναφορά σε όριο Φρατσιώτισσα [2], λέξη που παραπέμπει βέβαια στα Φράτσια δημιουργεί όμως και ερωτηματικά, όπως ήδη έχουμε δει. Πιστεύουμε ότι στη δεύτερη περίπτωση έχουμε αναφορά σε όριο, δηλαδή τοπογραφικό σημείο στα όρια του οικισμού, καθώς το επόμενο σημείο είναι η Μαύρη Λίμνη ΝΔ των Φρατσίων. Επομένως το όριο πρέπει να είναι κάποιος ναός, γι’ αυτό και η αναφορά σε Φρατσιώτισσα. Τέτοιος ναός μπορεί να είναι πιθανόν η Παναγία Ελεούσα στην έξοδο των Φρατσίων προς την πλευρά της Μαύρης Λίμνης ή, ίσως, η Παναγία Μυρτιδιώτισσα στα Ραϊσιάνικα. Στην ίδια διανομή υπάρχουν και άλλες γνωστές περιοχές στα Φράτσια, όπως ο Άγιος Παντελεήμων. Όσον αφορά τους ναούς της περιοχής, δεν έχουμε στοιχεία για κανέναν κατά την προαναφερθείσα περίοδο στον 14ο αι., για την οποία γνωρίζουμε την ύπαρξη οικισμού εκεί. Θεωρούμε βέβαιο ότι θα υπήρχαν και άλλοι ναοί, εκτός του Αγίου Παντελεήμονος, που δεν αναφέρονται στη διανομή των Βενιέρων και οι οποίοι χτίστηκαν ξανά στην ίδια θέση και για το λόγο αυτόν θεωρούνται νεότεροι.

Τα Φράτσια αναπτύχθηκαν σε μεγάλο οικισμό με πολλές συνοικίες, οι οποίες ξεκίνησαν ως σπιτότοποι οικογενειών και έλαβαν στη συνέχεια και το όνομά τους από την κυρίαρχη οικογένεια που κατοίκησε σε αυτούς. Έτσι έχουμε Πετροχειλιάνικα με την ενορία του Αγίου Χαραλάμπους, από το επώνυμο Πετρόχειλος, το οποίο εμφανίζεται αρχικά στην Κρήτη ως πρν του Βυζαντινού επωνύμου Βαρούχας στον 13ο αι. Ραφτακιάνικα, με την ενορία του Αγίου Παντελεήμονος, από την οποία ονομάζεται και Παντελιάνικα ή Παντολιάνικα. Η οικογένεια Ραφτάκη αναφέρεται τον 16ο αι. να φέρει το επώνυμο Βιάρος, σε άλλες όμως πηγές αναφέρεται ως αρχικό επώνυμο Σάμιος, κάτι που θεωρείται πιθανότερο, καθώς το Σάμιος είναι παλαιό επώνυμο στα Φράτσια από το οποίο προκύπτει και το Παυλάκης.

Άλλη παλαιά συνοικία είναι τα Λενταρακιάνικα, από το επώνυμο Λενταράκης αρχικά και Λεονταράκης αργότερα. Η συνοικία αναφέρεται με δύο ενορίες, αυτήν του Αγίου Γεωργίου και αυτήν του Αγίου Ιωάννου. Από την οικογένεια αυτή αναφέρεται ότι προέρχεται και η οικογένεια Μαρέντης, ενώ είναι εντελώς ανακριβές ότι οι Λεονταράκηδες προέρχονται από τους Καλοκαιρινούς, δήθεν από τον Λέοντα Καλοκαιρινό [3]. Γύρω από το ναό της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας (ή Μανωλίτισσας) κατοικούν κάτοικοι με το επώνυμο Ραΐσης και από αυτό η ονομασία Ραϊσιάνικα [4]. Οι Σάμιοι κατοικούν γύρω από το ναό των Αγίων Πάντων, το επώνυμο όμως χάνεται από τα Φράτσια για να μείνει το Παυλάκης, το οποίο πιστεύεται ότι προέρχεται από το πρώτο. Υπάρχει ακόμη συνοικία Κεντρωτιάνικα με το ναό του Σωτήρος, από το επώνυμο Κεντρωτής. Στα Φράτσια αναφέρονται και οικογένειες Καλοκαιρινών από τις Αλεξανδράδες, Μαρσέλων από την Καρβουνάδα και Κασιμάτη από τη Χώρα.

Μεγάλη συζήτηση έχει γίνει σχετικά με την προέλευση της λέξης Φράτσια. (Δεν θα αναφερθούμε στην παλαιότερη γραφή με ζ, Φράτζια, γιατί αυτή είναι αποτέλεσμα της προφοράς της λέξης από την ιταλική γραφή της.) Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η λέξη προέρχεται πιθανόν από το Φραντζής [5], τέτοιο επώνυμο όμως δεν εντοπίζεται στα Κύθηρα, χωρίς φυσικά να μπορεί να αποκλεισθεί να υπήρξε κάποτε. Τότε όμως θεωρούμε πιθανότερο να έπαιρνε το χωριό το όνομα Φραντζάδες (πρβλ. Αλεξανδράδες, Πιτσινάδες, Καρβουνάδες κ.λπ.). Εκτός αυτού το επώνυμο Φραντζής στο Βυζάντιο αναφέρεται τουλάχιστον δύο αιώνες μετά την πρώτη γνωστή αναφορά στον οικισμό Φράτσια των Κυθήρων και τέσσερις μετά την αντίστοιχη εμφάνιση του τπν στην Κρήτη, όπως αναφέρουμε στη συνέχεια.

Θεωρούμε πιθανότερη την πρόταση του αείμνηστου γλωσσολόγου Εμμ. Σ. Στάθη, ο οποίος θεωρεί πιθανή την προέλευση της λέξης από τα φρεάτια (πληθ. του φριάς, φριά = το φρέαρ) [6]. Είναι γνωστό ότι τα Φράτσια έχουν από παλαιοτάτων χρόνων δεκάδες πηγάδια στα κτήματα της περιοχής. Δεδομένης της χρονολόγησης της λέξης Φράτσια στη Βυζαντινή εποχή η άποψη αυτή φαίνεται λογική. Υπάρχουν όμως δύο ακόμη στοιχεία που πρέπει να αναφερθούν. Φράτζια ή Φράτσια [7] αναφέρονται και στη Δυτική Κρήτη, στην περιοχή Σφακίων, και μάλιστα από τις αρχές του 12ου αι., κάτι που φέρνει το τοπωνύμιο ακόμα πιο κοντά στα βυζαντινά χρόνια [8], άρα και την πιθανότητα να προέρχεται από ελληνική λέξη μεγαλύτερη. Είναι γνωστή εξάλλου η στενή σχέση πολλών τοπωνυμίων της Κρήτης με αντίστοιχα των Κυθήρων, αφού τα ίδια τοπωνύμια αναφέρονται και στις δύο περιοχές [9], οι οποίες είχαν πάντα άμεση σχέση και στα ανθρωπονύμια.

Άλλο ένα στοιχείο έρχεται να συνεπικουρήσει στην άποψη του Εμμ. Στάθη. Υπάρχει και άλλος, σχεδόν άγνωστος σήμερα, οικισμός στα Κύθηρα με την ίδια γλωσσολογική προέλευση. Το Φρεάτσι ΒΑ των Κυθήρων (βλ. παρακάτω). Στον οικισμό αυτόν, που βρίσκεται σε έναν σκληρό και άγονο τόπο, υπάρχει μόνον ένα πηγάδι! Να προέρχεται λοιπόν η λέξη Φρεάτσι από το (ένα και μοναδικό) φρέαρ της περιοχής; Ελκυστική η ιδέα, αλλά η συζήτηση για την ετυμολογία της λέξης Φράτσια σίγουρα δεν έχει τελειώσει ακόμα.

Σήμερα τα Φράτσια αποτελούν έναν οικισμό με πολλές συνοικίες, όπως και παλιά, με λιγότερο όμως πληθυσμό, καθώς και η περιοχή αυτή είχε πληγεί δεινώς από τα μεταναστευτικά ρεύματα του 19ου και κυρίως του 20ού αι.

Φρεάτσι

Μικρός οικισμός ΒΑ των Κυθήρων σε ένα μεγάλο άνδηρο πάνω από τους απότομους βράχους που καταλήγουν στη θάλασσα ανάμεσα στην απόληξη της Κακής Λαγκάδας και στο Διακόφτι Α. Η περιοχή σήμερα είναι χέρσα, φαίνεται δε άγονη και γεμάτη πέτρες, την εποχή όμως των μεγάλων αναγκών των κατοίκων του νησιού, που γινόταν εκμετάλλευση κάθε εκατοστού γης, μία ομάδα κατοίκων από τους οικισμούς Ζαγλανικιάνικα και Καστρισιάνικα είχαν κατασκευάσει εκεί μικρές κατοικίες για ημιμόνιμη διαμονή, κατούνες, όπως τις έλεγαν, και έμεναν μεγάλο μέρος του χρόνου για καλλιέργεια των αγρών στους οποίους έσπερναν σιτηρά. Ο οικισμός απέκτησε και ναό, τον Άγιο Γεώργιο, ο οποίος αναφέρεται στον κατάλογο εξωμονίων του 1697 [10].

Όπως φαίνεται από διηγήσεις νεοτέρων, ο οικισμός στα μέσα του 20ού αι περίπου που εγκατελείφθη οριστικά, δεν είχε μόνιμους κατοίκους πλην μιας – δύο περιπτώσεων. Εκείνο που κάνει τον οικισμό αυτόν ενδιαφέροντα είναι η παρατήρηση ότι σ’ αυτόν υπάρχει ένα μόνο πηγάδι, ένα φρέαρ, κάτι που οδηγεί στην ετυμολόγηση της λέξης Φρεάτσι από το φρέαρ, σύμφωνα με την πρόταση Εμμ. Στάθη για τα Φράτσια. Σήμερα στον οικισμό διασώζονται λίγα ερείπια οικιών, ο ναός και το μοναδικό του πηγάδι, που έδινε το πολύτιμο νερό στους ηρωικούς κατοίκους του.

 Σημαντική σημείωση

ΤΑ ΑΡΘΡΑ ΑΥΤΑ ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ Ε.Π.ΚΑΛΛΙΓΕΡΟΥ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΚΥΘΗΡΑΪΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ.

Είναι ευνόητο ότι δεν περιλαμβάνονται εδώ στοιχεία της Εισαγωγής στην οποία γίνεται εκτενής αναφορά στις πηγές και τη μεθοδολογία προσέγγισης του θέματος. Επίσης, ανάλυση για όλα τα αναφερόμενα επώνυμα υπάρχει στα βιβλία του ίδιου ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, εκδόσεις επίσης της Εταιρείας Κυθηραϊκών Μελετών. Στα βιβλία αυτά είναι απαραίτητο να ανατρέξει όποιος επιθυμεί να έχει μία πλήρη εικόνα του θέματος, καθώς και μία συνολική αναφορά στην ανθρωπογεωγραφία και την ιστορική γεωγραφία των Κυθήρων.

[1] Diplomatari….σ. 180.

[2] Χρ. Μαλτέζου, Τα Κύθηρα…, σ. 28.

[3] Περί αυτού και για όλα τα αναφερόμενα επώνυμα βλ. Εμμ. Καλλίγερος, Κυθηραϊκά επώνυμα…, στα αντίστοιχα λήμματα.

[4] Για τις ενορίες των Φρατσίων τον 18ο αι. βλ. Χρ. Μαλτέζου, Βενετική παρουσία…, σσ. Θ165, 166.

[5] Αλ. Σαββίδης, Ο Βυζαντινός ιστοριογράφος του ΙΕ΄ αιώνα Γεώργιος Σφραντζής (Φραντζής), Αθήνα 1983, σ. 45

[6] Χαρ. Συμεωνίδης, Ετυμολογικό λεξικό…, τόμ. Β΄, σ. 1416.

[7] Στο τραγούδι του Δασκαλογιάννη αναφέρεται χαρακτηριστικά:

«Στση Νίμπρος τα πορόλαγγα, στα Γούργουθα, στα Φράτσια».

[8] Παν. Τζιβάρα, «Βυζαντινοί αρχοντόπουλοι και “ευγενείς” βενετοί υπήκοοι: Με αφορμή την επανάγνωση του προνομίου της οικογενείας Σκορδίλη”, εις Θησαυρίσματα, τόμ. 38, 2008, σ. 432.

[9] Να αναφερθεί χάριν πληρότητος ότι στην περιοχή Ηρακλείου Κρήτης αναφέρεται από το 1271 χωριό Fraschea ή Fraskee και Φράσια (Β. Ψιλάκης, Ιστορία Κρήτης, εν Χανίοις 1899-1909, τ. Γ΄, σ. 83), αλλά και Φράθια κοντά στο Ηράκλειο, επίσης. Σχέση θα μπορούσε να έχει και το αναφερόμενο στην Κρήτη χωριό Φαράτσι. Στη Χίο αναφέρεται χωριό Φλάσια το 1650 (Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα…, τ. Α΄, σ. 563).

[10] Κώδικας επισκόπου Νεκταρίου Βενιέρη, φ. 31r.