Τα πανάρχαια έθιμα του Πάσχα και η παγανιστική αρχή τους

«… Από την πλευρά του ετήσιου λαϊκού εορτολογικού κύκλου, η άνοιξη αποτελεί μια οριακή και μεταβατική περίοδο. Το πέρασμα από την αφορία του χειμώνα στην ανοιξιάτικη βλάστηση, σημαδεύεται από μια σειρά πανάρχαιων εθίμων, που κατά κανόνα ανήκουν στον κύκλο της σποράς και της βλάστησης, ορισμένα από τα οποία έχουν ενταχθεί και στο λαϊκό εορτολόγιο των ορθοδόξων λαών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, παρά την μεγάλη αντίθεση της Εκκλησίας[…] 

Στον κύκλο αυτών των αντιλήψεων έχουν την ρίζα τους και οι θρησκευτικές ιδέες που σχετίζονται με τον νέο θνήσκοντα και αναστημένο θεό, οι οποίες υπάρχουν σε πολλούς λαούς της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής, εκεί δηλαδή όπου πρωτοδημιουργήθηκε και άνθισε ο ανθρώπινος πολιτισμός. Σύμφωνα μάλιστα με μια άποψη, οι ιδέες αυτές, που καθορίζουν τον εθιμικό χαρακτήρα της άνοιξης, δημιουργήθηκαν ήδη κατά την πρώϊμη νεολιθική περίοδο, τότε που ο άνθρωπος εγκαταστάθηκε μόνιμα σε έναν τόπο και από τροφοσυλλέκτης έγινε τροφοπαραγωγός, καθώς απαντούν μεταφυσικά στις αναζητήσεις και τις αγωνίες μιας κατά βάση αγροτοκτηνοτροφικής ανθρώπινης κοινωνίας…»*

Τι ακριβώς σημαίνει ότι η προέλευση του Επιταφίου είναι δυτική, γιατί τα πυροτεχνήματα και τα βεγγαλικά, δηλαδή ο «τελετουργικά παραγόμενος θόρυβος» είναι προχριστιανική εθιμική αντίληψη και ποια η σχέση της στάχτης από το κάψιμο του Ιούδα με τα χωράφια.

Επίσης, πώς η Εκκλησία αποδέχτηκε στο πέρασμα του χρόνου τα όποια «δάνεια» από τα διαβατήρια έθιμα και τις μεταβατικές τελετουργίες που χαρακτηρίζουν τους ανοιξιάτικους εορτολογικούς σταθμούς, ποιές περιοχές κρατούν «ζωντανά» τα τοπικά έθιμα και τι συμβαίνει στην εποχή του διαδικτύου, των social media και της «πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης».

Ο Εμμανουήλ Βαρβούνης, καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ, μιλά στη Huffpost Greece για τα πανάρχαια έθιμα του Πάσχα, την παγανιστική αρχή τους και την ελληνορθόδοξη παράδοση. 

Το πολιτισμικό απόθεμα εθίμων και τελετουργιών που βρήκε ο Χριστιανισμός

«Οι μέρες αυτές ήταν σημαδιακές και εορτάσιμες και για τους προχριστιανικούς λαούς, από την αυγή ακόμη του πολιτισμού» εξηγεί ο κ. Βαρβούνης.

«Γιατί είναι οι μέρες που ξυπνάει η φύση, που περνάμε από τον χειμώνα στην άνοιξη και που προοιωνίζονται την καλοκαιρινή καρποφορία. Και ακριβώς επειδή οι μέρες ήταν σημαδιακές για τους ανθρώπους και πάντοτε τις εόρταζαν, αυτό άφησε ένα πολιτισμικό απόθεμα πολλών εθίμων και τελετουργιών που ο Χριστιανισμός βρήκε -στους ανθρώπους οι οποίοι προσχώρησαν στη νέα τότε θρησκεία- και προσπάθησε να το διαχειριστεί. Γι αυτό και τα έθιμα τα οποία προσδιορίζουν αυτές τις μέρες είναι δύο κατηγοριών: Τα καθαρά εκκλησιαστικά και ορθόδοξα έθιμα και τα έθιμα τα παλιά τα οποία συνδέονται με τον παραδοσιακό, τον αγροτο-κτηνοτροφικό πολιτισμό. Και τα δύο μαζί έχουν πλέον συνδεθεί και αποτελούν αυτό που λέμε, ελληνορθόδοξη παράδοση -ελληνική και ορθόδοξη ταυτοχρόνως».

Το Πάσχα – πέρασμα και η ιστορία του θνήσκοντος Θεού

Ποιά είναι τα έθιμα με τα οποία νομίζουμε ότι γιορτάζουμε το Πάσχα, αλλά στην ουσία γιορτάζουμε την άνοιξη; ρωτάμε τον κ. Βαρβούνη.

«… Μα, το Πάσχα γιορτάζουμε, που είναι το πέρασμα» απαντά. «Οι Εβραίοι, πριν τον Χριστό, γιόρταζαν το πέρασμα από τη δουλεία στον δρόμο προς τη Γη της Επαγγελίας. Εμείς γιορτάζουμε το πέρασμα από τον κόσμο της αμαρτίας στον καινούργιο κόσμο που έκανε ο Χριστός. Και οι αρχαίοι το πέρασμα γιόρταζαν -από τον χειμώνα στην άνοιξη. Ποιά είναι αυτά τα έθιμα; Π.χ. Το Σάββατο του Λαζάρου, οι αγερμοί των κοριτσιών, οι λαζαρίνες με τα αυγά και τα τραγούδια τα οποία έχουν καθαρά αναβλαστική και ερωτική σημασία. Το κάψιμο του Ιούδα και η χρήση της στάχτης. Εάν δούμε τα έθιμα που περιβάλλουν το κάψιμο του Ιούδα, το οποίο εντελώς αβασάνιστα έχει κατηγορηθεί ως δήθεν αντισημιτικό –δεν εκφράζει καθόλου αντισημιτισμό- είναι ένα πανάρχαιο έθιμο ακριβώς επειδή η στάχτη που προέρχεται από το κάψιμο του Ιούδα θεωρούνταν ότι έχει «μαγική χρήση». Πού; Στα χωράφια. Θεωρούσαν επίσης ότι διώχνει τα έντομα, ότι βοηθάει στη γονιμότητα.

Τα βάγια την Κυριακή των Βαΐων και ο τρόπος με τον οποίον οι φρεσκοπαντρεμένοι εκείνης της χρονιάς, χτυπιούνταν -τελετουργικά, εννοώ, σαν παιχνίδι- θεωρώντας ότι αυτό θα τους δώσει τη δυνατότητα να κάνουν παιδιά και μάλιστα, αρσενικά παιδιά, που ήταν το ιδανικό.

Ακόμη και η ιστορία του θνήσκοντος Θεού. Το Πάσχα είναι το μαρτύριο και ο θάνατος του Ιησού Χριστού, η ταφή του και η ένδοξη Ανάσταση του. Αυτό είναι το Πάσχα. Αυτή η ιστορία, δηλαδή ο Θεός ο οποίος θνήσκει και ανασταίνεται υπάρχει πολύ πριν τον Χριστό, σε μία σειρά από αρχαίες θεότητες της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου…».

Η δυτική προέλευση του Επιταφίου

-Ο επιτάφιος έχει δυτική προέλευση; Υπάρχει σχετική αναφορά στο βιβλίο σας.

«Το κουβούκλιο του Επιταφίου έχει δυτική προέλευση. Όπως και το ότι βγάζουμε τον σταυρό του Χριστού και όχι την εικόνα της Σταυρώσεως. Ο βυζαντινός Επιτάφιος είναι όπως και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Όπου θα δείτε ότι υπάρχει το κουβούκλιο μέσα στον ναό, αλλά όταν γίνεται η περιφορά περιφέρουν μόνο τη χρυσοκέντητη παράσταση του επιταφίου θρήνου. Το ίδιο συμβαίνει και στα μοναστήρια. Στα περισσότερα μοναστήρια -και στο Άγιον Όρος, βέβαια- θα δείτε ότι υπάρχει ένα τραπέζι πάνω στο οποίο υπάρχει ανθοστολισμένη η παράσταση του επιταφίου θρήνου.

Η έννοια του κουβουκλίου του ανθοστόλιστου έχει έρθει από τον δυτικό χριστιανισμό, από τους Καθολικούς. Αλλά παρελήφθη από τον ελληνικό λαό ακριβώς επειδή ήταν όμορφο. Το ίδιο και το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης. Κανονικά πρέπει να βγαίνει η εικόνα της Σταυρώσεως. Όμως, το είδαν, τους άρεσε, το πήραν και από τη στιγμή που συμβάλλει στην κατάνυξη -είναι η πιο κατανυκτική στιγμή της Ακολουθίας- γιατί όχι;».

Τα παγανιστικά έθιμα και η αντίδραση της Εκκλησίας

Ως προς το ποιά ήταν τα έθιμα για τα οποία η Εκκλησία είχε αντιρρήσεις, η απάντηση είναι: «Τα παγανιστικά. Όπως είπα και πριν, η Εκκλησία είχε εξαρχής να αντιμετωπίσει την κατηγορία που διατύπωναν οι διώκτες του Χριστιανισμού ότι είναι μία αντιγραφή αρχαίων θρησκειών και αυτό αμέσως δημιούργησε την ανάγκη της Εκκλησίας να εξηγήσει (γι′ αυτό υπάρχει και η σπερματική θεωρία που λέει ότι όλα αυτά έγιναν από τον Θεό επίτηδες για να προετοιμαστεί ο κόσμος). Υπάρχουν έθιμα τα οποία πράγματι η Εκκλησία πολέμησε ως ασεβή.

Π.χ. Η δημιουργία των θορύβων. Αρχίζει από το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου στη λειτουργία που χτυπάνε τα στασίδια εις ανάμνηση του σεισμού -αυτό είναι μία δευτερογενής ερμηνεία, εκ των υστέρων, βέβαια- και φτάνουμε το βράδυ στην Ανάσταση με τα πυροτεχνήματα, τα βεγγαλικά κλπ. Ο θόρυβος αυτός, ο τελετουργικά παραγόμενος θόρυβος, είναι μία προχριστιανική εθιμική αντίληψη: Διώχνει το κακό στις κρίσιμες στιγμές. Εδώ στηρίζονται και οι μπαλοθιές, βέβαια, που ρίχνουν στην Κρήτη και σε άλλες περιοχές σε γάμους, βαφτίσεις κλπ. Αυτό το έθιμο η Εκκλησία το θεωρούσε ασεβές. Διότι στην ιερή στιγμή δημιουργείται ένας θόρυβος, ο οποίος διαταράσσει την ιερότητα. Αναγκάστηκε όμως, αφού ο κόσμος το κρατούσε, να το ενσωματώσει. Και αυτή η διαίρεση, η οποία υπάρχει ανάμεσα στο τι είναι εκκλησιαστικό και τι δεν είναι, στα χωριά, αλλά και στον απλό κλήρο δεν υπάρχει. Ο απλός κλήρος τα θεωρεί όλα δεδομένα.

Το κάψιμο του Ιούδα έχει καταδικαστεί με εγκύκλιο της Ιεράς Συνόδου. Στα περισσότερα όμως χωριά θα δείτε ότι κατά τη λιτανεία της Αναστάσεως το κάψιμο του Ιούδα γίνεται παρόντος του παπά…. Στις περισσότερες φορές ο παπάς δεν έχει συναίσθηση του ότι αυτό είναι κάτι απαγορευμένο. Θεωρεί ότι όλα αυτά είναι στο πλαίσιο μίας ιερότητος.

Ξέρετε ποιά σκηνή αποδίδει καλύτερα αυτήν την ψυχολογία και την ιδεολογική σύνθεση του απλού κλήρου; Η σκηνή από την «Μανταλένα» που ρωτάνε τον Παντελή Ζερβό, ο οποίος υποδύεται τον παπά του νησιού, την ώρα που έχει το φλιτζάνι του καφέ στα χέρια του αν είναι αλήθεια ότι όσοι πηδήξουν τις φωτιές του Κλήδονα θα παντρευτούν και λέει «σώπα, καημένε, αυτά είναι σολομωνική» και ταυτοχρόνως γυρίζει το φλιτζάνι. Αυτές οι ταινίες είναι ζωντανά μαθήματα Λαογραφίας -«Η κυρά μας η μαμή», η «Μανταλένα» και τόσες άλλες. Τις προβάλλουμε και στους φοιτητές στο πλαίσιο των μαθημάτων.

Διαδίκτυο, social media και «διάχυση πολιτισμικών προτύπων»

-Τα τοπικά έθιμα παραμένουν «ζωντανά» στις απομακρυσμένες από τα αστικά κέντρα περιοχές -όπως η Βόρεια Ελλάδα και κάποια μικρά νησιά των Δωδεκανήσων;

Αυτό ίσχυε μέχρι πριν από μία – δύο δεκαετίες. Τώρα πια, με την ανάπτυξη του διαδικτύου και με τα πολιτισμικά πρότυπα τα οποία προβάλλουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουμε το φαινόμενο που λέγεται ‘διάχυση πολιτισμικών προτύπων’. Που σημαίνει ότι απλώς κρατάνε περισσότερο την παράδοση. Κυρίως, όπως είπατε, η Βόρεια Ελλάδα και κατά δεύτερο λόγο, κάποια νησιά -λιγότερο- τα οποία είναι μεν απομονωμένα, φαίνεται όμως ότι έχουν τον τουρισμό ο οποίος φέρνει πολλές και διάφορες πολιτισμικές εξελίξεις.

Το γεγονός ότι η Βόρεια Ελλάδα πράγματι κρατάει παλαιότερες μορφές εθίμων οφείλεται βέβαια και στο προσφυγικό στοιχείο. Το οποίο κατά κύριο λόγο μεταφέρθηκε από τη Μικρά Ασία, από τη Θράκη και εγκαταστάθηκε εκεί. Διότι το προσφυγικό στοιχείο κρατάει πολύ περισσότερο τα έθιμα του, ακριβώς διότι τα θεωρεί στοιχεία της ταυτότητας του και μέσα σύνδεσης με την πατρίδα που άφησαν πίσω οι πρόγονοι του.

-Αλήθεια, πώς είναι το Πάσχα στη Θράκη; Ρωτώ λόγω Δημοκριτείου Πανεπιστημίου. 

Δεν έχω κάνει Πάσχα στη Θράκη, διότι είμαι από τη Σάμο και πάντα στις πασχαλινές διακοπές βρίσκομαι εκεί. Αλλά το έχω μελετήσει.

Κατ′ αρχάς στις περιοχές που υπάρχει το μειονοτικό στοιχείο -γιατί δεν υπάρχει σε όλη τη Θράκη- πρέπει να σας πω ότι υπάρχει απόλυτη συνύπαρξη.

Στην Κομοτηνή, για παράδειγμα, όπου είναι αρκετό το μειονοτικό στοιχείο, θα δει κανείς έναν εξαιρετικό σεβασμό από πλευράς των μουσουλμάνων στις δικές μας τελετουργίες και σε πολλά στενά από τα οποία περνάει ο Επιτάφιος -υπάρχουν βίντεο και φωτογραφίες γι αυτό που σας λέω- βγαίνουν οι μουσουλμάνοι καμιά φορά και με κεριά στα χέρια ή ανάβουν καντήλια. Ο ίδιος σεβασμός υπάρχει και στις μουσουλμανικές γιορτές από πλευράς των χριστιανών. Διότι υπάρχει μία απολύτως αρμονική σε αυτά τα πράγματα συνύπαρξη. Είναι η παράδοση της Βυζαντινής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας των πολυ-πολιτισμικών και πολυεθνικών κοινωνιών. Το τελευταίο μέρος που έχει μείνει ζωντανή η παράδοση είναι βέβαια, η Θράκη λόγω της μειονότητας.

Από την άλλη πλευρά βέβαια, πρέπει να ξέρετε ότι όσον αφορά τα πασχαλινά έθιμα στη Θράκη, ακριβώς επειδή υπάρχουν πολλά πληθυσμιακά στοιχεία έχουμε και πολλές -συνυπάρχουσες- διαφορετικές παραδόσεις.

Εάν πάρουμε ως παράδειγμα την Κομοτηνή, που είναι και η έδρα του Τμήματος και του Πανεπιστημίου, έχουμε: Τους ντόπιους τους Κομοτηναίους που είναι σχετικά λίγοι, τους Ανατολικοθρακιώτες, τους Ανατολικορουμελιώτες (που ήρθαν από τη σημερινή νότια Βουλγαρία), τους Κωνσταντινοπολίτες, τους Ίμβριους και τους Τενέδιους, τους Πόντιους, τους Καππαδόκες, τους Σαρακατσάνους. Ο καθένας από αυτούς έχει τη δική του παράδοση και τα δικά του έθιμα. Και τελούνται όλα αυτά μαζί, ανάλογα με την καταγωγή του καθενός. Έχει μεγάλη πολυμορφία και πολυχρωμία το Πάσχα στη Θράκη.

* Απόσπασμα από το βιβλίο «Οι εορτές του Πάσχα στην ελληνική ορθόδοξη εθιμοταξία» του καθηγητή κ. Εμμ. Βαρβούνη.