Τα νομισματικά λάθη που οδήγησαν στην πτώση της Κλεοπάτρας και της τελευταίας δυναστείας της αρχαίας Αιγύπτου

Όταν σκεφτόμαστε την αρχαία Αίγυπτο, οι περισσότεροι από εμάς θυμόμαστε πρώτα τα πιο διάσημα και διακριτικά χαρακτηριστικά της: τις πυραμίδες, τους φαραώ και τον Νείλο. Ως οικονομικός ιστορικός, ήλπιζα στην αρχή της πρόσφατης έρευνας μου ότι ένα υγιές νόμισμα θα μπορούσε να είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό των Αιγυπτίων που θα ανακάλυπτα.

Δυστυχώς, η ιστορία τους είναι σχεδόν η ίδια που βρίσκουμε σε όλη την ιστορία και σε όλο τον κόσμο: τα χρήματα μονοπωλούνται από κυβερνητικούς αξιωματούχους, οι οποίοι στη συνέχεια εξαπατούν τους ανθρώπους με το να τα υποτιμούν—πράγμα που σημαίνει ότι αραιώνουν το περιεχόμενο πολύτιμων μετάλλων στα νομίσματά τους, εκτυπώνουν πάρα πολλά αν είναι από χαρτί, ή κάνουν και τα δύο. Η Αίγυπτος δεν αποτελεί εξαίρεση, αν και η εμπειρία της είναι πλούσια σε διάφορους τέτοιους δράστες, από δεκαπέντε Φαραώ με το όνομα Πτολεμαίος μέχρι την Κλεοπάτρα με την οποία ασχολήθηκε τόσο ο Σαίξπηρ όσο και το Χόλιγουντ.

Για αρκετές χιλιάδες χρόνια, οι Αιγύπτιοι αντάλλασσαν αγαθά και έκαναν πληρωμές σε είδος (οι φόροι, για παράδειγμα, συχνά πληρώνονταν σε σιτηρά). Ένα μείγμα χρυσού και ασημιού που ονομάζεται «ήλεκτρο» διευκόλυνε τις μεγάλες συναλλαγές μεταξύ λίγων ελίτ, αλλά δεν κυκλοφόρησε ευρέως. Αν και το νόμισμα ως μέσο πρωτοεμφανίστηκε στην ανατολική Μεσόγειο γύρω στο 650 π.Χ., χρειάστηκαν άλλοι τρεις αιώνες για να εμφανιστεί στην Αίγυπτο. Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος από τη βόρεια ελληνική περιοχή της Μακεδονίας εκδίωξε τους Πέρσες από την Αίγυπτο το 332 π.Χ., ίδρυσε την πόλη της Αλεξάνδρειας και έθεσε το θεμέλιο για 300 χρόνια ελληνικής κυριαρχίας επί των κατοίκων του Νείλου.

Ο ίδιος ο Αλέξανδρος παρέμεινε στην Αίγυπτο για λιγότερο από ένα χρόνο πριν αναχωρήσει για περαιτέρω κατακτήσεις στην Ανατολή. Όταν πέθανε στη Βαβυλώνα το 323 π.Χ. σε ηλικία 32 ετών, ο στρατηγός και έμπιστός του Πτολεμαίος έγινε ο πρώτος δυναστικός ηγέτης μιας εξελινισμένης (ελληνικής επιρροής) Αιγύπτου. Κάθε αρσενικό τέκνο της γενιάς αυτής λάμβανε το ίδιο όνομα μέχρι τον τελευταίο, τον Πτολεμαίο ΙΕ’. Όταν μια γυναίκα στη σειρά της διαδοχής ανέβαινε στο θρόνο, έπαιρνε ένα από τα εξής τρία ονόματα: Αρσινόη, Βερενίκη ή Κλεοπάτρα. Αυτή που όλοι γνωρίζουμε από τα μαθήματα αρχαίας ιστορίας, την οποία υποδύθηκε η Ελίζαμπεθ Τέιλορ στη βραβευμένη με Όσκαρ χολιγουντιανή υπερπαραγωγή του 1963, ήταν η Κλεοπάτρα Ζ’, η τελευταία κυρίαρχος της Αιγύπτου πριν από την έναρξη της ρωμαϊκής κατοχής το 30 π.Χ.

Οι Έλληνες εισήγαγαν τη νομισματοκοπία στην Αίγυπτο κατά τη βασιλεία του Πτολεμαίου Α’. Μέχρι το τέλος της βασιλείας του Πτολεμαίου Β’ το 246 π.Χ., η απλότητα και η αποτελεσματικότητα της εκχρηματισμένης οικονομίας κατέστησαν δυνατή μια άνθηση του εμπορίου που προηγουμένως ήταν αδιανόητη μόνο μέσω του αντιπραγματισμού. Κατά τη διάρκεια αυτής της πρώιμης περιόδου του εξελληνισμού, κατασκευάστηκαν η υπέροχη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας (με τους 700.000 παπύρους παπύρους) και ο τεράστιος Φάρος (το ψηλότερο κτίριο στον πλανήτη και ένα από τα Επτά Θαύματα του Κόσμου). Η Αλεξάνδρεια επρόκειτο να αναγνωριστεί σύντομα ως η πιο όμορφη μητρόπολη της Μεσογείου.

Ο συγγραφέας και ιστορικός Bob Brier, Αιγυπτιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Λονγκ Άιλαντ, υποστηρίζει ότι οι τρεις πρώτοι Πτολεμαίοι ήταν οι καλοί. Οι διάδοχοί τους ήταν τύραννοι και δολοφόνοι, καθώς βασάνιζαν και σκότωναν ακόμη και τα μέλη της οικογένειάς τους σε μια μάλλον συνήθη βάση. Ο Λόρδος Άκτον ήξερε τι έλεγε όταν έγραψε: «Όλη η εξουσία τείνει να διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα». Η διαφθορά του νομίσματος ήταν μόνο ένα από τα πολλά αμαρτήματα των Πτολεμαίων.

Δύο δεκαετίες μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, το πολύτιμο μέταλλο τόσο στα ασημένια όσο και στα χρυσά νομίσματα της αιγυπτιακής δραχμής έπεσε στο 80% του αρχικού τους βάρους.

«Το διαμέτρημα του πτολεμαϊκού νομίσματος συνολικά κυμαινόταν πολύ», εξηγεί η Arienne King, «καθώς οι μετέπειτα μονάρχες υποβάθμιζαν το νόμισμα μειώνοντας το ποσοστό των πολύτιμων μετάλλων για να χρηματοδοτήσουν πολέμους ή να αντιμετωπίσουν τις οικονομικές δυσκολίες».

Ο νομισματικός ανταγωνισμός ήταν εκτός νόμου επί Πτολεμαίων. Όλοι, ακόμη και ξένοι έμποροι που επιδίωκαν να έχουν επιχειρηματική δράση στην Αίγυπτο, ήταν υποχρεωμένοι να ανταλλάξουν αμέσως άλλα νομίσματα σε αιγυπτιακά. Ήταν υποχρεωμένοι μάλιστα να το κάνουν αυτό σε κρατικά γραφεία, πράγμα που σήμαινε ότι η κυβέρνηση αποκόμιζε όλα τα κέρδη από τις συναλλαγές.

Ο ετήσιος πληθωρισμός τιμών στην Αίγυπτο σήμερα πλησιάζει το 40%, για τον ίδιο λόγο που ξεπέρασε ακόμη και αυτό το υψηλό ποσοστό πριν από περισσότερα από 2.000 χρόνια—δηλαδή, η κυβέρνηση στο Κάιρο τύπωσε πάρα πολλές χάρτινες λίρες, όπως οι Πτολεμαίοι στην Αλεξάνδρεια έκοψαν πάρα πολλές δραχμές υποτιμώντας την περιεκτικότητα τους σε πολύτιμα μέταλλα.

Μπροστά στις αυξανόμενες τιμές, υποθέτετε μήπως ότι οι πληθωριστικοί Πτολεμαίοι μετανόησαν περικόπτοντας τις δαπάνες τους, εξισορροπώντας τους προϋπολογισμούς τους και αποκαθιστώντας το υγιές χρήμα; Αυτό θα ταίριαζε ελάχιστα με την αυξανόμενη διαφθορά τους, οπότε η απάντηση είναι ένα ηχηρό ΟΧΙ! Αντίθετα, επέβαλαν ολοκληρωτικούς ελέγχους μισθών και τιμών.

Στο The Economic Life of the Ancient World, ο Γάλλος ιστορικός Jean-Philippe Lévy αποκαλύπτει,

«Ο έλεγχος πήρε τρομακτικές διαστάσεις. Υπήρχε ένας ολόκληρος στρατός επιθεωρητών…Στα χωριά, όταν οι αγρότες που ήταν αηδιασμένοι με όλες αυτές τις ταραχές έτρεχαν σε φυγή, αυτοί που έμεναν ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή των απόντων. Η πίεση που ασκήθηκε [από τους επιθεωρητές] επεκτάθηκε στη σκληρότητα και τα βασανιστήρια… Μετά από μια περίοδο λαμπρότητας, η αιγυπτιακή οικονομία κατέρρευσε… όπως και η πολιτική της σταθερότητα».

Ο Πτολεμαίος ΙΒ κυβέρνησε από το 80 έως το 58 π.Χ. και μετά πάλι από το 55 π.Χ. μέχρι τον θάνατό του το 51. Καταχρεωμένος σε Ρωμαίους πιστωτές, προχώρησε σε μια τεράστια υποτίμηση του ασημένιου νομίσματος. Όταν τελείωσε, το ασήμι του νομίσματος ήταν μόλις 33%. Σύμφωνα με έναν άλλο Γάλλο ιστορικό, τον Michel Chauveau, ο οποίος έγραψε ένα συναρπαστικό βιβλίο πριν από ένα τέταρτο του αιώνα με τίτλο Η Αίγυπτος στην Εποχή της Κλεοπάτρας, η χρηματική φαυλότητα του Πτολεμαίου ΙΒ’ σηματοδότησε «την οικονομική κατάρρευση» της δυναστείας καθώς και «το προοίμιο των ωδίνων του πολιτικού της θανάτου”.

Η Κλεοπάτρα Ζ΄ κληρονόμησε τον οικονομικό εφιάλτη που δημιούργησαν οι προκάτοχοί της, αλλά τον επιδείνωσε μειώνοντας το ασήμι στο νόμισμα της Αιγύπτου κατά περαιτέρω 50%. Οι συναναστροφές της με τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Αντώνιο δεν είχαν καλό τέλος. Η τελευταία Αιγύπτια Φαραώ αυτοκτόνησε το 30 π.Χ., ανοίγοντας τον δρόμο στον Οκταβιανό (τον μετέπειτα αυτοκράτορα Αύγουστο) να ενσωματώσει την Αίγυπτο ως επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Απ’ ό,τι φαίνεται συνεπώς η Αίγυπτος δεν αποτέλεσε εξαίρεση στον κανόνα ότι δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε το χρήμα στις κυβερνήσεις. Πρόκειται για ένα μάθημα νομισματικής ιστορίας τόσο μονότονο και επαναλαμβανόμενο ώστε να μπορώ τώρα να αφιερώσω τον χρόνο μου στην εύρεση αυτής της σπάνιας περίπτωσης κατά την οποία μια κυβέρνηση μονοπώλησε τα χρήματα και στη συνέχεια τα βελτίωσε με κάποιο διαρκή τρόπο.

Ευχηθείτε μου καλή τύχη.

—

Ο Lawrence W. Reed είναι επίτιμος πρόεδρος του Foundation for Economic Education και συγγραφέας των βιβλίων Real Heroes: Inspiring True Stories of Courage, Character, and Conviction και Excuse Me, Professor: Challenging the Myths of Progressivism.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 23 Αυγούστου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.