Τα πυρηνικά όπλα της Ουκρανίας: Μύθοι και πραγματικότητα

Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου αφηγήματος, έχει υποστηριχθεί σε ρωσικά ΜΜΕ (αρχές Μαρτίου), επικαλούμενα πηγή που δεν κατονομάστηκε, και πως η Ουκρανία θα μπορούσε να φτιάξει μια βασισμένη σε πλουτώνιο «βρώμικη βόμβα»– ενώ πριν την εισβολή ο Πούτιν είχε πει σε ομιλία του πως η Ουκρανία χρησιμοποιούσε σοβιετική τεχνογνωσία για να δημιουργήσει δικά της πυρηνικά όπλα, κάτι που θα αντιστοιχούσε σε προετοιμασία επίθεσης στη Ρωσία. Η ουκρανική κυβέρνηση, από πλευράς της, έχει διαψεύσει κατηγορηματικά ότι σχεδιάζει να ξαναμπεί στο «κλαμπ» των χωρών με πυρηνικά όπλα– δεδομένου ότι η χώρα κάποια στιγμή διέθετε το τρίτο μεγαλύτερο πυρηνικό οπλοστάσιο στον κόσμο, το οποίο εγκατέλειψε το 1994 και έγινε μια από τις ελάχιστες χώρες στον κόσμο οι οποίες εγκατέλειψαν τα πυρηνικά τους όπλα.

Το κεφάλαιο της μεταψυχροπολεμικής ιστορίας που ακούει στο όνομα «πυρηνικά όπλα της Ουκρανίας» είναι αρκετά ιδιαίτερο, και αποκτά ιδιαίτερη σημασία δεδομένων των τελευταίων εξελίξεων. Κάποιοι επιχειρηματολογούν πως αν η Ουκρανία δεν είχε δώσει τα πυρηνικά της ίσως να ήταν ασφαλής– και τέτοιες προσεγγίσεις θα μπορούσαν να είναι επικίνδυνες στην εποχή που φαίνεται να έχει αρχίσει με τη ρωσική εισβολή.

Το κατά πόσον υπάρχει βάση σε αυτές τις θεωρίες είναι ένα από τα θέματα για τα οποία μίλησε στη HuffPost Greece η Dr. Μαρία Ροστ Ρούμπλι, αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολιτικής και Διεθνών Σχέσεων του Monash University (Αυστραλία). Η κ. Ρούμπλι διερεύνησε το θέμα του ουκρανικού πυρηνικού οπλοστασίου το 2015, και εξηγεί τι ακριβώς ίσχυε στο παρελθόν, τι ισχύει αυτή τη στιγμή και κατά πόσον το ενδεχόμενο μιας Ουκρανίας με πυρηνικά όπλα είναι υπαρκτό ή όχι.

Τα πυρηνικά όπλα της Ουκρανίας

«Όταν η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε το 1991, η Ουκρανία έγινε η τρίτη μεγαλύτερη πυρηνική δύναμη στον κόσμο, πίσω από τη Ρωσία και τις ΗΠΑ. Είχαν περίπου 1.900 στρατηγικά πυρηνικά όπλα και 2.500 τακτικά πυρηνικά όπλα. Αυτά είχαν κατασκευαστεί στη Ρωσία, όχι στην Ουκρανία, μα με την κατάρρευση της και την ανεξαρτητοποίηση της Ουκρανίας, βρέθηκαν σε ουκρανικό έδαφος» εξηγεί η κ. Ρούμπλι.

Ωστόσο ένα πυρηνικό όπλο δεν είναι ένα όπλο «όπως όλα τα άλλα»: Απλά και μόνο η κατοχή του δεν σημαίνει πως κάποιος μπορεί να το χρησιμοποιήσει– και στην περίπτωση της Ουκρανίας μετά τον «σεισμό» που προκάλεσε η κατάρρευση της ΕΣΣΔ, αυτό ήταν κάτι που δεν ήταν δυνατόν να συμβεί: «Όχι, δεν ήταν σε θέση να τα χρησιμοποιήσουν, επειδή δεν είχαν πρόσβαση στους κωδικούς διοίκησης. Κάποια στιγμή πιθανώς θα μπορούσαν να τους είχαν βρει, οι περισσότεροι αναλυτές συμφωνούν στο ότι θα μπορούσαν να το είχαν κάνει. Μα η συντήρηση και η χρήση πυρηνικών όπλων περιλαμβάνει πολύ περισσότερα πέρα από το να έχεις απλά τους κωδικούς», τονίζει η κ. Ρούμπλι. Αν και υπήρχαν και κάποιες πιο «απλές» βόμβες ελεύθερης πτώσης, ο αριθμός τους είναι άγνωστος και «εκείνη την περίοδο δεν ήταν λειτουργικά πάνω από 10 βομβαρδιστικά. Και δεν υπήρξε διαφωνία μεταξύ Μόσχας και Κιέβου για τις βόμβες ελεύθερης πτώσης, οπότε βασικά θεωρούμε ότι ο αριθμός τους ήταν χαμηλός...η Μόσχα ανησυχούσε πιο πολύ για τα πυρηνικά όπλα που μπορούσαν να τοποθετηθούν σε πυραύλους».

Όπως τονίζει η κ. Ρούμπλι, η ουκρανική πλευρά θα μπορούσε να είχε βρει τρόπο να ξαναγράψει τους κώδικες εκτόξευσης, ωστόσο θα έπρεπε επίσης να αλλάξουν και τα συστήματα καθοδήγησης- στόχευσης για να είναι δυνατή η χρήση των πυρηνικών όπλων- στην ουσία το λογισμικό εντός των πυρηνικών όπλων που τους λέει πού να πάνε. Ωστόσο «θα χρειάζονταν πολύ περισσότερα για να μπορέσει η Ουκρανία να τα διατηρήσει και να τα χρησιμοποιήσει, επειδή πρέπει να μπορείς να τα συντηρήσεις- για παράδειγμα, υπάρχει τρίτιο (αέριο) μέσα στα πυρηνικά όπλα, και η ημιζωή του είναι κάτι παραπάνω από 10 χρόνια. Και να μπορέσει η Ουκρανία να βρει τρόπο να παράξει τρίτιο μόνη της, θα ήταν σχεδόν αδύνατον, οπότε πιθανότατα θα έπρεπε να πάνε στη μαύρη αγορά. Επίσης θα έπρεπε να είχαν βρει τρόπο να εκσυγχρονίζουν και να συντηρούν τους πυραύλους, που θα ήταν επίσης σχεδόν αδύνατον, επειδή δεν είχαν τις τεχνικές δυνατότητες. Και, επίσης, μόνο η ιδέα πως θα έκαναν τέτοια πράγματα…ενώ οι ΗΠΑ και η Ρωσία θα έμεναν άπραγες; Απλά δεν είναι ρεαλιστικό σαν υπόθεση, θα ήταν πραγματικά πολύ δύσκολο να το κάνουν, και το κόστος θα ήταν τεράστιο».

Όπως προαναφέρθηκε, η Ουκρανία ήταν μια από τις λίγες χώρες που έχουν εγκαταλείψει μόνες τους τα πυρηνικά τους όπλα: Στο μικρό αυτό «κλαμπ» ανήκουν η Νότια Αφρική και οι τρεις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες- η Ουκρανία, το Καζακστάν και η Λευκορωσία. «Η Λευκορωσία και το Καζακστάν τα έδωσαν αμέσως, ενώ η Ουκρανία τα κράτησε για ένα χρονικό διάστημα- δεν τα παρέδωσε μέχρι το 1994».

Τα ανταλλάγματα

Ποια ήταν όμως τα ανταλλάγματα που έλαβε η Ουκρανία για να δώσει τα πυρηνικά της όπλα; «Οι ΗΠΑ και η Ευρώπη πίεζαν πολύ την Ουκρανία να μπει στη συνθήκη για τη μη διάδοση των πυρηνικών όπλων (ΝΡΤ) και αυτό που έλεγαν ήταν πως, αν θέλετε να γίνετε μέρος της Δύσης, αν θέλετε να γίνετε αποδεκτοί στη διεθνή κοινότητα, αν δεν θέλετε να γίνετε κράτος- παρίας (rogue state), τότε πρέπει να παραδώσετε αυτά τα πυρηνικά όπλα. Οπότε δεν ήταν ακριβώς πως η Ουκρανία μπορούσε να τα κρατήσει και να είναι μέρος της διεθνούς κοινότητας– αν τα κρατούσαν, θα γίνονταν σαν τη Βόρεια Κορέα, ή το Ιράν- οπότε αυτό που πήραν ήταν αποδοχή στη διεθνή κοινότητα. Το άλλο που έλαβαν ήταν το Μνημόνιο της Βουδαπέστης για διαβεβαιώσεις ασφαλείας που δόθηκαν σε σχέση με την ένταξή τους στην ΝΡΤ, από ΗΠΑ, Ρωσία και Ηνωμένο Βασίλειο. Δυστυχώς, η Ρωσία το παραβίασε, ο Πούτιν το παραβίασε. Ωστόσο πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι δεν είναι συνθήκη, είναι σημαντικό να το αναγνωρίζουμε αυτό, είναι ένα μνημόνιο. Είπαν ότι θα πήγαιναν στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και θα συσκέπτονταν, αυτή είναι η λέξη, “consult”. Οπότε δεν υπήρξε ποτέ κάποια πρόνοια/ εγγύηση. Δεν ήταν έτσι- είπαν ότι θα συσκεφθούμε και θα πάμε στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Επίσης, έλαβαν οικονομική αποζημίωση».

Θα ήταν ασφαλέστερη η Ουκρανία με πυρηνικά;

Στο ουσιώδες αυτό ερώτημα- το αν η Ουκρανία θα μπορούσε να είχε εγγυηθεί μόνη της την ασφάλειά της κρατώντας τα πυρηνικά αυτά όπλα- η κ. Ρούμπλι απαντά κατηγορηματικά «όχι»: «Η Ουκρανία δεν θα ήταν ασφαλέστερη, επειδή η Ρωσία δεν θα είχε μείνει άπραγη ενώ η Ουκρανία έπαιρνε τον χρόνο που χρειαζόταν για να συντηρήσει και εκσυγχρονίσει τα πυρηνικά όπλα και τα οχήματα παράδοσής τους. Τότε η Ρωσία προέβαινε σε κάθε είδους απειλές, πως θα τους έκοβε το αέριο, έβγαζε διαβατήρια σε πολίτες της Κριμαίας, έκαναν διάφορα προσπαθώντας να πιέσουν την Ουκρανία να δώσει τα πυρηνικά όπλα. Πιστεύω πως η Ρωσία θα είχε εισβάλει πολύ νωρίτερα εάν η Ουκρανία δεν είχε δώσει εκείνα τα πυρηνικά όπλα. Δεν θα είχαν επιτρέψει στην Ουκρανία να τα κρατήσει».

Έχει δείξει η Ουκρανία πρόθεση να επανεξοπλιστεί με πυρηνικά όπλα;

Φτάνοντας στο σήμερα και στους ρωσικούς ισχυρισμούς περί επιδίωξης απόκτησης πυρηνικών όπλων από την Ουκρανία, η κ. Ρούμπλι τονίζει ότι «δεν υπάρχει κανένα απολύτως στοιχείο που να υποστηρίζει τους ισχυρισμούς Πούτιν πως η Ουκρανία δουλεύει πάνω σε πυρηνικά όπλα ή όπλα μαζικής καταστροφής. Είναι απολύτως ψευδές κατασκεύασμα. Δεν γνωρίζω κάποια τέτοια ρητορική από την Ουκρανία…τίποτα τέτοιο δεν έχει έρθει από την πλευρά Ζελένσκι ή από ανώτερα στελέχη του αμυντικού κατεστημένου».

Σε θεωρητικό επίπεδο, ωστόσο, θα μπορούσε η Ουκρανία να αποκτήσει ξανά πυρηνικά όπλα, δεδομένου ότι έχει πυρηνικούς σταθμούς;

«Έχουν πολιτικό πυρηνικό πρόγραμμα, δεν έχουν στρατιωτικό πυρηνικό πρόγραμμα. Και πολλά που θα χρειάζονταν, η Ουκρανία απλά δεν τα έχει. Χρειάζεσαι εγκαταστάσεις εμπλουτισμού/ επαναεπεξεργασίας ουρανίου- δεν έχουν. Θα έπρεπε να μπορείς να παράξεις τρίτιο- δεν μπορούν. Υπάρχουν πολλά τμήματα/ εξαρτήματα που απαιτούνται για τα πυρηνικά όπλα- τις ίδιες τις κεφαλές- και τα οχήματα παράδοσης (φορείς), που επίσης δεν έχουν. Κοιτάξτε, οι Ουκρανοί επιστήμονες είναι έξυπνοι, θα μπορούσαν να αναπτύξουν τέτοια πράγματα σε βάθος χρόνου, αλλά υπάρχουν πολύ αυστηροί μηχανισμοί ελέγχου εξαγωγών για υλικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα πρόγραμμα πυρηνικών όπλων. Πώς θα μπορούσε να τους παρακάμψει αυτούς η Ουκρανία; Θα πήγαιναν στη μαύρη αγορά; Θα έκαναν σαν το Ιράν, τη Λιβύη και τη Βόρεια Κορέα; Επειδή αυτό θα ήταν η μόνη επιλογή. Αυτά τα ευαίσθητα πυρηνικά υλικά δεν θα πωλούνταν στην Ουκρανία, λόγω των μηχανισμών που έχουν στηθεί γύρω από την ΝΡΤ».

Ωστόσο, πέρα από τις γνωστές πυρηνικές κεφαλές, υπάρχουν και οι διαβόητες «βρώμικες βόμβες» (dirty bombs): Πρόκειται για βόμβες συμβατικών εκρηκτικών, οι οποίες διαθέτουν επίσης ποσότητα ραδιενεργού υλικού, το οποίο εξαπλώνουν κατά την έκρηξή τους, μολύνοντας με ραδιενέργεια μια μεγάλη περιοχή, στο πλαίσιο μιας ραδιολογικής επίθεσης. Εδώ τα πράγματα είναι σίγουρα διαφορετικά- αλλά και πάλι, η κ. Ρούμπλι τόνισε ότι αυτό είναι αβάσιμο ως ενδεχόμενο: «Μια χώρα, ένα κράτος, δεν πρόκειται να επενδύσει για την ασφάλειά του σε βρώμικες βόμβες. Βρώμικη βόμβα είναι όταν παίρνεις ραδιενεργό υλικό και το βάζεις μαζί με συμβατικό εκρηκτικό. Εκρήγνυται και διασπείρει το ραδιενεργό υλικό. Είναι πραγματικά ένας τρόπος να προκαλέσεις πανικό και θανάτους αμάχων, μα στρατιωτικά δεν είναι χρήσιμο, οι στρατοί δεν φτιάχνουν αποθέματα βρώμικων βομβών- στην πραγματικότητα είναι κάτι το οποίο ενδιαφέρει τρομοκρατικές οργανώσεις. Κάθε χώρα με πυρηνικούς σταθμούς θα μπορούσε να φτιάξει βρώμικες βόμβες αν ήθελε, μα δεν ενδιαφέρονται για κάτι τέτοιο, επειδή δεν είναι χρήσιμες στρατιωτικά».

Θα χρησιμοποιούσε πυρηνικά όπλα ο Πούτιν;

Κλείνοντας, το άλλο φλέγον ερώτημα των ημερών μας δεν είναι άλλο από το αν ο Ρώσος πρόεδρος θα μπορούσε να φτάσει στο σημείο να διατάξει τη χρήση πυρηνικού όπλου στο πλαίσιο της σύγκρουσης στην Ουκρανία. Η κ. Ρούμπλι συμμερίζεται την άποψη που υιοθετούν πολλοί ερευνητές και αναλυτές, πως ένα τέτοιο ενδεχόμενο είναι μικρό, «μα δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε, επειδή ο Πούτιν είναι κάποιος που παίρνει ρίσκα, του αρέσει να παίζει παιχνίδια ριψοκίνδυνης πολιτικής. Είναι ήδη στριμωγμένος στη γωνία, και αν νιώσει πως στριμώχνεται ακόμα περισσότερο, υπάρχει ο κίνδυνος να υλοποιήσει αυτές τις απειλές, και να χρησιμοποιήσει για παράδειγμα ένα τακτικό πυρηνικό όπλο, να κάνει κάποια πυρηνική δοκιμή…από άποψης κινδύνου, από κάτω προς τα πάνω, θα μπορούσε να κάνει μια πυρηνική δοκιμή, σε κάποιον ρωσικό χώρο δοκιμών, θα μπορούσε να πυροδοτήσει ένα τακτικό πυρηνικό όπλο κάπου, για παράδειγμα στη Μαύρη Θάλασσα, ή θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ένα τακτικό πυρηνικό όπλο κάπου σε αραιοκατοικημένη περιοχή στην Ουκρανία, σκοτώνοντας μερικούς ανθρώπους, μα κυρίως στέλνοντας ένα μήνυμα. Δεν θα ήθελα να ακούγεται σαν να χτυπώ συναγερμό, νομίζω πως ο κίνδυνος είναι πολύ μικρός, μα υπάρχει, δεν τίθεται θέμα επ’αυτού».

Ακόμα και έτσι, θα μπορούσε μια τέτοια επιλογή να φέρει αποτελέσματα για τον Ρώσο πρόεδρο, στο πλαίσιο μιας στρατηγικής «κλιμάκωσης με σκοπό την αποκλιμάκωση» (escalate to deescalate); «Δε νομίζω. Πιστεύω ότι θα γυρνούσε μπούμερανγκ με πολύ άσχημο τρόπο- νομίζω ότι η χρήση πυρηνικών όπλων θα έκανε όλη τη διεθνή κοινότητα να στραφεί εναντίον του Πούτιν. Για παράδειγμα, η Κίνα και η Ινδία έχουν φανεί απρόθυμες να ταχθούν ενάντια στη Ρωσία, μα σε μια τέτοια περίπτωση δεν θα είχαν άλλη επιλογή από το να ακολουθήσουν όλο τον υπόλοιπο κόσμο εναντίον του Πούτιν. Θα οδηγούσε σε διεθνή κατακραυγή εναντίον του, και αυτό δεν θα ήταν καθόλου σε στρατηγικό του όφελος. Ωστόσο, και πάλι θα μπορούσε να το κάνει – επειδή σκέφτεται διαφορετικά από εμάς».