Τα καλντερίμια (βοτσαλωτά) του Ποταμού, η δική μας «Θημωνιά»

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η Europa Nostra  ανακοίνωσε στις 30/5 τη βράβευση για το 2024 της διεπιστημονικής κοινότητας «Μπουλούκι», ένα περιοδεύον εργαστήριο  με πλούσια ερευνητική και εκπαιδευτική δραστηριότητα και στόχο τη διαφύλαξη της γνώσης για τα παραδοσιακά υλικά και τις τεχνικές δόμησης.

Το «Μπουλούκι», πρωτοποριακός μη-κερδοσκοπικός φορέας, κατασκευάζει καλντερίμια, λίθινους αναβαθμούς, κρήνες, ξυλόφουρνους, δεντρόσπιτα και πεζούλες, αποκαθιστά κτήρια, μικροφράγματα και γεφύρια, αρμολογεί ξερολιθιές, οργανώνει εργαστήρια πέτρας, ξύλου και πηλού και στοχεύει στην ανάδειξη μιας νέας γενιάς μαστόρων με δράσεις που ενεργοποιούν την κοινότητα. Στο «Μπουλούκι» συμμετέχουν αρχιτέκτονες, μηχανικοί και άλλοι επαγγελματίες της πολιτισμικής κληρονομιάς αλλά και τεχνίτες.

«Είναι πολλές οι κληρονομιές (υλικές και άυλες) κάθε τόπου  και είναι σημαντικό να συνδιαλέγεσαι με πολιτισμούς που είναι μακριά από σένα. Αυτές τις κληρονομιές θέλουμε να ανακαλύπτουμε, με φρέσκια ματιά, απαλλαγμένη από στενόμυαλους φολκλορισμούς και τουριστικές σειρήνες» αναφέρει η κ. Ιωάννα Ντούτση, χημικός μηχανικός του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ), με μεταπτυχιακή εξειδίκευση στην «Προστασία Μνημείων – Υλικά και Επεμβάσεις Συντήρησης» (ΕΜΠ).

Η Κύθνος, «δομημένη απ’ άκρου εις άκρον» σχετίζεται με τις περίφημες  ξερολιθιές οι οποίες χαρακτηρίζουν το νησί, αποτελούν το κυρίαρχο στοιχείο της πολιτιστικής του κληρονομιάς. Οι ξερολιθιές, η κατασκευή από την πέτρα πάνω στην πέτρα αλλά χωρίς συνδετικό υλικό, στέκουν αναλλοίωτες στην Κύθνο, εδώ και αιώνες.

«Η δόμηση αυτή δεν επιτρέπει κανενός είδους εκτεταμένη παρέμβαση που θα αλλοιώσει την υπάρχουσα περίτεχνη μοναδικότητα του τοπίου», αναφέρουν στα ενημερωτικά τους δελτία οι Κύθνιοι.

Και αυτή η άποψη δεν είναι η άποψη της πλειοψηφίας τους ή η μεμονωμένη άποψη ενός επιστήμονα – αρχιτέκτονα. Την ίδια άποψη εκφράζει και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων όπως αυτή καταγράφηκε στο μοναδικού ενδιαφέροντος ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη Γιάννη Σπηλιόπουλου, με τον τίτλο «Πέτρα και χρόνος: Οι ξερολιθιές της Κύθνου» αλλά και το από 17.9.2002 Προεδρικό Διάταγμα (ΦΕΚ 931/24.10.2002) με το οποίο η Κύθνος χαρακτηρίστηκε «τόπος ιδιαιτέρου κάλλους» και με το οποίο καθορίστηκαν οι ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης στους οικισμούς της και στις εκτός σχεδίου περιοχές της. Επιπλέον, η τέχνη της Ξερολιθιάς έχει εγγραφεί από το 2015 στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και από το 2018 στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (UNESCO, 2003).

Το Προεδρικό Διάταγμα για την Κύθνο

Το Προεδρικό Διάταγμα του 2002 που χαρακτηρίζει την Κύθνο ως «τόπο φυσικού κάλλους» μεταξύ άλλων διατάξεων, αναφέρει:

2. α) Δεν επιτρέπεται η εκτέλεση έργων μετατροπής των παραδοσιακών οδών διασύνδεσης των περιοχών της νήσου (καλντερίμια) σε οδούς εξυπηρέτησης τροχοφόρων.

β) Επιβάλλεται η διατήρηση και αποκατάσταση των λιθόστρωτων δρόμων, πλατειών και σκαλοπατιών…

3. Δεν επιτρέπεται η εκτέλεση μετατροπής ρεμάτων σε οδούς εξυπηρέτησης τροχοφόρων ή πεζοδρόμους…

7.α) Απαγορεύεται η κατεδάφιση, η κάθε είδους καταστροφή ή αλλοίωση των παραδοσιακών κτισμάτων των οικισμών, καθώς και εκείνων που απαντώνται στην ύπαιθρο υπό την μορφή συγκροτημάτων εξειδικευμένης αγροτικής χρήσης ή μεμονωμένων κτισμάτων, όπως «κατοικιών», «κελιών», «κλεφτοκελιών», «ληνών», «κρασοκελιών», «μιτάτων», «περιστερώνων», «ανεμόμυλων», «νερόμυλων», αλωνιών, βρυσών, μαντρών, χωρίς την έγκριση των κατά τις κείμενες διατάξεις αρμοδίων οργάνων…

1Ο.α) Δεν επιτρέπεται η δόμηση σε τμήματα ή και στη συνολική έκταση γηπέδων με κλίση, σύμφωνα με τον χάρτη της ΓΥΣ κλίμακας 1:5.000 μεγαλύτερη του 35%, πλην λιθόκτιστων κτισμάτων μέχρι 15.00 τ.μ. και ύψους μέχρι 3.00 μ. από το γύρω φυσικό ή διαμορφωμένο έδαφος…

11. Δεν επιτρέπεται η εγκατάσταση προκατασκευασμένων ή λυόμενων οικίσκων ή τροχοβιλών και η δημιουργία πολυκαταστημάτων και υπεραγορών…
12. Δεν επιτρέπεται η τοποθέτηση κάθε είδους φωτεινών επιγραφών και διαφημίσεων, παρά μόνο μετά από έγκριση των αρμοδίων υπηρεσιών του Υπουργείου Αιγαίου και σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις για επιγραφές και διαφημίσεις μικρών διαστάσεων…
13. Κάθε υπέργειο έργο υποδομής που εκτελείται από Οργανισμό Κοινής Ωφέλειας (ΔΕΗ, ΟΤΕ, ΕΥΔΑΠ), Τοπική Αυτοδιοίκηση κ.λπ. και γενικά κάθε εργασία που αφορά στη διαμόρφωση, τροποποίηση ή ανάπλαση κοινοχρήστων χώρων προσαρμόζεται στα τοπικά πρότυπα και εκτελείται μετά από έγκριση της σχετικής μελέτης από την αρμόδια Υπηρεσία του Υπουργείου Αιγαίου. Οι Οργανισμοί Κοινής Ωφέλειας αναλαμβάνουν με δαπάνες τους την αναμόρφωση και βελτίωση των εγκαταστάσεών τους, ώστε να μη βλάπτεται το περιβάλλον…

Αιολικά πάρκα στις Κυκλάδες

«Ανήσυχοι αλλά και προδομένοι» δηλώνουν οι κάτοικοι της Κύθνου καθώς λίγα μόλις λίγα χρόνια πριν τα δεδομένα για τον τόπο τους φάνταζαν διαφορετικά. Πέρα από το Προεδρικό Διάταγμα που προστάτευε τη γη των προγόνων τους,  τα δημοσιεύματα της εποχής, ανέφεραν ότι τα νέα έργα ΑΠΕ θα δημιουργηθούν εκτός Κυκλάδων και βουνοκορφών.

Συγκεκριμένα, δημοσίευμα του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων του Νοεμβρίου του 2022,  μιλούσε για «φρένο» στη χωροθέτηση νέων αιολικών μονάδων στο νησιωτικό χώρο, κυρίως του Νοτίου Αιγαίου και των Κυκλάδων. Οι βασικές κατευθύνσεις που είχε δώσει το Μαξίμου στο ενεργειακό επιτελείο της κυβέρνησης για την αναθεώρηση του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου (ΕΧΠ) για τις ΑΠΕ ήταν σύμφωνα με το δημοσίευμα οι εξής:

Διαφύλαξη του νησιωτικού τοπίου

–  Αποκλεισμός των αιολικών πάρκων, κυρίως από τα νησιά των Κυκλάδων (ενδεχομένως και των Δωδεκανήσων), με εξαίρεση πιθανώς τα μεγαλύτερα από αυτά όπως είναι π.χ. η Ρόδος.

– Απαγόρευση εγκατάστασης μονάδων πράσινης ενέργειας στα απάτητα βουνά της χώρας και υιοθέτηση της αρχής του «συμπαγούς» σχεδιασμού του χώρου, δηλαδή την αποφυγή εξάπλωσης σταθμών ΑΠΕ σε όλη την επικράτεια.

– Δημιουργία χερσαίων ΑΠΕ σε μία Περιοχή Οργανωμένης Ανάπτυξης Παραγωγικών Δραστηριοτήτων (ΠΟΑΠΔ) σε κάποιο μεγάλο νησί σε καθεμία από τις δύο Περιφέρειες Νοτίου και Βορείου Αιγαίου, με εφαρμογή ειδικών προδιαγραφών και περιβαλλοντικών περιορισμών χωροθέτησης και κλίμακας των μονάδων για τη διαφύλαξη του νησιωτικού τοπίου.

 

Και σε άλλα νησιά όπως στη Σίφνο, Αστυπάλαια, Μήλο κ.α. έχει ανοίξει μια συζήτηση για το μέλλον τους και πώς επηρεάζεται η φυσιογνωμία του τόπου τους. Βασικό ερώτημα για όλα είναι αν κινδυνεύουν από τον υπερτουρισμό και τη δόμηση.  Η δήμαρχος Σίφνου Μαρία Ναδάλη διευκρινίζει ότι η Σίφνος δεν έχει χάσει ακόμη το χαρακτήρα της, αλλά η ίδια αγωνιά για τον τρόπο και τον ρυθμό εξέλιξής της. «Δεν λέμε να επιστρέψουμε στο παρελθόν, να μείνουμε προσκολλημένοι σε εποχές που κοιμόμασταν πέντε ξαδέρφια σε ένα κρεβάτι», επισημαίνει. «Καλοδεχούμενοι όσοι θέλουν να φτιάξουν κάτι στο νησί μας. Θέλουμε όμως να ακολουθείται ένα μέτρο, μια φροντίδα, να γίνουν κατασκευές που θα είναι εναρμονισμένες με το χώρο».

Η υπεραιωνόβια θεµωνιά, όπως το λένε, το µικρό αγροτόσπιτο µε την ασβεστωµένη πέτρα που έχει µέγεθος όσο υπαγόρευαν τα υλικά του τόπου και τη σκεπή στηρίζουν δοκάρια από κορµούς ελιών και έχει ένα παράθυρο σαν φινιστρίνι στραµμένο στο Αιγαίο είναι τοπόσημο για τη Σίφνο, τη διατηρούν ως κόρη οφθαλμού.

Με βάση τα παραπάνω πολλά είναι τα θέματα για συζήτηση, αποφάσεις και για τα Κύθηρα. Ενδεικτικά αναφέρω ορισμένα όπως:  το μοντέλο τουρισμού που θα ακολουθήσουν, τα όρια μεταξύ ανάπτυξης και διατήρησης του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, το πολεοδομικό σχέδιο το οποίο βρίσκεται υπό εκπόνηση, η άποψη ότι πρέπει να αυξηθεί ο μόνιμος πληθυσμός, η ανάδειξη των μονοπατιών, η φέρουσα ικανότητα (πόσο κόσμο μπορεί να αντέξει ο τόπος μας χωρίς να χαλάσει η ταυτότητά του), η διαχείριση απορριμμάτων,  οι πράσινες μορφές ενέργειας κ.α.

Επιβάλλεται  να συνεχιστεί η συζήτηση  για το μέλλον του νησιού και πώς επηρεάζεται η φυσιογνωμία του τόπου.

Προσωπικά όμως, σήμερα, για μία ακόμη φορά, θα επιμείνω  στα καλντερίμια (βοτσαλωτά) του Ποταμού. Το κυρίαρχο αυτό στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς, το τοπόσημο, ένα μέρος από το πρόσωπο του Ποταμού   σκεπάστηκαν για να προσαρμοστούν στη ζωή του νέου χωριού.  Δεν χρειαζόταν  αυτός ο εκσυγχρονισμός.

Τα καλντερίμια, με την ανοιχτή πλατεία του Ποταμού, με το φωτεινό ουρανό θα φωτίζονται και το χρώμα τους θα αλλάζει ανάλογα με το φως της ημέρας.

Ας προσπαθήσουμε να αναδείξουμε  αυτά που έμειναν (έστω σε μερικά σημεία), ας τα κρατήσουμε σε όσο το δυνατόν καλύτερη κατάσταση για να τα αφήσουμε  στις επόμενες γενιές αναπληρώνοντας  το κενό της προηγούμενης που έσπασε τον κρίκο της αλυσίδας του λαϊκού αυτού πολιτισμού. Αυτά τα καλντερίμια είναι για εμένα η δική μας  «Θημωνιά»,εστία μνήμης  με άρωμα μιας άλλης εποχής.

Πηγή: Διαδίκτυο

Επιμέλεια παρουσίασης: Γιάννης Κ. Φαρδούλης