Θορικός, η πρώτη βιομηχανική πόλη της Ευρώπης!

Μόλις 40 χλμ από την Αθήνα, λίγο πριν φτάσει κανείς στο Σούνιο, στη δυτική βραχώδη κατηφορική πλαγιά του λόφου Βελατούρι Λαυρεωτικής, βρίσκονται τα ερείπια του αρχαίου Δήμου Θορικού.

Στους πρόποδες του λόφου, στο φυσικό κοίλο, δεσπόζει το – γνωστότερο στο ευρύ κοινό – αρχαίο θέατρο της πόλης (θέατρο Θορικού), το οποίο και έχει χαρακτηριστεί ως το αρχαιότερο, τουλάχιστον στον ελλαδικό χώρο αλλά και ως ο μοναδικός αρχαίος χώρος συναθροίσεων πολιτισμού που είχε ελλειψοειδές σχήμα και όχι ημικυκλικό. Κατασκευάστηκε στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ενώ με τις ανασκαφικές έρευνες ταυτοποιήθηκαν και άλλες δύο φάσεις οικοδόμησής του, αργότερα στον 5ο και 4ο αι. πΧ. [1]

Από τον αρχαίο δήμο Θορικού σήμερα σώζονται το θέατρο, μέρη του οικισμού, των στοών εξόρυξης και των συναφών μεταλλουργικών εγκαταστάσεων, ο μικρός ναός του Διονύσου, ένας τετράγωνος πύργος του 4ου αι. π.Χ., τα νεκροταφεία και το ιερό της Δήμητρας και της κόρης. Κι ακόμη νοτίως του ναού Διονύσου και θεάτρου, ανιχνεύεται λατομείο κυανότεφρου μαρμάρου το οποίο χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή του αρχαίου θεάτρου και λειτούργησε την γεωμετρική μέχρι την πρωτοβυζαντινή εποχή [2].

Η Βελγική Αρχαιολογική Σχολή που πραγματοποίησε συστηματικές ανασκαφές για τρεις τουλάχιστον δεκαετίες στον Θορικό, εντόπισε την περίφημη στοά του μεταλλείου Νο3, δυτικά και δίπλα από το αρχαίο θέατρο, η οποία διανοίχτηκε για πρώτη φορά στο τέλος της Νεολιθικής εποχής και την μετάβαση στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού, δηλ. περί το 3000 πΧ, και επομένως εδώ έγινε πιθανότατα η έναρξη της εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου και ολόκληρης της Ευρώπης (φωτ.). Κι αυτό διότι σε αυτή τη θέση ήταν ορατή στην επιφάνεια η μεταλλοφορία της πρώτης επαφής μαρμάρου-σχιστόλιθου (υπάρχουν τρεις επαφές), γεγονός το οποίο προφανώς διευκόλυνε τους πρώτους ευρωπαίους σκαπανείς μεταλλωρύχους.

Η συγκεκριμένη μεταλλευτική στοά χρησιμοποιήθηκε παραγωγικά χωρίς διακοπή μέχρι το τέλος του 4ου αι. π.Χ και αργότερα τον 5-7ο αι. μ.Χ. Στο μάρμαρο της εισόδου της στοάς είναι χαραγμένος ο χάρτης («τοπογραφικό») του μεταλλείου ενώ δίπλα σώζεται επιγραφή με χαραγμένο το όνομα του μεταλλείου: [δημητ]ριακόν, δηλ. αφιερωμένο στη θεά Δήμητρα…

Αλλωστε, ολόκληρος ο λόφος Βελατούρι είναι διάτρητος από μεταλλευτικές στοές και φρέατα, αδιάψευστες αποδείξεις μια έντονης και διαχρονικής (όχι μόνο) μεταλλευτικής αλλά και μεταλλουργικής δραστηριότητας. Πράγματι, φαίνεται ότι η μεταλλουργία μολύβδου/αργύρου είχε αρχίσει στο Θορικό πολύ νωρίτερα από τον 9ο αι. πΧ, όπως είχε παλαιότερα υποστηριχθεί, ότι δηλ. οι Φοίνικες δίδαξαν στους Ελληνες την μεταλλουργία αυτή. Σοβαρές ενδείξεις γι′ αυτό δίνουν τα ευρήματα τόσο σε μυκηναϊκή κατοικία στην κορυφή του λόφου Βελατούρι (1300-1350 πΧ) όσο και στο Λεοντάρι Μακρονήσου (2500-2200 πΧ), όπου ανευρέθη λιθάργυρος, δηλ. ένα μεταλλουργικό προϊόν (PbO) που προϋπέθετε την μεταλλουργική φάση της «κυπέλλωσης» του αργυρούχου μολύβδου. Γι′ αυτό ο καθηγητής H.F.Mussche, επικεφαλής των βελγικών ανασκαφών, επέμενε χαρακτηριστικά ότι ο Θορικός αποτελεί από τις αρχαιότερες βιομηχανικές ζώνες της Ευρώπης! [3]

Δεν μιλάμε λοιπόν για ένα, έστω μεγάλο, θέατρο με ορισμένα ευρήματα γύρω από αυτό. Μιλάμε για ολόκληρη βιομηχανική πόλη, την αρχαιότερη της Ευρώπης, ένα δομημένο και πλήρες οικιστικό, μεταλλευτικό-μεταλλουργικό κέντρο που εκμεταλλευόμενο τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της γεωγραφικής θέσης και του μεταλλευτικού δυναμικού της, λειτούργησε αδιάκοπα από το τέλος της νεολιθικής εποχής μέχρι την κλασσική εποχή και μετέπειτα μέχρι τα πρώιμα ρωμαϊκά χρόνια.

Οι ανασκαφές στα ΝΔ του λόφου Βελατούρι και δυτικά του θεάτρου αποδεικνύουν το γεγονός φέρνοντας στο φως μεγάλο τμήμα της βιομηχανικής πόλης των κλασικών χρόνων, 5-4ος αι. πΧ., μια πόλης που σήμερα στέκεται βουβή και μυστηριώδης, πλην όμως έτοιμη να αποκαλυφθεί. Οικείες, μεταλλευτικά εργαστήρια και στοές γύρω από το θέατρο, πλυντήρια εμπλουτισμού του μεταλλεύματος, ναοί διονυσιακής λατρείας, νοσοκομείο, λιμάνι (στην χερσόνησο του Αγ. Νικολάου) αλλά και ταφικά μνημεία, αναδεικνύουν την ποικιλία των συλλογικών δραστηριοτήτων των Θορικίων, των αρχαίων κατοίκων του Θορικού. Στην πεδιάδα νοτίως του οικισμού, διασώζεται ένα μαρμάρινο δωρικό οικοδόμημα του 5ου αι. π.Χ, γνωστό ως ″ναός της Δήμητρας και Κόρης” από επιγραφή που βρέθηκε στην περιοχή (φωτ.). Το κτήριο αυτό αποδομήθηκε στους Ρωμαϊκούς χρόνους και το υλικό μεταφέρθηκε στην Αγορά της Αθήνας. Επίσης, οι επιτύμβιες στήλες δούλων που έχουν βρεθεί στην είσοδο της στοάς στο Μερκάτι (μεταλλωρύχου Ατώτα, 350-300 π.Χ) και στο λιμάνι του Αγ. Νικολάου (του αρχικαμινευτή Ιανίβηλου, 200 μΧ) επιβεβαιώνουν την ενεργό συμμετοχή των δούλων, των αφανών πλην όμως αληθινών ηρώων της εποχής [4].

Τέλος, η αδιάπτωτη παρουσία των Θορικίων ταυτοποιείται και στα νεκροταφεία τους. Ακριβώς νότια της ορχήστρας του θεάτρου ανασκάφτηκε νεκροταφείο που ήταν σε χρήση μεταξύ 6ου-4ου αι. π.Χ.. Στο διάσελο των δύο λόφων συναντάμε πέντε τάφους (οι τρεις εκ των οποίων θολωτοί), ενώ στην κορυφή του μεγαλύτερου λόφου (Βελατούρι) βρίσκονται τα ερείπια μυκηναϊκής ακρόπολης (φωτ.). Στη δυτική πλαγιά του λόφου οι περισσότεροι τάφοι χρονολογούνται στη γεωμετρική και αρχαϊκή περίοδο, ενώ λιγότερες είναι οι ταφές των μέσων του 5ου και 4ου αι. π.Χ.

Τα ανασκαφικά ευρήματα της Βελγικής Αρχαιολογικής Σχολής αλλά και της Β Εφορείας Αρχαιοτήτων Αττικής, εκτίθενται κυρίως στο Αρχαιολογικό μουσείο Λαυρίου, ενώ ορισμένα ακόμη (τα νομίσματα που ανακαλύφθηκαν σε χύτρα κατοικίας της πόλης του Θορικού, οι στατήρες και οι Λαυρεωτικές γλαύκες) βρίσκονται στο Νομισματικό Μουσείο της Αθήνας.

Από τον 3ο αι. πΧ και μετά παρουσιάζεται κάμψη της μέχρι τότε έντονης μεταλλευτικής παραγωγής στο Λαύριο και το Θορικό. Εντούτοις μέχρι και τον 6ο αι. μΧ η δραστηριότητα συνεχίστηκε με ανακαμίνευση σκωριών, τήξη λιθαργύρων και επεξεργασία εκβολάδων. Εν συνεχεία και μετά τον 7ο αι. μ.Χ η περιοχή ερήμωσε σταδιακά, χρησιμοποιούμενη κυρίως φυλάκιο λόγω καλής θέασης της όλης περιοχής, εξ’ού και το όνομα που δόθηκε στο τοπωνύμιο (Βελατούρι από Βιγλατούρι δηλ. Παρατηρητήριο).

Από τον 18ο αι. άρχισαν να επισκέπτονται τα αρχαία μνημεία του Θορικού διάφοροι ξένοι επισκέπτες ανανεώνοντας το ενδιαφέρον ενώ μετά το 1860, όπως είναι γνωστό, η μεταλλευτική δραστηριότητα επανακάμπτει δημιουργώντας νέα εποχή. Στο Θορικό, ο Ανδρέας Κορδέλας θα στήσει την πρώτη δοκιμαστική κάμινο στις αρχές της δεκαετίας του 1860 παράγοντας και πάλι αργυρούχο μόλυβδο από την ανάτηξη των αρχαίων σκουριών, συνδέοντας έτσι την αρχαία με την νεώτερη ιστορία του Λαυρίου…

Αν αναλογιστεί κανείς ότι μόνο το 5%, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο H.F. Mussche [3], του αρχαιολογικού χώρου του Θορικού έχει ανασκαφεί, αντιλαμβάνεται πόσα πολύτιμα ακόμη ευρήματα μας επιφυλάσσει η περιοχή αυτή.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

1.Δερμάτης, Γ. Ν., Μάνθος Κ. Γ., 2010: Θορικός. Το Αρχαίο Θέατρο (Thorikos-The Ancient Theatre), Δήμος Λαυρεωτικής.

2. Τζεφέρης Π.Γ, 2018. Τα αρχαία λατομεία μαρμάρου του Λαυρίου, https://stonenews.eu/ta-archea-latomia-marmarou-tou-lavriou/

3. Mussche Η.F., 1986. Thorikos. La vie dans une ville miniere de la Grece antique, Bruxxellles.

4. Τσάιμου,Κ.Γ.,1988 :Εργασία και Ζωή στο Αρχαίο Λαύριο σε εγκατάσταση Εμπλουτισμού μεταλλευμάτων τον 4ον Αιώνα π.Χ. Διδακτορική διατριβή στο Ε.Μ.Π.