Τα Κύθηρα και οι δασικές πυρκαγιές

Η παρακολούθηση και ανάλυση των δασικών πυρκαγιών κατά τα τελευταία έτη έχει δείξει ότι ενώ η ετησίως καιγόμενη έκταση σε επίπεδο χωρών, χάρη στη ενίσχυση των δασοπυροσβεστικών μέσων, παραμένει γενικά σταθερή ή και παρουσιάζει μικρή μείωση, εντούτοις ο αριθμός των ακραίας συμπεριφοράς πυρκαγιών, οι οποίες ξεπερνούν τις δυνατότητες του δασοπυροσβεστικού μηχανισμού και καίνε ανεμπόδιστα προξενώντας τεράστιες καταστροφές αλλά και ανθρώπινες απώλειες, έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Οι αναλύσεις που έχουν γίνει οδηγούν στο συμπέρασμα ότι αυτό οφείλεται σε ένα συνδυασμό των επιπτώσεων της αλλαγής του κλίματος (κυρίως με τη μορφή περισσότερων ακραίων μετεωρολογικών φαινομένων), με μια σημαντική αύξηση της ποσότητας και συνέχειας της δασικής βιομάζας που έχει λάβει χώρα εξαιτίας της εγκατάλειψης της υπαίθρου.

Τα Κύθηρα αποτελούν σε μεγάλο βαθμό παράδειγμα μείωσης της παραγωγικής χρήσης του αγροτικού χώρου λόγω μετανάστευσης σημαντικού ποσοστού του πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα και το εξωτερικό. Έτσι, κατά τις τελευταίες δεκαετίες οι δασικές πυρκαγιές άρχισαν να έχουν μεγαλύτερη ένταση και να είναι δυσκολότερο να ελεγχθούν λόγω της αύξησης της βιομάζας. Με τον τρόπο αυτό, έγιναν σταδιακά ένας από τους σημαντικότερους κινδύνους για τους κατοίκους του νησιού, τις περιουσίες τους και το περιβάλλον τους, όπως έχει συμβεί και σε άλλες περιοχές της χώρας.

Σε μια προσπάθεια ελέγχου του γενικότερου προβλήματος των δασικών πυρκαγιών, κατά την τελευταία εικοσαετία η πολιτεία έδωσε έμφαση στην αριθμητική ενίσχυση των πυροσβεστικών δυνάμεων και των επίγειων και εναέριων μέσων δασοπυρόσβεσης. Όμως, η προσπάθεια αυτή αποδείχθηκε ατελέσφορη καθώς η μέση ετήσια καμένη έκταση στη χώρα δεν μειώθηκε, ενώ οι καταστροφές μεγάλωσαν και το ετήσιο κόστος υπερδιπλασιάστηκε. Επιπλέον, η έμφαση στη χρήση εναέριων μέσων που επεμβαίνουν σαν «από μηχανής θεός» οδήγησε σε μείωση της προσπάθειας των τοπικών κοινωνιών και πυροσβεστικών δυνάμεων στον τομέα της πρόληψης (για την αποφυγή ενάρξεων πυρκαγιών) και συχνά και στην αποτελεσματική αρχική προσβολή. Καθώς όμως ο αριθμός των διαθέσιμων εναέριων μέσων είναι αναγκαστικά, λόγω πολύ υψηλού κόστους, περιορισμένος, και επίσης αυτά διατίθενται από το συντονιστικό κέντρο του Πυροσβεστικού Σώματος στην Αθήνα και ξεκινούν από βάσεις που μπορεί να είναι μακριά από κάποιες περιοχές όπως τα Κύθηρα, πολλές φορές η άφιξη και εμπλοκή τους καθυστερεί. Έτσι, χάνεται πολύτιμος χρόνος και, λόγω της αναποτελεσματικότητας των επίγειων δυνάμεων που αναμένουν την εναέρια βοήθεια, ορισμένες πυρκαγιές εξελίσσονται σε πολύ μεγάλες και προξενούν τεράστιες καταστροφές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν οι πολλές, παράλληλες, μεγάλης έντασης πυρκαγιές της 24ης Αυγούστου του 2007 σε Πελοπόννησο, Εύβοια και Φθιώτιδα, οι οποίες εξάντλησαν τις δυνατότητες αεροπορικής υποστήριξης και εξελίχθηκαν σε καταστροφικές μεγαπυρκαγιές με τρομερές καταστροφές και πολλά ανθρώπινα θύματα.

Στις 4 Αυγούστου του 2017 και τα Κύθηρα έγιναν θύμα αυτών των αδυναμιών. Η ανεπαρκής αντίδραση στο ξέσπασμα της πυρκαγιάς κοντά στο Νοσοκομείο του νησιού και η αναποτελεσματική αρχική προσβολή οδήγησαν στην επέκταση της πυρκαγιάς, που ταλαιπώρησε το νησί για τις επόμενες ημέρες. Η οικολογική καταστροφή που επήλθε είναι ιδιαίτερα σημαντική, τόσο πρωτογενώς όσο και με δευτερογενή φαινόμενα (Εικόνα 1), καθώς αυτή η πυρκαγιά ακολουθεί άλλες σχετικά πρόσφατες πυρκαγιές, κάτι που οδηγεί σε υποβάθμιση του περιβάλλοντος του νησιού και μπορεί, αν συνεχίσει να επαναλαμβάνεται, να οδηγήσει σε περαιτέρω σκελετοποίηση των εδαφών (Εικόνα 2) που ισοδυναμεί με ερημοποίηση. Παράλληλα, αρνητικά είναι τα αποτελέσματα τόσο στην οικονομία του νησιού όσο και στην αίσθηση ασφάλειας των κατοίκων.

Το συμπέρασμα που προκύπτει αβίαστα από την παραπάνω ανάλυση της κατάστασης είναι η ανάγκη της κινητοποίησης του τοπικού πληθυσμού και των κρατικού και δημοτικού μηχανισμού στην κατεύθυνση της ισχυρής πρόληψης και καταστολής των δασικών πυρκαγιών σε τοπικό επίπεδο. Ο στόχος πρέπει να είναι να μην ξανασυμβεί στα Κύθηρα η κατάσταση της ανεξέλεγκτης πυρκαγιάς που έκαιγε για ημέρες για να καταλήξει σε πολλά σημεία στη θάλασσα. Για να συμβεί αυτό χρειάζεται, πρώτα από όλα, να κατανοηθεί το τι σημαίνει η απόσταση των Κυθήρων από την αεροπορική βάση της Ελευσίνας, ως προς το χρόνο άφιξης των πρώτων εναέριων μέσων (Εικόνα 3), εφόσον βέβαια υπάρχουν έτοιμα προς αποστολή τη συγκεκριμένη στιγμή καθώς, με τη μείωση διαθεσιμότητας αυτών κατά τα τελευταία έτη, αυτό δεν είναι εξασφαλισμένο. Επομένως, απαιτείται σοβαρή προσπάθεια για άμεση και αποτελεσματική αντιμετώπιση σε τοπικό επίπεδο. Αυτό πρέπει να ξεκινήσει με σωστό αντιπυρικό σχεδιασμό, κατάλληλα, καλά στοχευμένα προληπτικά μέτρα και δράσεις που θα προκύπτουν από αυτόν, ποιοτική αναβάθμιση των τοπικών δυνάμεων αλλά και συμμετοχή όλων των κατοίκων.

Στον αντιπυρικό σχεδιασμό πρέπει να περιλαμβάνεται μία αντικειμενική ανάλυση απειλής που θα αναγνωρίζει τις πηγές των προβλημάτων και την κατανομή τους στο χώρο και στο χρόνο, προτείνοντας έργα υποδομής, δράσεις και άλλες λύσεις (ή σενάρια λύσεων), από ιδανικές έως απολύτως απαραίτητες, στο πλαίσιο πάντα του εφικτού. Τα μέτρα μπορεί να αναφέρονται στη βλάστηση (αναδασώσεις, επεμβάσεις στην καύσιμη ύλη, κ.λπ.), αντιπυρικές ζώνες (αν και όπου χρειάζονται), πρόσβαση, υδροδοσία πυροσβεστικών οχημάτων και ελικοπτέρων, αντιμετώπιση πιθανών πηγών έναρξης πυρκαγιάς κ.λπ. Επίσης, μπορούν να δημιουργηθούν πιθανά σενάρια εξάπλωσης πυρκαγιάς με αντίστοιχο σχεδιασμό αντιμετώπισης. Κεντρικό όμως πάντα σημείο θα πρέπει να είναι η ενδυνάμωση σε τοπικό επίπεδο, που σε μεγάλο βαθμό μπορεί να επιτευχθεί από την ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση του τοπικού πληθυσμού. Για παράδειγμα, η ενημέρωση για τις δασικές πυρκαγιές που έγινε σε μαθητές λυκείου στις 15 Μαρτίου 2018 από την ΕΕΠΦ (Εικόνα 4), και είχε ιδιαίτερα θετική ανταπόκριση, ενισχύει την ελπίδα ότι πολλά μπορούν να επιτευχθούν σε αυτή την κατεύθυνση και μάλιστα με χαμηλό κόστος, μεγάλο πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα και άμεσο θετικό αντίκτυπο.

* Ο Δρ. Γαβριήλ Ξανθόπουλος είναι δασολόγος, ερευνητής στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού «ΔΗΜΗΤΡΑ»

Περιοδικό ΦΥΣΗ – τεύχος 160