Ταξιδεύοντας στη Μεσόγειο του 7ου αιώνα π.Χ.

Μόνο μέσω της φαντασίας μπορούμε να επιστρέψουμε σε έναν κόσμο όπου κάποιοι τολμηροί κάτοικοι της αρχαίας Αχαΐας αποφασίζουν μια ημέρα του 7ου π.Χ αιώνα να αρματώσουν ένα πλοίο και να ανοιχτούν προς τα δυτικά. Βρισκόμαστε στην εποχή του δεύτερου ελληνικού αποικισμού. Οι αρχαίοι Ελληνες έχουν ήδη ιδρύσει αποικίες στην Ιωνία και τον Εύξεινο Πόντο και τώρα στρέφονται προς το αντίθετο άκρο.

Για ένα μεγάλο τμήμα της σύγχρονης ιστοριογραφίας αποτελεί, τηρουμένων των αναλογιών, την εποχή των μεγάλων εξερευνήσεων και της δημιουργίας «δικτύων» στον μεσογειακό κόσμο. Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις-κράτη, κτισμένες στα παράλια, συνωστίζονταν σαν «βατράχια γύρω από μια λίμνη», όπως γράφει ο Πλάτων σε μια εικόνα που έμεινε από τότε.

«Διασχίζοντας αυτές τις υδάτινες εκτάσεις, οι Ελληνες μετανάστευαν, ίδρυαν νέες πόλεις, δημιουργούσαν περιφερειακές ταυτότητες και μετέφεραν τις λατρείες, τους μύθους, τις καλλιτεχνικές συμβάσεις και τα τεχνουργήματα, τους αμφορείς και τις φιλοσοφικές ιδέες τους» γράφει ο Ιράντ Μάλκιν στο πρόσφατο «Ενας Μικρός Ελληνικός Κόσμος – Τα Δίκτυα στην Αρχαία Μεσόγειο» (ΠΕΚ, μτφ. Ελσα Βιδάλη).

Με ένα πλοίο, λοιπόν, οι τολμηροί ταξιδευτές, ύστερα από περίπου δύο εβδομάδες, φτάνουν στη Γη των Οινώτρων (ή Λευκανία), που αντιστοιχεί στον αρχαιότερο ιταλικό λαό που κατοίκησε τη Νότια Ιταλία. Η περιοχή σήμερα ονομάζεται Μπαζιλικάτα και βρίσκεται στο νότιο άκρο της χερσονήσου: όπως βλέπουμε την περίφημη «μπότα», είναι το σημείο που αντιστοιχεί στην καμάρα. Ανάμεσα στην Καλαβρία (τη «μύτη») και την Απουλία (το «τακούνι»).

Από όσα γνωρίζουμε, το σκάφος θα ήταν ευρύχωρο και τα ξάρτια χωρίς ψηλά κατάρτια, με πανιά από καναβάτσο, αλλά μόνο ένα χαμηλό κατάρτι με τετράγωνο πανί – ήταν φτιαγμένο, δηλαδή, για να μεταφέρει φορτίο και όχι για να αναπτύσσει ταχύτητα. Κοντά στην πρύμνη υπήρχε κατά κανόνα ένα μικρό υπόστεγο χωρισμένο σε καμπίνες, οι οποίες προορίζονταν για τον καπετάνιο και τον ιδιοκτήτη.

Από την επαρχία της σημερινής Μπαζιλικάτα προέρχονται οι θησαυροί που εκτίθενται πλέον στο Μουσείο της Ακρόπολης: δείγματα του πολιτισμού που υπήρχε εκεί πριν καταφτάσουν οι Ελληνες και αρχίσουν σιγά-σιγά να εξαπλώνονται σε αυτό που τελικά ονομάστηκε Μεγάλη Ελλάδα.

Περιδέραια, κεχριμπαρένια κοσμήματα, ταφικά κτερίσματα, αλλά και κειμήλια δείχνουν την αλληλεπίδραση με τον ελληνικό πολιτισμό. Οπως ο δίνος (αγγείο ανάμιξης κρασιού) από την Ινκορομάτα, που απεικονίζει τον μύθο του Βελλεροφόντη, και το περιδέραιο από κεχριμπάρι με περίαπτο σε σχήμα δαιδαλικής κεφαλής από το Κιαρομόντε, για να μείνουμε σε δύο παραδείγματα.

Είναι η εποχή που πρέπει να φανταστούμε τους έλληνες εμπόρους να αλωνίζουν στη Μεσόγειο κατά μήκος και πλάτος. Με τον καιρό θα αποκτήσουν ολοένα και περισσότερα πόστα. Ειδικά τον 6ο και 5ο αιώνα π.Χ. τους έβλεπαν στα λιμάνια της νότιας Ρωσίας να παζαρεύουν σιτάρι για τις ανάγκες της Αθήνας, στις αποβάθρες του Πειραιά να φορτώνουν ελαιόλαδο για τις αποικίες της Μαύρης Θάλασσας, στη Βηρυττό να προμηθεύονται ξυλεία από τους κέδρους του Λιβάνου, στη Μίλητο να διαπραγματεύονται φίνα υφάσματα, τα οποία θα μεταπουλούσαν σε διπλάσια ή τριπλάσια τιμή στην Αθήνα ή τις αγορές της Κάτω Ιταλίας.

Οι λόγοι του αποικισμού είναι λίγο-πολύ γνωστοί. Η σταδιακή αύξηση του πληθυσμού στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο έφερε την ανάγκη για καλλιεργήσιμη γη και προμήθεια σιδήρου και άλλων μετάλλων, όπως και αναζήτηση νέων αγορών. Οι φτωχοί γεωργοί, εξάλλου, ήταν υπερχρεωμένοι και δεν το είχαν σε τίποτε να δοκιμάσουν την τύχη τους αλλού. Με έναν τέτοιο τρόπο στην περιοχή της σημερινής Μπαζιλικάτα ιδρύθηκε το Μεταπόντιο από τους Αχαιούς, η Σύρις από την Κολοφώνα της Ιωνίας (ήδη αποικία της Αττικής) και η Ηράκλεια από τους Θούριους (επίσης αποικία των Αθηναίων).

Η μητρόπολη έστειλε τη δική της ομάδα (αποικία), με επικεφαλής έναν «οικιστή», ο οποίος πρώτα επισκέφθηκε τους Δελφούς για να πάρει τον λεγόμενο ιδρυτικό χρησμό. Στη συνέχεια ξεκίνησε με την ομάδα του και όταν έφτασε καθόρισε τις τελετουργίες της νέας κοινωνίας («τα νόμιμα»), σχεδίασε τον διαχωρισμό των εδαφών και διένειμε τις εκτάσεις γης (κλήρους) στους αποίκους αλλά και στους θεούς (ιερά εδάφη, τεμένη). Πριν απ’ όλα, πάντως, με το που έδεσε στο λιμάνι θα έτρεξε στον ναό του Ποσειδώνα –ή του Ασκληπιού– για να προσφέρει θυσίες ευχαριστώντας για την αίσια έκβαση του ταξιδιού.

Προφανώς, στο νέο μέρος οι πρώτοι άποικοι αντίκριζαν τον τοπικό πολιτισμό, τα τεχνουργήματα της περιοχής, τα ήθη και τα έθιμα. Ξεκινούσε έτσι ένα αλισβερίσι ανάμεσα σε ιδέες, συμβουλές για την χρήση αντικειμένων και μοτίβα για την τέχνη. Οι ντόπιοι -τεχνίτες, κεραμοποιοί, αγγειοπλάστες- επηρεάζονταν από την ελληνική παραγωγή.

«Ελληνες και μη Ελληνες συναλλάσσονταν συνεχώς. Στις “ευβοϊκές” Πιθηκούσσες (στον κόλπο της Νάπολης) βρίσκουμε έργα κορίνθιων τεχνιτών, σκαραβαίους-σφραγίδες από τη βόρεια Συρία και επιγραφές που μαρτυρούν την παρουσία Φοινίκων. Και αντιστρόφως, οι Ευβοείς μπορεί να ήταν “εταίροι” στην πρώιμη φοινικική Καρχηδόνα, ενώ βρίσκουμε επίσης ευβοϊκά αντικείμενα στο Σαντ’ Ιμπένα, έναν αυτόχθονα νουραγικό οικισμό στη Σαρδηνία, περιοχή έντονα επηρεασμένη από τον υλικό πολιτισμό των Φοινίκων» γράφει ο Ιράντ Μάλκιν.

Οι ελληνικές αποικίες, εξάλλου, δημιουργούν δικούς τους τύπους νομισμάτων. Υπάρχει, έτσι, ο στατήρ του Μεταπόντιου, που απεικόνιζε και στις δύο όψεις ένα στάχυ, αλλά αργότερα και ο αργυρός διόβολος, που πιθανότατα απεικόνιζε τον θεό Διόνυσο.

Το σημείωμα βασίστηκε στο «Ταξίδι στον αρχαίο κόσμο» του Lionel Casson (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, μτφ. Λίνα Σταματιάδη, 2003) και το «Μεγάλοι Πολιτισμοί: Ετρούσκοι και Ιταλοί» (Editions Gallimard, 1972, 2005). H έκθεση «Οι αρχαίοι πολιτισμοί της Basilicata» φιλοξενείται στο Μουσείο Ακρόπολης έως τις 26 Ιανουαρίου 2025