Θεόδωρος Στάθης-Μπιρμπιλιός – O κήρυκας του Διαφωτισμού στα Κύθηρα το 18ο αι.

Μια εξέχουσα προσωπικότητα του 18ου αι. στα Κύθηρα είναι ο διαπρεπής λόγιος, Θεόδωρος Στάθης-Μπιρμπιλιός, ο οποίος γεννήθηκε στα Σταθιάνικα το 1747 και ανήκει στην οικογένεια των κτητόρων του ναού του Αγίου Ευσταθίου. Ο ναός το 18ο αι. ήταν 5 μερτικά, τα 4 της οικογενείας Στάθη και το 1 της οικογενείας Καλοκαιρινού. Το 1771 ένας από τους μερτικάριους ήταν ο θείος και κηδεμόνας του λογίου, Κοσμάς Στάθης. Επίσης ο πρώτος εξάδελφος του λογίου, πανοσιώτατος ιερομόναχος Μηνάς Στάθης φέρεται κι αυτός ως μερτικάριος το 1772.

Στην απογραφή του 1753 ο πατέρας του λογίου, Γεώργιος, είναι απών και η γυναίκα του Καλή με τα 3 ανήλικα παιδιά της, το Μάρκο, την Ειρήνη και το Θεόδωρο ζουν με τον παππού, Μάρκο Στάθη, στα Σταθιάνικα.

Φαίνεται ότι ο πατέρας πέθανε πρόωρα, πριν το 1760, αφού εν τω μεταξύ απέκτησε και 4ο παιδί το Δημήτρη. Παρακολουθώντας την πορεία της οικογένειας μέσα από τα ληξιαρχικά βιβλία και τις απογραφές βλέπομε ότι από τα αδέλφια του λογίου μόνο ο Μάρκος επέζησε. Μετά το 1760 η μητέρα και τα υπόλοιπα αδέλφια χάνονται. Ο Θεόδωρος από το 1758 εμφανίζεται στη Χώρα κοντά στον αδελφό του πατέρα του, Κοσμά Στάθη, ο οποίος φαίνεται έχει αναλάβει την κηδεμονία των ορφανών ανιψιών του. Ο Κοσμάς Στάθης 64 ετών το 1760, απογράφεται στην ενορία της αγίας Άννας μαζί με τα ανίψια του Θεόδωρο 14 ετών και τον εξάδελφό του Μηνά, που αργότερα έγινε παπάς.

Ο Κοσμάς στις δύο πρώτες απογραφές του 18ου αι. το 1721 και το 1724 δεν εμφανίζεται πουθενά στο νησί. Φαίνεται ότι στα νιάτα του απουσίαζε από τον τόπο και κάποτε γύρισε πλούσιος και εγκαταστάθηκε στη Χώρα. Όπως μαθαίνομε από τη διαθήκη του, αγόρασε σπίτι στην πλατεία του Εσταυρωμένου και εκινείτο με οικονομική άνεση και κοινωνική επιρροή. Όπως έκαναν πολλοί την εποχή εκείνη, που δεν υπήρχαν πιστωτικά ιδρύματα, δάνειζε ποσά και αναφέρει ένα πλήθος δανειοληπτών, στους οποίους μάλιστα χαρίζει ένα μέρος των τόκων. Υπολογίζεται ότι το 1771, έτος που συντάσσει τη διαθήκη του, έχει δανεισμένα περισσότερα από 385 δουκάτα, 100 τσεκίνια βενέτικα και 100 γρόσια. Από όλα τα ανίψια του περισσότερο συνδέθηκε με το Θεόδωρο, τον οποίο πήρε από μικρό κοντά του, μια και δεν δημιούργησε δική του οικογένεια και έμεινε μαζί του μέχρι το θάνατό του. Ίσως, διαβλέποντας την πνευματική υπεροχή του μικρού Θεόδωρου, ανέλαβε να τον μορφώσει και να τον εισαγάγει στην αστική κοινωνία της Χώρας, όπου φαίνεται ότι από πολύ μικρός έχει μια έντονη κοινωνική παρουσία και έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής συναναστρεφόμενος με τους επιφανέστερους της εποχής, αλλά και με λαϊκότερα στοιχεία και τους πρόσφυγες από το Μωριά. Σε ηλικία 11 ετών βαφτίζει ένα παιδί του Ηλία Μαυρομάτη, του οποίου βάφτισε συνολικά 4 παιδιά. Αλλά και σε πλείστες άλλες ληξιαρχικές πράξεις ανακαλύπτομε το Θεόδωρο είτε ως ανάδοχο σε βάπτιση, είτε ως κουμπάρο σε στεφάνωση, είτε ως μάρτυρα σε νοταριακές πράξεις.

Σύμφωνα με την πληροφορία του λογίου Νικολάου-Σοφοκλή Καλούτση, ο Στάθης πήγε στην Κων/πολη και στο Βουκουρέστι, όπου παρακολούθησε μαθήματα του Κορυδαλέως. Όταν γύρισε στα Κύθηρα δίδασκε αρχαία ελληνικά, λατινικά και μαθηματικά. Τούτο μπορεί να επιβεβαιωθεί και από κάποια σπάνια βιβλία της πολύτιμης βιβλιοθήκης του, που περισώθηκαν στο Αρχείο μας με την ένδειξη ex libris Theodori Stathi Citherei, την οποία έγραψε με το ίδιο του το χέρι.

Το 1771 ο Θεόδωρος στεφανώθηκε μια αρχοντοπούλα, την Αικατερίνη Δαρμάρου, από την οικογένεια των κτητόρων του Εσταυρωμένου, με την οποία οικογένεια συνδέθηκε ιδιαίτερα. Το επόμενο έτος γεννήθηκε η κόρη του Παυλίνα. Το 1773 γεννήθηκε η Μαρία και το 1777 ο Νικόλαος. Από τα 3 παιδιά επέζησε μόνο η Μαρία. Το 1782 ο λόγιος πέρασε τη σκληρότερη δοκιμασία, διότι πέθανε «…υ τιμία αρχώντισα Αικατερίνα Δαρμαροπούλα, γυνή του λογιοτάτου κυρ Θεοδώρου Στάθη….» σε ηλικία 29 ετών αφήνοντας τη μοναχοκόρη τους 9 ετών. Το 1778 πέθανε ο Κοσμάς Στάθης και ενταφιάστηκε στον Εσταυρωμένο. Στη διαθήκη του, που συντάχθηκε το 1771, φαίνεται η αδυναμία του προς τον ανιψιό του Θεόδωρο, τον οποίο αφήνει τέλειο και καθολικό κληρονόμο του μαζί με τον αδελφό του Μάρκο. Μάλιστα απαιτεί από τους υπόλοιπους συγγενείς να μην τους δώσουν ποτέ καμίαν ενόχληση. Στο Θεόδωρο αφήνει τα σπίτια του στην πιάτσα του Εσταυρωμένου με όλα, όσα ευρεθούν μέσα σ’ αυτά χρήματα και πράγματα και απαιτεί απ’ αυτόν να φιλοξενεί τον αδελφό του «….να ηναι ης αυτά τέληος και καθοληκός και κήρηος νηκοκήρης και οπόταν βολά ερχαιτε μέσα από το χωρήο ο αδελφός του ο Μάρκος να ημπορή ναν του δήνη αλόκηο εις τα αυτά σπήτηα….» Αναθέτει στο Θεόδωρο να διαχειρισθεί 6 τσεκίνια βενέτικα, για να κάμει καλλιέργειες στον Άγιο Ευστάθιο και στον Άγιο Στέφανο στα Φράτσια, όπου επίσης έχει το γιους πατρονάτο. Ορίζει επίτροπο και επιτηρητή της διαθήκης τον Εμμ. Στάη, τον οποίο παρακαλεί «…να εχη εις την επιμεληάν του και επίσκεψήν του τον ανηψήον του τον Θεοδορή…» Ο Εμμ. Στάης, ο γνωστός ντετορής, ο σφαγιασθείς στα επεισόδια του Κάστρου κατά το 1800, ήταν ο κουμπάρος στο γάμο του Θεόδωρου.

Τον Αύγουστο του 1786 ο Θεόδωρος συντάσσει ιδιόχειρη διαθήκη, διότι πρόκειται να ταξιδέψει «….βουλόμενος εγώ Θεόδωρος Στάθης ποτέ Γεωργίου να μισεύσω από τούτο το νησί, την πατρίδα μου και να περάσω εις άλλα μέρη διά αναγκαίας μου υποθέσεις και φοβούμενος τον αόρατον θάνατον…..» Η διαθήκη έχει το συνηθισμένο τύπο που έχουν οι διαθήκες του 18ου αι. με κάποια λογιότερα στοιχεία και φανερώνει έντονη θρησκευτικότητα με συχνές αναφορές στο θείο. Επίσης φανερώνει την άριστη σχέση που είχε με τον οικογενειακό του περίγυρο, τον αδελφό του και την οικογένεια της συζύγου του, στη μνήμη της οποίας δείχνει μεγάλο σεβασμό και ζητεί να ενταφιασθεί στον Εσταυρωμένο το Δαρμαριάνικο, στην Επισκοπή, στην οικογενειακή εκκλησία της συζύγου του «…εις τον τάφον, οπου ενεταφιάσθη και η ηγαπημένη μου σύζυγος….» Πάνω απ’ όλα όμως στη διαθήκη διαφαίνεται η ακοίμητη φροντίδα για την κόρη του, το μονάκριβο παιδί του και η αγωνία για το μέλλον της. Την αφήνει τέλεια και γενική κληρονόμο του και επειδή είναι ανήλικη, διορίζει 3 επιτρόπους, τον αδελφό του Μάρκο, τον Εμμανουήλ Καλούτση και τον κουνιάδο του Ιωάννη Δαρμάρο, με τον οποίο επιθυμεί να συγκατοικεί μέχρι να παντρευτεί και βέβαια μόνον στην περίπτωση που θα βρεθεί κάποιος καλοήθης και χρήσιμος άνθρωπος και οπωσδήποτε με τη σύμφωνη γνώμη και των 3 προσώπων. Εν εναντία περιπτώσει θα στερηθεί την πατρική περιουσία. Για τον κουνιάδο του Ιω. Δαρμάρο τρέφει μεγάλη αγάπη και είναι άτομο της απολύτου εμπιστοσύνης του, γι αυτό του αναθέτει το παιδί του «…διά την αγάπην οπου γνωρίζω πως της προσφέρει ο ειρημένος κουνιάδος μου, και διατί ελπίζω πως και εις το εξης θέλει την αγαπα ωσάν να την εγέννησε και ο ιδιος…» Ο Εμμανουήλ Καλούτσης, διαπρεπής νομομαθής, από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της εποχής εκείνης στα Κύθηρα, συνδέεται με το Στάθη και ορίστηκε απ’ αυτόν γενικός επίτροπος και εκτελεστής της διαθήκης, επειδή όπως γράφει «…θέλει αγαπά και το παιδί μου, καθώς αγαπούσε και εμένα, εις του οποίου την εμπιστοσύνην παραδίδω αυτό το ορφανόν και τον παρακαλώ να το νουθετη και να του επιστατεύη εις κάθε χρείαν, καθώς ακόμη τον παρακαλω να αγαπα και να ασυστέρη και τον αδελφόν μου Μάρκον και τον προσφιλέστατόν μοι κουνιάδον αυθέντη Ιωάννην Δαρμάρον και την συζυγόν του κυρά Διαμάντα να αγαπουν αυτό το ορφανόν παιδί μου, εις το οποιον ειμαι βέβαιος και να μην αφήσουν να καταφρονεθη και να υπάγη του κακου, ωσάν να μην είχε κανένα εδικόν, αλλά να το κοιτάζουν, να το ερμηνεύουν και να το βοηθουν εις εκεινο οπου του χρειάζεται και αν καμίαν φοράν ηθελε τους κάμη και κανένα σφάλμα να του το συγχωρουν, καθώς ο γονεύς συγχωρει του παιδιου του και να αποδίδουν τα σφάλματά του εις μόνην την αγνωσίαν του..» Ο Στάθης απαιτεί από την κόρη του πλήρη υποταγή, ιδιαιτέρως στο θέμα του γάμου, που σύμφωνα με τα ήθη της εποχής, η νύφη είχε τον τελευταίο λόγο. Όμως και σαν παιδαγωγός είναι επιεικής σε συγγνωστά παραπτώματα. Επιθυμεί να τακτοποιήσει μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια και προνοεί ακόμα και για την περίπτωση που πεθάνει η κόρη του «…προσέτι ανίσως το αωρον του πικρου θανάτου, οπου συνηθίζει συχνάκις να κόπτη την ζωήν του ανθρώπου και εις την αρχήν της ηλικίας και εις την ακμήν της νεότητος ηθελεν υστερήση από την ζωήν παράκαιρα την ηγαπημένην μου θυγατέρα ατεκνον (το οποιον ο Θεός να μην ηθελε μου το δώση μήτε να το ιδω αλλά μήτε να το ακούσω) και εγώ ο δυστυχής διά μεγαλυτέραν μου βάσανον ηθελα ειμαι ζωντανός….» Στην περίπτωση αυτή ορίζει να πηγαίνει όλη η περιουσία μητρικού δικαιώματος στον κουνιάδο του Ιω. Δαρμάρο, καθώς και το μισό από τα κινητά του. Το άλλο μισό με όλα τα ακίνητα από την πατρική περιουσία να πηγαίνουν στον αδελφό του Μάρκο.

Η τελευταία παραγγελία που αφήνει στην κόρη του είναι «…τελευταιον αφήνω και εκ δευτέρου την ευχήν μου εξ ολης μου ψυχης και καρδίας της θυγατρος μου, δίδωντάς της ολοϋστερινήν παραγγελίαν να σέβεται τον Θεόν και να ζη με εκείνην την σεμνότητα, οπου θέλει η χάρις του και αρέσει και εις τους ανθρώπους…» Μετά τη σύνταξη της διαθήκης φαίνεται ότι ο λόγιος δεν απουσίασε από το νησί για μεγάλο χρονικό διάστημα, διότι το 1788 απογράφεται στο σπίτι του με την κόρη του, με την οποία εξακολούθησε να συγκατοικεί μέχρι το θάνατό του. Το 1813 την πάντρεψε σε ηλικία 40 ετών με τον κατά 10 έτη νεότερό της Ιάκωβο Καλλίγερο-Κουρμουλή από το Κατούνι, ο οποίος κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας εξασκούσε επισήμως το επάγγελμα του πρακτικού γιατρού. Από το γάμο αυτό δεν έχομε απογόνους.

Ο Στάθης έζησε όλα τα συνταρακτικά γεγονότα του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αι. Αυτόπτης μάρτυς των αλλαγών των πολιτικών συστημάτων και των ταραχών, συγκλονισμένος από την έλευση των δημοκρατικών Γάλλων και από το στήσιμο του δένδρου της Ελευθερίας στο φόρο του Εσταυρωμένου, αυτός ο διαποτισμένος με τις ιδέες του διαφωτισμού, πανηγυρίζει με την εκφώνηση του περίφημου λόγου του στις 15 Αυγούστου 1797 και εξυμνεί την ελευθερία και την ισότητα.

Το 1803 ο Στάθης διορίζεται από τον Επίσκοπο Άνθιμο Λεβούνη Επισκοπικός Πρωτονοτάριος και Αρχιερατικός Καγγελάριος, αξίωμα στο οποίο παρέμεινε μέχρι το θάνατο του Ανθίμου το 1816. Κατά τα γραφόμενα του Ανθίμου, η Επισκοπή Κυθήρων έμεινε χωρίς πρωτονοτάριο κατά την ταραγμένη περίοδο της αναρχίας μετά τα γεγονότα του 1800. Φαίνεται ότι απέφυγε να εκλέξει κάποιον στη θέση αυτού του ιερού οφφικίου «…δι’ οσα εν ταύτη τη ημετέρα επαρχία ατάκτως και παρανόμως ατοπα επηκολούθησαν, και εφαίνοντό γε επαπειλούμενα…» Το 1803, όταν ηρέμησαν σχετικά τα πράγματα στα Κύθηρα και αποκαταστάθηκε η τάξη, ο Άνθιμος επέλεξε το Στάθη για το αξίωμα του Πρωτονοτάριου, εκτιμώντας τα σπάνια ηθικά και πνευματικά προσόντα του «…νυν δε θείω ελέει γενομένης καταστάσεώς τε και τάξεως,…..επιρρίψαντες τον οφθαλμόν επί τον εν ελλογίμοις κύριον Θεόδωρον Στάθην, ευρόντες και επιγνόντες αυτόν χρηστοηθείας αντιποιούμενον, ικανόν τε και άξιον ειπερ τινα ετερον…»

Ο Στάθης πέθανε το 1819 σε ηλικία 72 ετών και ετάφη στον Εσταυρωμένο, σύμφωνα με την επιθυμία του. Κατά τον Νικόλαο-Σοφοκλή Καλούτση μέχρι το 1891 εσώζετο η επιτύμβια πλάκα με τη χρονολογία ΑΩΙΘ, ενώ η επιγραφή ήταν εφθαρμένη. Κατά τον 20ο αι. το δάπεδο του Εσταυρωμένου ανακαινίστηκε τουλάχιστον δύο φορές και έτσι εξαφανίστηκε ολοσχερώς κάθε ίχνος από τον τάφο του λογίου.

 

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Αλόκηο= φιλοξενία, κατάλυμα (ιταλ. alloggio)

Πρωτονοτάριος= υπεύθυνος της γραμμaτείας, αρχιγραμματέας

Ασιστέρω= συμπαρίσταμαι, βοηθώ (ιταλ. Assistere)

ΠΗΓΕΣ

Γ.Α.Κ.Τοπ.Αρχείο Κυθήρων.Λυτές διαθήκες αριθ. 2136/1-8-1786 και αριθ.1813/10-4-1771, Noτάριος Δράκος Μορίζος.

Ληξ. βιβλία ενορίας Αγ. Ευσταθίου.

Νοτάριος Ιούλιος Μόρμορης, βιβλ.1, φ. 150r.

Ληξ. Βιβλία ενορίας Εσταυρωμένου Χώρας. Εταιρεία Κυθηρ. Μελετών, έκδοση Ασπασία Παπαδάκη. Αθήνα 2001.

Απογραφές πληθυσμού Κυθήρων 18ος αι. Εταιρεία Κυθ. Μελετών, Αθήνα 1997.

Αρχείο Ι. Μητροπόλεως Κυθήρων, Κώδικας Ανθίμου Λεβούνη. Φ46ν-47r.

Γ. Λεοντσίνη, Ζητήματα Ν. Ελληνικής Ιστορίας και Εκπαίδευσης, Αθήνα 1995, σελ. 83-117.

Δ.Ανδριτσάκη-Μ.Πετρόχειλος, Κυθηραϊκά Μελετήματα σελ. 51-61.

Σπύρου Στάθη, Κυθηραϊκή Επιθεώρηση 1923, σελ. 343-344

 

Δημοσιεύθηκε στο φ. 242 της έντυπης έκδοσης Δεκέμβριος 2009