Τα «Πρώτα σχολεία»

Ο Καποδίστριας ανέφερε: «Η Ενετική πολιτική εφοβείτο την υπεροχή του Ελληνικού πνεύματος και προσεπάθη να καταβάλει τούτο δια της αμαθείας». Πράγματί επί Ενετοκρατίας δεν επιτρεπόταν η δημόσια εκπαίδευση. Κάποιοι από τους άρχοντες κατόρθωναν να μορφώνουν τα παιδιά τους, αρχικά ιδιωτικά στα Κύθηρα και στη συνέχεια στα πανεπιστήμια της Ιταλίας. Έτσι έχουμε αρκετούς και σπουδαίους Κυθήριους διανοούμενους και κατά την εποχή εκείνη. Ενδεικτικά αναφέρω τους: Χριστόφορο Κοντολέοντα, σοφό της εποχής του, τον Ιωάννη Καττούνιο, κορυφαίο Αριστοτελικό φιλόσοφο και τον Γεώργιο Μόρμορη, ιατροφιλόσοφο και λογοτέχνη. Η Ενετοκρατία καταλύθηκε από τον Μ. Ναπολέοντα και από τους Γάλους επιτράπηκε να ιδρυθούν τα πρώτα σχολεία. Τότε ιδρύθηκε στην Κέρκυρα και η φημισμένη Ιόνιος Ακαδημία. Η δημόσια εκπαίδευση συνεχίστηκε και εδραιώθηκε επί Αγγλοκρατίας, δεδομένου ότι αυτό επίτασσε το 23^ο άρθρο τού Συντάγματος του νεοσύστατου «Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων». Η ανέγερση των σχολικών κτηρίων αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο. Σίγουρα η Αγγλική διοίκηση και συγκεκριμένα ο διοικητής της νήσου, Ιωάννης Μάκφελ, αξιωματικός του μηχανικού, που αν και ο ίδιος δεν ήταν μηχανικός είχε πολλές τεχνικές γνώσεις, βοήθησε στην επιτυχή διεκπεραίωση των κτισμάτων. Αυτό που είναι απολύτως βέβαιο είναι ότι στα Κύθηρα οι τεχνίτες είχαν τη δυνατότητα να κτίζουν κτήρια όπως τα σωζόμενα μέχρι σήμερα σχολικά κτήρια, δηλαδή της Χώρας, των Φρατσίων, του Μυλοποτάμου, της Μηλαπιδέας, των Καστρισιανίκων και του Ποταμού. Ήξεραν πολύ καλά τη λιθοδομή και το «κλείδωμα» της καμάρας. Επίσης την εξόρυξη και την καλλιτεχνική λάξευση του πωρόλιθου. Πλείστα έργα στα Κύθηρα παλαιοτέρων εποχών σώζονται και το μαρτυρούν. Ενδεικτικά αναφέρω τα τεράστια πέτρινα τόξα – γεφύρια (βόλτα) που ακόμα συναντάμε στα λαγκάδια των Κυθήρων, εκεί που υπήρχαν νερόμυλοι. Μα και τα περίτεχνα καμπαναριά που πολλά από αυτά έφτιαξαν οι περίφημοι μάστορες του νησιού, οι Ντούριδες (Κομηνοί). Ακόμα και τα περίφημα πέτρινα και μεγάλα γεφύρια από Κυθήριους κατασκευάστηκαν. Ελάχιστοι ειδικοί, ονομαζόμενοι «Μασόνοι» ήλθαν, ειδικευμένοι στην τήρηση των ευθείων γραμμών στα επιμήκη γεφύρια. Αν δεν υπήρχαν οι ικανοί Κυθήριοι μάστορες δεν θα γίνονταν αυτά τα έργα. Εξάλλου όταν ολοκληρώθηκε το πρώτο γεφύρι, αυτό στον δρόμο για τα Μυρτίδια, ο χτίστης του το πρώτο βράδυ έμεινε προσευχόμενος στην Παναγία, κάτω από την καμάρα του, για να μην πέσει από τον δυνατό αέρα. Αυτός αισθανόταν ότι ήταν ο υπεύθυνος της στερεότητας του έργου και όχι κάποιος Άγγλος.

Ας επανέλθουμε στα σχολικά κτήρια. Για τα δύο, Ποταμού και Μηλαπιδέας ξέρουμε πως η θέση τους πάνω σε λόφο, για να δεσπόζουν ως φάροι, επελέγησαν από Κυθήριους. Για δύο επίσης, για αυτό της Μηλαπιδέας και του Μυλοποτάμου γνωρίζουμε λεπτομέρειες από εντοιχισμένες πλάκες που ακόμα βρίσκονται πάνω από τις θύρες τους. Οι επιγραφές δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία. Του Μυλοποτάμου η επιγραφή αναφέρει: «Αισθητικοί των ωφελίμων της ανατροφής, εμψυχωθέντες από πατριωτισμόν οι Μυλοποταμίται μ’ όλα των τα δυνατά και κόπους, ανύψωσαν ταύτην την σχολήν εις αφιέρωσιν των μετεγενεστέρων. 1825 Προεστώς Αθαν. Καρύδης, Πρωτομάστωρ Παν. Στρατηγός». Τι ποιο σαφές! Οι Μυλοποταμήτες το έχτισαν με πρωτομάστορα τον Παν. Στρατηγό και προεστό τον Αθαν. Καρύδη. Και είχαν σαφή λόγο. Τη συναίσθηση, πόσο ωφέλιμη είναι η ανατροφή για τα παιδιά τους. Η επιγραφή στη Μηλαπιδέα αναφέρει:“Ευχάριστοι προς την παρούσαν Διοίκησιν οι Λιβαδίται δια την ανατροφήν των τέκνων των, εκτελούντες ομόφωνοι της Αυτού Εξοχότητος Λόρδου Φρειδερίκου Αδαμ τας πατρικάς φροντίδας επί τούτου του επιπέδου παρά του ζηλωτού πατριώτου Ιουλίου Κασιμάτη, δωρηθέντος, χορηγήσαντες θεληματικώς την εργασίαν, την δε οικοδομήν εν χρήσει κοινής σχολής ανήγειραν” MDCCCXXV”. (1825) Και εδώ τα πράγματα είναι σαφέστατα. Οι Λιβαδίτες για την ανατροφή των τέκνων τους το ανήγειραν, σε οικόπεδο που δώρισε ο Ιούλιος Κασιμάτης. Ο «Λόρδος Φρειδερίκος Άδαμ» ήταν Ύπατος Αρμοστής του Ιονίου κράτους και αντικαταστάτης του αιμοσταγούς Μέντλαντ. Το πιθανότερο είναι ποτέ να μην ήρθε στα Κύθηρα. Οι αναφερόμενες «πατρικές φροντίδες» φαίνεται να μην ήταν μόνο σχήμα λόγου ή διπλωματική τακτική, αλλά διαταγή εκ των άνωθεν να συμπεριληφθεί μια τέτοια αναφορά. Ακόμα και στο λόγος που εκφώνησε παρουσία των τοπικών αρχών ο μεγάλος Κυθήριος δάσκαλος Πέτρος Μαρσέλλος (η μορφή του κοσμεί το προαύλιο χώρο του Ναού των Καρβουνάδων) κατά την ημέρα που εγκαινιάστηκε το σχολείο του Μυλοποτάμου, προφανώς αναγκαστικά περιέλαβε τις φράσεις: «Λάμπει ο μέγας αρμοστής λόρδ Φρειδερίκος και ως άλλος ήλιος επιχέει τας ακτίνας του. Λάμπει εις την ημετέρα πατρίδα ο Εκλαμπρότατος διοικητής Ιωάννης Μάκφελ…». Το: «προφανές αναγκαστικά» δεν είναι αυθαίρετο συμπέρασμά μου, ήταν γνωστό το φρόνιμα του δασκάλου και η διδαχή του υπέρ της ένωσης της Επτανήσου με την μητέρα Ελλάδα και έχει διασωθεί δικό του ποίημα αφιερωμένο στην Ελλάδα και την επανάσταση του 1821. Που καταλήγει: «Η κοινή πατρίς φωνάζει και μετά δακρύων κράζει. – Έως πότε η αγνοία; Ζήτω η ελευθερία».

Θα τελειώσω με γραπτές μαρτυρίες για τη φιλομάθεια των Κυθηρίων που καταργούν τον μύθο πως τάχα οι Τσιριγώτες έστελναν τα παιδιά τους στο σχολείο αναγκαστικά, γιατί αλλιώς πατέρας και γάιδαρος θα υποχρεώνονταν σε πρόσθετη αγγαρείας στα δημόσια έργα.  Ο Frank Marcet, Γάλλος φιλέλληνας που σε ηλικία μόνο 23 ετών έφερε το 1826 χρήματα για τον απελευθερωτικό αγώνα της Ελλάδας, περνώντας από τα Κύθηρα έγραψε μεταξύ άλλων: «Όλα τα παιδία έσπευσαν να γραφτούν και ενώ πριν 18 μήνες υπήρχαν πολύ λίγα άτομα που γνώριζαν ανάγνωση, ιδιαίτερα στα χωριά, τώρα είναι ελάχιστα τα παιδιά που αγνοούν τις τέσσερις πράξεις της αριθμητικής. Υπάρχουν, επίσης, αρκετοί ενήλικες που φοιτούν στα σχολεία μαζί με τα παιδιά. Επισκεφτήκαμε το μεγαλύτερο από τα σχολεία. Ο ζήλος και η επιμέλεια των παιδιών ήταν κάτι το καταπληκτικό και δεν νομίζω πως κάνω λάθος λέγοντας ότι γράφουν, διαβάζουν και λογαριάζουν καλύτερα απ’ ότι τα δικά μας σχολεία. Με πέντε ή έξη μαθήματα τα παιδιά είναι σε θέση να γράφουν με τέτοιο τρόπο, ώστε τα κείμενά τους να διαβάζονται από οποιονδήποτε. Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο πόσο η ευφυΐα των παιδιών αυτών ξεπερνά την ευφυΐα των δικών μας παιδιών και πόσο μεγάλη εξέλιξη μπορούν να έχουν».

Και άλλη μαρτυρία είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική. Προέρχεται από τον Άγγλο αξιωματικό του Υγειονομικού, John Davy, που μεταξύ άλλων έγραψε: «Όταν επισκέφτηκα το Τσιρίγο, το καλοκαίρι του 1827, περίπου 1.300 αγόρια και κορίτσια (σε πληθυσμό 13.000) φοιτούσαν σε σχολεία. Υπήρχαν 8 δημόσια σχολεία και 6 ιδιωτικά, που λειτουργούσαν σύμφωνα με τη Λαγκαστριανή (αλληλοδιδακτική) μέθοδο και με δαπάνη 370 λιρών. Ένα από αυτά λειτουργούσε αποκλειστικά για κορίτσια κι είχε 120 μαθήτριες που διδάσκονταν από μια δασκάλα, μια βοηθό κι ένα γέρο παπά, ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Η δασκάλα δίδασκε, επίσης, το «Αγγλικό σύστημα ραπτικής» που το είχε μάθει από μια μετάφραση που είχε κάνει ο δικαστής του νησιού».

Συμπερασματικά: Οι Κυθήριοι, έχοντας διακαή πόθο για μόρφωση και εξαιρετική ευφυΐα, έχτισαν μόνοι τους τα σχολεία που θα μορφώνονταν τα παιδιά τους. Η μόνη ουσιαστική βοήθεια που έλαβαν ήταν από το Σύνταγμα του τόπου τους, που επέτρεπε τη δημόσια εκπαίδευση. Εξάλλου και μετά την Αγγλοκρατία τα σχολικά κτήρια (ακόμα και αυτό του Γυμνασίου) εξακολούθησαν να χτίζονται από τους ίδιους τους Κυθήριους. Άριστοι Κυθήριοι μάστορες μπορούσαν να χτίζουν τέτοια κτήρια. Ας σημειώσουμε ότι επί Αγγλοκρατίας, δίχως την παραμικρή συμμετοχή των Άγγλων, χτίστηκε ο περίλαμπρος ναός των Μυρτιδίων. Κατά συνέπεια ο όρος «Αγγλικά» δεν αποδίδει την ουσία αυτών των ιστορικών κτηρίων. Ίσως καλύτερα θα ήταν να τα λέμε με περηφάνια τα «Πρώτα σχολεία», γιατί εκείνη την εποχή, πράγματι, ελάχιστοι ήταν οι τόποι που σε κάθε κεφαλοχώρι υπήρχε σχολείο, μη εξαιρουμένων και των άλλων Επτανήσων.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΦΕΒΡΟΥΑΡΊΟΥ 2021 ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ»